Włodzimierz Mirowski
Przemiany społeczności lokalnych i terytorialnych
Strona | 152
W
ŁODZIMIERZ
M
IROWSKI
P
RZEMIANY SPOŁECZNOŚCI LOKALNYCH
I TERYTORIALNYCH
Źródło: W. Wesołowski. Kształt struktury społecznej
Wyd. IfiS PAN. Warszawa 1978
Włodzimierz Mirowski
Przemiany społeczności lokalnych i terytorialnych
Strona | 152
W
ŁODZIMIERZ
M
IROWSKI
P
RZEMIANY SPOŁECZNOŚCI LOKALNYCH
I TERYTORIALNYCH
Źródło: W. Wesołowski. Kształt struktury społecznej
Wyd. IfiS PAN. Warszawa 1978
Włodzimierz Mirowski
Przemiany społeczności lokalnych i terytorialnych
Strona | 153
Z
AGADNIENIA TERMINOLOGICZNE
Społeczności
lokalne
należą
do
najbardziej
podstawowych
i
najbardziej
rozpowszechnionych jednostek organizacji społeczeństwa. W ich funkcjonowaniu znajduje
swój wyraz zbiorowa działalność ludzi zamieszkałych na określonym terytorium
stanowiącym podstawę ich wspólnoty. Działalność ta podlega pewnym zasadom
instytucjonalno-organizacyjnym, na których oparta jest gospodarka, ustrój społeczno-
polityczny i struktura społeczna szerszej zbiorowości narodu i państwa. Społeczności lokalne
nazywane były czasem mikrokosmosem szerszego społeczeństwa. Każda z nich odznacza się
jednak pewną specyfiką. Wyróżnić można także pewne typy społeczności według
odpowiednio dobranych kryteriów.
F. Znaniecki rozróżniał społeczności lokalne wsi, miasteczek i miast przeciwstawiając je
społecznościom terytorialnym diecezji, prowincji, państwa. Określenie „lokalna" łączył on
nie tyle z terytorium, ile z miejscem stanowiącym symbol jedności ludzi wchodzących w
skład społeczności
1
.
J. Szczepański podaje następującą definicję: „Nazwą społeczność lokalna oznaczamy
ogół rodzin, kręgów sąsiedzkich i innych zbiorowości mieszczących się na określonym
terytorium, w ramach którego jednostki składające się na tę zbiorowość zaspokajają
podstawowe potrzeby życiowe i połączone są więzią wspólnego stosunku do terytorium, na
którym żyją”
2
.
Za klasyczną społeczność lokalną można było uważać tradycyjną wioskę odizolowaną
od szerszego świata czy też średniowieczne miasto zamknięte w swych murach, utrzymujące
ze światem zewnętrznym ograniczone kontakty. W nowoczesnym społeczeństwie nie tylko
miasto, ale również i wsie są silnie włączone w szerszy system społeczeństwa globalnego.
Trudno jest też określić granice terytorialne wielu społeczności. W wielkim mieście za
społeczność lokalną uważa się czasem nie ogół jego mieszkańców, lecz zbiorowość
mieszkańców osiedla mieszkaniowego, dzielnicy czy nawet fragmentu dzielnicy. Wobec
niedostatecznego rozwoju teorii w tej dziedzinie oraz wieloznaczności pojęcia społeczności
lokalnej istnieje tu pilna potrzeba badań empirycznych, które pozwolą na jego weryfikację
3
,
gdyż niewątpliwie stanowi ono jedno z kluczowych pojęć współczesnej socjologii.
Na gruncie socjologii amerykańskiej rozwinął się kierunek badań pod nazwą
„community studies”, co świadczy o znaczeniu terminu „community”, odpowiadającego w
pewnym stopniu polskiemu terminowi „społeczność”. W Stanach Zjednoczonych wystąpiła
jednakże tendencja do traktowania tego pojęcia jako kategorii poznawczej, nieistniejącej
realnie. Rozważając zagadnienia przeciwstawienia społeczności i społeczeństwa L. Wirth,
wybitny amerykański socjolog miasta, pisał: „Każda grupa społeczna istnieje w określonych
ramach terytorialnych, fizycznych, ekonomicznych, a także w społeczno-psychologicznych.
Te dwie kategorie reprezentują pewne bieguny, między którymi znajduje się każda grupa,
ciążąc mniej lub bardziej w jednym lub drugim kierunku. Dla pewnych celów badawczych
lepiej jest traktować grupę społeczną jako społeczność (community), podczas gdy dla innych
- jako społeczeństwo (society). Nie są to dwa różne rodzaje życia grupowego, lecz dwa
aspekty całego życia zbiorowego ludzi”
4
.
W ZSRR w ostatnim okresie wiele uwagi poświęca się wyjaśnianiu związków między
1
F. Znaniecki, Społeczne podstawy ekologii ludzkie], „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny", 1938,
nr 2.
2
J. Szczepański, Stan badań nad społecznymi procesami industrializacji, „Studia Socjologiczne", 1964, nr
3(14), s. 45.
3
Por. A. Kłoskowska, Społeczne ramy kultury. Warszawa 1974, s. 27.
4
L. Wirth, The Scope and Problems of the Community, [w:] Cities and Social Life. Selected Papers, ed. A. J.
Reiss (Jr.), The University of Chicago Press, 1964, s. 167-168.
Włodzimierz Mirowski
Przemiany społeczności lokalnych i terytorialnych
Strona | 154
przestrzenną i społeczną organizacją życia w ramach społeczeństwa socjalistycznego, co ma
szczególnie doniosłe znaczenie dla działalności planistycznej. Uczeni z ośrodka
leningradzkiego, w którym szczególnie rozwijają się badania socjologiczne związane z
planowaniem przestrzennym, A. Paszkow i M. Mierzewicz, w artykule poświęconym tym
zagadnieniom zwracają uwagę na to, że terytorialny podział pracy, rozwój historyczny i
nierównomierności rozwoju ekonomicznego wpływają na wydzielanie się pewnych
społeczności terytorialnych (tieritorialnaja obszcznost), odznaczających się odrębnością i
specyfiką zarówno pod względem ekonomicznym, jak i społecznym, a także pewną
zwartością społeczną. Autorzy ci uważają, że w warunkach socjalizmu istotną sprawą jest
wydzielenie dla poszczególnych społeczności organów władzy państwowej. Społeczność jest
tu elementem politycznej organizacji społeczeństwa. Te organy władzy realizują z jednej
strony ogólnospołeczne cele i postanowienia (partii i państwa), a z drugiej - interesy
miejscowej ludności
5
.
W pracach polskich socjologów społeczność traktowana jest na ogół jako istniejący
realnie rodzaj zbiorowości terytorialnej nieutożsamiany z innymi grupami. T. Szczurkiewicz
pisze: „Grupy społecznej nie należy mieszać z pojęciem społeczności czy społeczeństwa[...]
Społeczność to zespół grup pokrywających się, zawierających w sobie lub krzyżujących się
w ramach jakiejś określonej grupy szerszej, np. państwa, narodu, klasy społecznej,
województwa, powiatu, miasta czy wsi, czy wreszcie grupy religijnej, rozpatrywany w całym
bogactwie procesów społecznych i wzajemnych relacji zachodzących w obrębie tego zespołu,
a wyznaczonych normami organizacyjnymi, czyli wzorami wszystkich grup wchodzących w
ten zespół”6.
W badaniach polskich prowadzonych nie tylko na gruncie socjologii wsi i socjologii
miasta, lecz także innych poddyscyplin społeczność lokalna wiejska lub miejska jest
traktowana często jako jednostka dogodna do przeprowadzania różnych badań. Na podstawie
takich badań prowadzonych w różnych społecznościach lokalnych dokonano wielu ważnych
uogólnień teoretycznych, które wyjaśniają skomplikowane mechanizmy życia społecznego i
ułatwiają świadome kierowanie nimi. Większość badań dotyczących problemów społecznych
miała jednakże charakter monograficzny. Niewiele jest natomiast badań obejmujących
jednocześnie większą liczbę społeczności, badań prowadzonych pod kątem empirycznej
weryfikacji tego pojęcia. Uniemożliwiało to stworzenie ogólnej typologii, a tak-że dokonanie
odpowiednio precyzyjnych generalizacji odnoszących się do zjawisk zachodzących w
określonego typu społecznościach.
Zagadnienie typologii społeczności jest ciągle jeszcze nierozwiązane w sposób
zadowalający na gruncie socjologii i nauk pokrewnych używających tego terminu: etnografii,
antropologii, psychologii społecznej itp. Na skutek tego niektórzy badacze rezygnują z
używania pojęcia „społeczność” i wolą używać terminu ogólniejszego „zbiorowość
terytorialna”. Istnieje zwłaszcza tendencja do nazywania tym ostatnim terminem ogółu
mieszkańców
większego
miasta
czy
aglomeracji
miejskiej,
a
także
rejonu
uprzemysławianego. Wydaje się jednak, że jeżeli rozróżnia się podobnie jak F. Znaniecki
„społeczności terytorialne” od „społeczności lokalnych”, to można terminów tych używać
rezerwując termin „zbiorowość” dla wszelkich wydzielonych nie tylko na podstawie
terytorialnej zbiorów ludzkich. Przy tym wszystkie społeczności lokalne i terytorialne
należałoby oczywiście zgodnie z terminologią J. Szczepańskiego zaliczyć do zbiorowości
terytorialnych jako kategorii znacznie szerszej, nieuwzględniającej stopnia integracji
5
A. S. Paszkow, M. N. Mierzewicz. Socyalnoje planirowanije: tieritorialnyj aspiekt — Niekotoryje woprosy
tieorii, [w:] Problemy socyalnogo planirowanija w gorodie i riegionie, w serii: „Czelowiek i Obszczestwo”, nr
XV, Leningrad 1976, s. 10 16
6
T. Szczurkiewicz, Studia socjologiczne, Warszawa 1964, s. 385.
Włodzimierz Mirowski
Przemiany społeczności lokalnych i terytorialnych
Strona | 155
wewnętrznej
7
.
W socjologii amerykańskiej brak odpowiedniej typologii społeczności próbowano
zastąpić pojęciem „continuum” wiejsko-miejskiego
8
. Próby te nie daty jednak dobrych
rezultatów. Koncepcja „continuum” opierająca się na założeniu, że istnieje pewna ciągłość
form przejściowych pomiędzy tradycyjną wioską a wielkim miastem, wyrażająca się w
stopniowym narastaniu nasilenia pewnych cech typowo miejskich, w miarę przechodzenia od
tradycyjnej wsi poprzez miasteczka i większe miasta do skupisk miejskich nie okazała się
przydatna w badaniach. Udowodniono także, że opiera się ona na fałszywym założeniu.
Stwierdzono empirycznie brak spójności pomiędzy różnymi cechami miejskości, które
miały narastać stopniowo, w miarę przechodzenia od jednego (wiejskiego) do drugiego
(miejskiego) krańca „continuum”. Na podstawie badań opartych na materiałach
statystycznych O. D. Duncan udowodnił, że w tak złożonych całościach, jak społeczności wsi
i miast, nie występuje domniemywana równoległość narastania różnych zmian. Dochodzi on
do wniosku, że „staranne indukcyjne klasyfikacje społeczności posiadają większą naukową
wartość niż hipotetyczne twory jak »continuum wiejsko-miejskie«”
9
Jest sprawą niewątpliwą, że szereg zjawisk lub cech mierzalnych można zawsze
uporządkować jako „continuum”, w rzeczywistości jednak narastanie zmian ilościowych
nieuchronnie prowadzi do zmian jakościowych, do pojawienia się nowej kategorii zjawisk.
Zwrócenie uwagi na jakościowy aspekt zjawisk umożliwia dokonanie podziału złożonej
całości na wyodrębniające się klasy lub typy, które są o wiele bardziej przydatnym na-
rzędziem analizy niż pojęcie „continuum”.
Istotnie, różne nawet niezbyt precyzyjne klasyfikacje wsi i miast czy społeczności
lokalnych okazują się o wiele bardziej przydatne w analizach niż to mgliste pojęcie. Np.
znana typologia funkcjonalna miast oparta na kryterium funkcji wiodącej danego miasta,
klasyfikacja statystyczna, typologia historyczna itp. nie tylko ułatwiają dokładniejsze
określenie wybranego przedmiotu badań, ale również dają o wiele lepsze możliwości analizy
porównawczej.
Na gruncie socjologii istnieje w dalszym ciągu pilna potrzeba opracowania typologii
uwzględniającej aktualny stan wiedzy o społecznościach i współczesne formy przejawiania
się życia społecznego w ich ramach. Należy podkreślić, że społeczność lokalna jako
przedmiot badań socjologicznych nie może być utożsamiana ze wsią czy miastem jako formą
osadniczą będącą przedmiotem badań geograficznych. Zagadnienie to zostanie jeszcze
omówione w dalszej części pracy po przedstawieniu pewnych informacji o różnych
zjawiskach społecznych związanych z zagadnieniem społeczności.
Obserwacja zmian dokonujących się w społecznościach lokalnych pod wpływem
różnych procesów zachodzących w skali całego kraju musi uwzględniać pewne odrębności
zależne od rodzaju społeczności. Inny jest charakter przemian zachodzących w
społecznościach wiejskich, inny w miastach. Procesy te zależne są od stopnia
uprzemysłowienia, a także od innych czynników ekonomicznych, ludnościowych i tradycji
kulturowych.
Na ziemiach polskich w obecnych granicach państwa istnieje około 100 tys.
miejscowości
10
. W każdej z tych miejscowości - zarówno we wsiach, jak i w miastach -
zamieszkują odrębne społeczności ludzi odznaczające się pewnymi swoistymi cechami.
Wśród tych miejscowości 836 posiada prawa miejskie, resztę stanowią wsie lub miasteczka
7
J. S z c z e p a ń s k i , Elementarne pojęcia socjologii, Warszawa 1963, s. 170-177.
8
Ten kierunek zapoczątkowany został przez R. Redfielda, [w:] The Folk Society, ,.The American Journal of
Sociology”, 1947, nr 52. Por. 11. M i n e r , The Folk-Urban Continuum, [w:] Cities and Society, ed. P. K. Hatt
and A. J. Reiss. The Free Press, New York 1966, s. 22-35.
9
O. D. Duncan, Community Size and the Rural — Urban Continuum, [w:] Cities and Society. The Revised
Reader in Urban Sociology, ed. P. K. Hatt and A. J. Reiss (Jr), The Free Press, New York 1966, s. 45.
10
Por. Spis miejscowości PRL, Warszawa 1967
Włodzimierz Mirowski
Przemiany społeczności lokalnych i terytorialnych
Strona | 156
czy osiedla miejskie nieposiadające statusu prawnego miast. W miastach, zwłaszcza
większych, często wyróżnia się odrębne społeczności osiedlowe lub dzielnicowe. Również
niektóre większe wsie dzielą się na poszczególne wyodrębniające się społeczności, przysiółki,
kolonie itp. Można też jednak szereg miejscowości skupionych stosunkowo blisko siebie i
powiązanych wzajemnymi związkami gospodarczymi i społecznymi traktować jako pewnego
rodzaju większe społeczności. W Ameryce stworzono np. pojęcie „społeczność
metropolitalna” (metropolitan community) odnoszące się do zbiorowości ludzkiej
zamieszkującej całą aglomerację miejską
11
. Oczywiście lego rodzaju społeczności różnią się
w sposób zasadniczy od tradycyjnej społeczności wioskowej. Z rozważań tych wynika, że nie
da się dokładnie określić liczby społeczności lokalnych na terenie kraju, choć liczba miast i
wsi jest w zasadzie możliwa do określenia.
Biorąc pod uwagę różne badania i studia dotyczące społeczności lokalnych w Polsce
12
, a
także wyżej wspomnianą klasyfikację F. Znanieckiego
13
, można zaproponować następującą
najprostszą typologię społeczności lokalnych i terytorialnych w Polsce (zob. s. 303).
Można by również zaproponować inną typologię opartą na kryterium genetycznym:
wyróżnić społeczności powstałe w wyniku długotrwałego procesu historycznego i utworzone
w wyniku świadomej działalności organizacyjno-administracyjnej. Niewątpliwie istnieje
szereg różnych kryteriów, które mogą stać się podstawą typologii. W każdym przypadku
należy brać pod uwagę, jakim celom ma służyć typologia.
Pozostaje na razie otwarta kwestia społeczności terytorialnych wojewódzkich, które
mogą się wytwarzać w powiązaniu z miastami - ośrodkami władzy wojewódzkiej. Wydaje
się, że istnienie obecnie mniejszych niż dawniej województw może sprzyjać zacieśnianiu
więzi w ramach obszaru województwa i z czasem doprowadzić do znacznej integracji. Nie
ulega wątpliwości, że układy administracyjne, z którymi łączy się funkcjonowanie, wielu
instytucji, mogą odgrywać rolę integrującą społeczność na pewnym terenie
14
.
A. Społeczności terytorialne
Wiejskie
•
Społeczność sołectwa
•
Społeczność gminy ( z ośrodkiem wiejskim)
•
Społeczność rejonu wiejskiego
Wiejsko-miejskie
•
Społeczność gminna (z miastem jako
ośrodkiem)
•
Społeczność rejonu przemysłowego
•
Społeczność rejonu turystyczno-
wypoczynkowego
•
Społeczność regionu (np. województwo)
•
Społeczność obszaru metropolitalnego
Miejskie
•
Społeczność konurbacji (kilka ośrodków miejskich)
•
Społeczność aglomeracji (jeden dominujący ośrodek)
11
R. D. McKcnzie, The Metropolitan Community, McGraw-Hill New York 1933. Używał tego pojęcia również
D. Bogue, The Structure of the Metropolitan Community, University of Michigan 1950.
12
Omówienie
różnych
badań
związanych
z
tym
tematem
znaleźć
można
m.
in.
w
pracy:
W.
Mirowski,
Społeczności
miejskie
w
Polsce
(problematyka
i
stan
badań),
„Studia Socjologiczne", 1974, nr 1(52), s. 191-222.
13
„Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny”, 1938, nr 2, s. 89 - 119.
14
Por. B. G a ł ę s k i , Socjologia wsi w Polsce. Pojęcia podstawowe, Warszawa 1966, seria „Omega”, nr 63, s. 87
Włodzimierz Mirowski
Przemiany społeczności lokalnych i terytorialnych
Strona | 157
B. Społeczności lokalne
Wiejskie rolnicze
•
Społeczność wioski tradycyjnej (przewaga
gospodarstw indywidualnych)
•
Społeczność wioski skolektywizowanej
(opartej na spółdzielniach produkcyjnych
lub PGR-ach)
Wiejskie nierolnicze
•
Społeczność wioski zurbanizowanej w rejonie
wiejskim uprzemysłowionym lub turystyczno-
wypoczynkowym
•
Społeczność wioski podmiejskiej w rejonie
wielkiego miasta
Miejskie
•
Społeczność małomiasteczkowa (miasto do 20 tys. mieszkańców)
•
Społeczność miasta średniego (miasto od 20-100 tys. mieszkańców)
•
Społeczność wielkiego miasta (miasto ponad 100 tys. mieszkańców)
C
ZYNNIKI PRZEMIAN SPOŁECZNOŚCI LOKALNYCH
W
P
OLSCE POWOJENNEJ
Cechą życia współczesnego człowieka jest jednoczesne uczestnictwo w wielu różnych
grupach i zbiorowościach. Również społeczność lokalna traci swoją wyłączność. Człowiek
współczesny nic tylko uczestniczy jednocześnie w życiu różnych grup społecznych, ale może
być również członkiem więcej niż jednej społeczności, angażując w każdej z nich inne sfery
swojej aktywności. Oderwanie miejsca pracy i miejsca zamieszkania, dalekie nieraz dojazdy,
identyfikacja z jednej strony z najbliższym sąsiedztwem własnego domu, z drugiej zaś z
całym miastem często utrudniają jednoznaczne określenie, do jakiej społeczności zalicza się
dana jednostka.
Z reguły w przypadku wsi, ze względu na wyraźniejsze oddzielenie terytorialne, jest to
łatwiejsze. Podobnie ma się sprawa w przypadku małych miast, zwłaszcza oddalonych od
większych skupisk miejskich. W innych przypadkach jest to jednak znacznie trudniejsze.
O przeobrażeniach zachodzących obecnie w społecznościach lokalnych decydują w
znacznej
mierze
czynniki
natury
ogólniejszej,
procesy
występujące
w
skali
makrostrukturowej związanej z rozwojem techniki, ze zmianami w strukturze społeczno-
ekonomicznej. Uprzemysłowienie kraju, rozwój nowoczesnej techniki pociągają za sobą
szereg zmian w organizacji produkcji. Społeczny podział pracy prowadzi do coraz dalej
idącej specjalizacji osób sprawujących różne funkcje w ramach systemu społecznego
podziału pracy, a jednocześnie także do specjalizacji różnych instytucji. Jest to, jak pisze J.
Chałasiński, „ogólna zasadnicza prawidłowość budowy nowoczesnego społeczeństwa,
polegająca na organizowaniu mas ludzkich według ich wyspecjalizowanej funkcji. Każda
funkcja jest ujęta w ramy osobnych instytucji. Zaspokojeniem potrzeb materialnych zajmują
się jedne instytucje, potrzeb religijnych inne: tak samo dla wychowania młodzieży istnieją
instytucje osobne"
15
.
Te nowoczesne wyspecjalizowane instytucje działające w ramach nowoczesnego
systemu społeczno-ekonomicznego obejmują swym działaniem jednocześnie wiele
społeczności lokalnych. Przejmują one leż w coraz większym stopniu funkcje dawnych
instytucji lokalnych i oddziałują na życie poszczególnych społeczności w wielu dziedzinach.
Z rozwojem nowoczesnego społeczeństwa socjalistycznego w Polsce powojennej
związane są także zmiany w kryteriach wyznaczających pozycję społeczną jednostki.
Następuje zanik znaczenia kryteriów mających swą podstawę w układach lokalnych,
opartych na dziedziczeniu, przypisaniu do miejsca urodzenia i do określonej klasy społecznej.
W większym stopniu pozycję tę zaczynają wyznaczać osiągnięte przez jednostkę kwalifikacje,
15
J. C h a ł a s i ń s k i , Społeczeństwo i Wychowanie, Warszawa 1948, s. 277
Włodzimierz Mirowski
Przemiany społeczności lokalnych i terytorialnych
Strona | 158
jej własne zdolności i praca. Nastąpiło otwarcie kanałów ruchliwości społecznej dla
szerokich rzesz ludności poprzez stworzenie dla wszystkich warunków bezpłatnej nauki w
szkołach wszystkich szczebli, umożliwienie awansu poprzez pracę, demokratyzację systemu
zarządzania. J. Szczepański omawiając funkcję systemu szkolnego w procesie industrializacji
mówi m. in., że system ten „podnosi poziom potrzeb [...] dokonuje »otwarcia« zamkniętych
środowisk i społeczności lokalnych, a zatem sprzyja intensyfikacji procesów ruchliwości
geograficznej i społecznej [...] dokonuje przesunięć w strukturze klasowej i warstwowej
społeczeństwa czy to przez udostępnienie wyższego wykształcenia warstwom, które
dotychczas z niego mało korzystały, czy też przez stwarzanie im uprzywilejowania w
zakresie dostępu do instytucji wyższego wykształcenia [...]”16
Skutkiem tych procesów w skali poszczególnych wsi i miast było m. in. osłabienie roli
tradycyjnych elit w życiu społeczności lokalnych. Kryterium posiadania, które było kiedyś
podstawą prestiżu bogatych chłopów w społeczności wiejskiej czy burżuazji w miastach,
przestało odgrywać ważną rolę w warunkach nowych, gdy nowe podziały zawodowe i
hierarchie stanowisk o różnych stopniach prestiżu władzy i odpowiedzialności zaczęły
stanowić ważniejszy czynnik stratyfikujący ludność17.
Właściwością tych nowych kryteriów było jednocześnie i to, że miały one charakter
ponadlokalny. W miarę rozszerzania kontaktów i napływu informacji o świecie zewnętrznym,
a także wzrastania wpływu instytucji pozalokalnych na życie społeczności ważne się stało dla
jednostki zyskanie wysokiej pozycji nie tylko w skali lokalnej, lecz także w skali szerszego
społeczeństwa, a czasem stało się to znacznie ważniejsze niż pozycja w społeczności lokalnej.
Załamanie się znaczenia mikrostrukturalnych, lokalnych kryteriów pozycji społecznej
związane jest z tym, że w społeczeństwie socjalistycznym dokonuje się podziału głównych
dóbr i przywilejów na zasadach obowiązujących w skali szerszego systemu społecznego i
pod kontrolą instytucji działających w skali społeczeństwa globalnego. Jednostka otrzymuje
pewne dobra i przywileje z tytułu pracy, którą wykonuje. Jest przy tym znacznie słabiej
związana z układem ról w społeczności lokalnej i stosunkowo niezależna. Może też łatwo
zmienić swą pozycję awansując w ramach szerszego niż lokalny systemu podziału pracy,
poprzez otrzymanie pracy trudniejszej, bardziej odpowiedzialnej, za którą zyskać może
wyższe uznanie i odpowiednie wynagrodzenie.
Niezwykle ważną rolę w tym przełamywaniu izolacji społeczności lokalnych oraz zmian
w strukturze społecznej odgrywają procesy migracyjne, które w okresie powojennym
wystąpiły na ziemiach polskich na wielką skalę. W procesach tych uczestniczyło wiele
milionów osób. W pierwszych latach po wojnie odbywały się na dużą skalę ruchy migracyjne
związane z wydarzeniami wojennymi i zmianą granic kraju. Powróciło do Polski w latach
1944—1950 około 3,8 mln repatriantów z Zachodu i terenów ZSRR. Jednocześnie odpływała
ludność reprezentująca niektóre mniejszości narodowe. W sumie do roku 1950 odpływ tej
ludności rekompensował napływ Polaków z zagranicy
18
. Jednocześnie zachodziły także na
dużą skalę migracje wewnątrzkrajowe.
Spis z 1950 r. wykazał, że spośród 24,6 mln ludności zamieszkującej w momencie spisu
w kraju 18,1 mln przebywało w tym samym województwie co w roku 1939, a około 2,3 mln
poza obecnymi granicami kraju
19
. Z tego wynika, że 4,2 mln osób wzięło udział w
migracjach międzywojewódzkich. Na pewno wiele osób odbyło krótsze migracje w ramach
każdego ówczesnego województwa. Migracje międzywojewódzkie związane były przede
16
J. Szczepański, Stan badań socjologicznych nad społecznymi procesami industrializacji, „Studia
Socjologiczne”, 1961, nr 3(14), s. 43.
17
P. R y b i c k i , Społeczeństwo miejskie, Warszawa 1972, s. 159.
18
Por. W. Litterer-Marwege, Rozwój ludności Polski a planowanie przestrzenne i programowanie gospodarki
mieszkaniowej, Warszawa 1967, s. 24.
19
Narodowy spis powszechny 1950.
Włodzimierz Mirowski
Przemiany społeczności lokalnych i terytorialnych
Strona | 159
wszystkim z zasiedlaniem ziem zachodnich i północnych, do których napływała ludność z
województw centralnych. Równocześnie trwał także napływ ludności ze wsi i z mniejszych
miast do większych ośrodków miejskich. Migracjom tym towarzyszyły oczywiście także
pewne migracje powrotne, występujące na nieco mniejszą skalę. W sumie można określić
szacunkowo, że w latach 1944—1950 w migracjach na terenach Polski wzięło udział ponad
10 mln osób.
W latach 1951 — 1970 w migracjach pomiędzy różnymi miejscowościami uczestniczyło
około 23 mln osób. Odpowiednie dane zawiera poniższe zestawienie:
Miasta Wieś
Razem
Napływ
11,6
11,3
22,9
Odpływ
9,4
13,5
22,9
Przyrost ( +)
lub ubytek (-) +2,2
-2,2
±
Źródło: Rocznik demograficzny 1971, tabl. 1(109), s. 441.
Z danych tych wynika, że napływ na wieś był prawie tak samo duży jak do miast, choć
odpływ ze wsi był wyższy. Istniała zatem na dużą skalę wymiana ludności pomiędzy
społecznościami różnego rodzaju. Tak ogromne ruchy ludnościowe musiały być związane ze
zmianami w składzie ludności w różnych społecznościach lokalnych. Jak wiemy, na ziemiach
zachodnich i północnych powstało wiele nowych społeczności złożonych z osób
pochodzących z różnych regionów. W wielu miejscowościach, miastach i wsiach w Polsce
centralnej również dokonywała się intensywna wymiana ludności. Na miejsce odpływających
przybywali inni, liczne wsie i małe miasteczka wyludniały się, niektóre ośrodki miejskie
wzrastały w bardzo szybkim tempie. Zwłaszcza w większych miastach dokonywały się
jednocześnie na dużą skalę przemieszczenia związane z przenoszeniem się różnych osób i
całych rodzin do nowych mieszkań położonych w innych dzielnicach, co również oznaczało
zmiany w składzie mniejszych społeczności osiedlowych i w kręgach sąsiedzkich.
W wielu społecznościach zarysował się podział ludności na dawną (zasiedziałą) i nowo
przybyłą. Czasem między tymi grupami występowały pewne konflikty. Miało to miejsce na
przykład w niektórych małych miastach objętych procesami intensywnego uprzemysłowienia,
gdzie nowa ludność, przybywająca w związku z budową nowych zakładów, z reguły po-
czątkowo wyodrębniała się wyraźnie na tle społeczności złożonej w większości z
zasiedziałych mieszkańców. W niektórych przypadkach grupa ludności nowo przybyłej
przerastała liczebnie dawną ludność i zaczynała wyraźnie wywierać dominujący wpływ na
całą społeczność. W innych przypadkach wrastała ona w dawną zbiorowość, dostosowując
się do norm i zasad tam panujących
20
.
Oprócz migracji działały również inne czynniki wpływające na dokonywanie się
przemian w społecznościach lokalnych. Procesowi uprzemysłowienia kraju towarzyszyły nie
tylko intensywne przemieszczenia, ale również zmiany w składzie społecznym ludności
zarówno na wsi, jak i w miastach.
K
IERUNKI PRZEMIAN W SPOŁECZNOŚCIACH WIEJSKICH
Wieś uważana była zawsze za klasyczną społeczność lokalną. Wynikało to z
wzajemnego odizolowania wsi od wsi, ograniczonego udziału ludności wiejskiej w życiu
społeczeństwa całego kraju, z istnienia w ramach poszczególnych wsi silnych powiązań
pomiędzy mieszkańcami i związków opartych zarówno na podstawach ekonomicznych,
20
P. Kryczka, Adaptacja ludności napływowej do społeczności uprzemysławianego miasta, [w:] Przemiany
miejskich społeczności lokalnych, pod red. S. Nowakowskiego, Warszawa 1974.
Włodzimierz Mirowski
Przemiany społeczności lokalnych i terytorialnych
Strona | 160
uniformizacji zajęć i wzajemnych współzależności, jak i na wspólnocie kulturowej, na
systemie stosunków pokrewieństwa i powinowactwa, występowaniu specyficznej więzi
sąsiedzkiej. Rozpoczęte już wcześniej procesy wychodzenia wsi z izolacji21 przy brały na
sile w okresie powojennym w związku z przyspieszeniem tempa uprzemysłowienia i
urbanizacji kraju.
Odsetek ludności utrzymującej się ze źródeł pozarolniczych na wsi, który przed wojną w
1931 r. wynosił zaledwie 20% wzrósł bardzo znacznie — do 46% w 1974 r. Szczególnie
szybkie tempo zmian obserwujemy w dwudziestoleciu 1950—1970. Tendencja wzrastania
tego odsetka utrzymuje się nadal w całym kraju.
Jednocześnie szybko wzrastała w okresie powojennym liczba ludności miast, podczas
gdy liczba ludności wsi, która zmalała w pierwszych latach po wojnie, utrzymywała się
prawie na nie zmienionym poziomie. Zjawiska te związane ze specyficznym przebiegiem
procesu urbanizacji w Polsce w okresie powojennym ukazuje rycina.
Zmiany ludności w Polsce w latach 1950—1974
Wyraźnie widać, jak znacznie wzrósł w naszym kraju udział ludności zurbanizowanej,
którą stanowią nie tylko mieszkańcy miast, lecz w pewnym stopniu także mieszkańcy wsi
utrzymujący się ze źródeł pozarolniczych. Są to bowiem po części pracownicy zatrudnieni w
przemyśle, dojeżdżający do pracy w mieście lub osoby, które pracują na wsi po ukończeniu
szkół jako różnego rodzaju fachowcy, a więc personel zatrudniony np. w usługach; kategorie
ludności nie różniące się w sposób istotny od zatrudnionych w tych samych gałęziach
mieszkańców miast. Stanowią oni wszyscy potencjał urbanizacyjny, wprowadzają na wieś
miejski styl życia, a jako element bardziej ruchliwy niż ludność rolnicza przyczyniają się
również do ciągłych zmian w składzie społeczności wiejskich. Powoduje to niewątpliwie
osłabienie zwartości grup lokalnych na wsi, przyczyniając się do wzrostu tendencji
migracyjnych.
Innym czynnikiem wpływającym na życie społeczności lokalnej wsi jest rozwój oświaty,
niosący ze sobą wzrost zainteresowań światem zewnętrznym i rozszerzenie uczestnictwa w
życiu kulturalnym w skali ponadlokalnej. Z rozwojem oświaty łączy się wzrost kwalifikacji
zawodowych i możliwości uczestnictwa w szerszym systemie społecznego podziału pracy
oraz rozbudzenie zainteresowań kulturalnych, wykraczających poza systemy lokalne. Wiele
21
Pisał o nich np. J. C h a ł a s i ń s k i w wydanym w roku 1937 Młodym pokoleniu chłopów.
Włodzimierz Mirowski
Przemiany społeczności lokalnych i terytorialnych
Strona | 161
osób pracując nawet w swej rodzinnej wsi uczestniczy w działalności instytucji o zasięgu
ponadlokalnym, są jednak od nich zależne, a swą działalnością przyczyniają się do wzrostu
ich znaczenia. Ludność pozarolniczą na wsi wprowadza również na ogół wyższy standard
życiowy: nowoczesne urządzenie mieszkań, wyposażenie ich w udogodnienia techniczne,
nowe formy spędzania wolnego czasu, korzystanie w szerszym zakresie ze środków
masowego przekazu.
W społecznościach wiejskich dają się zaobserwować głębokie zmiany zarówno w ich
funkcjonowaniu, jak i strukturze. J. Turowski przedstawiając koncepcję „reintegracji
zbiorowości terytorialnych" zwraca uwagę, że w okresie powojennym uległy przyśpieszeniu
procesy zaniku lub przejmowania przez instytucje pozalokalne szeregu funkcji pełnionych
przez wiejską społeczność lokalną. Dotyczy to funkcji ekonomicznych, kulturalnych,
administracyjnych, kontroli społecznej i innych. Słabnie też według tegoż autora znaczenie
dawnych związków opartych na więzi rodzinno-sąsiedzkiej: „Załamuje się, staje się
nieadekwatna i niewystarczająca dawna nieformalna organizacja wsi, oparta na zespołach
krewniaczych i sąsiedzkich, na autorytetach wielomorgowych gospodarzy i najstarszych,
najbardziej spokrewnionych przedstawicieli rodzin. Rozpada się również dawna »lokalno-
centryczna« struktura społeczna wsi, oparta na powiązaniu mieszkańców zależnościami
ekonomicznymi, systemem odrobków, zespalających ludność wyrobniczą i bezrolną z
rodzinami prowadzącymi gospodarstwa wielko rolne.
Różnicuje się dawny jednolity system wartości i wzorów zachowań; opinia wioskowa
przestaje być - jak dotychczas - wyłącznym wszech integrującym środkiem kontroli
społecznej wobec zróżnicowania systemów wartości we wsi, rozszerzania się zakresu i
zasięgu kontaktów społecznych oraz zróżnicowania zawodowego, jakie dokonuje się w
obrębie ludności zamieszkującej na wsi”
22
.
Utrzymywaniu się elementów dawnej organizacji społeczności wiejskiej sprzyjają
natomiast zdaniem J. Turowskiego takie czynniki, jak: zasiedziałość części rodzin, związek z
ziemią, małe rozmiary wiejskich jednostek osadniczych stwarzające okazję do kontaktów
bezpośrednich, tradycje przeszłości oraz odrębność geograficzno-fizyczna.
Warto tu zauważyć, że czynniki te występują znacznie silniej na wsiach ,,zapadłych”,
mniej dotkniętych wpływami uprzemysłowienia i urbanizacji niż we wsiach znajdujących się
w rejonach uprzemysławianych lub w pobliżu większych ośrodków miejskich czy też
szlaków komunikacyjnych. We wsiach tego drugiego typu obserwuje się znacznie szybszy
przebieg zmian oznaczających zastępowanie dawnego typu społeczności lokalnych nowymi
ich formami. Można też zauważyć istotne różnice w funkcjonowaniu społeczności lokalnych
tam, gdzie istnieje spółdzielnia produkcyjna wsi związanych z Państwowymi
Gospodarstwami Rolnymi i wsi o przewadze gospodarstw indywidualnych
23
. Nowe formy
integracji ujawniają się w postaci związków i organizacji celowych, wyspecjalizowanych,
opartych na stosunkach umownych, a przynależność do nich oparta jest na kryteriach
wynikających z funkcji danego związku czy zrzeszenia
24
. Te instytucje i organizacje
przyczyniają się również do powstawania społeczności nowego typu obejmujących z reguły
wieś centralną lub małe miasteczko, które stanowi ośrodek gminny, oraz najbliższe ich
zaplecze wiejskie w tej samej gminie
25
.
22
J. Turowski, Rozwój badań w zakresie socjologii wsi i miast w 15-leciu PRL. Referat na Dziewiątą
Ogólnopolską Konferencję Socjologów Wsi i Rolnictwa. Materiały powielone IFiS PAN. Sekcja Socjologii Wsi
i Miasta Komitetu Nauk Socjologicznych PAN i Sekcja Socjologii Wsi i Rolnictwa PTS, Warszawa, marzec
1971
23
Por. S. Nowakowski, Społeczność lokalna w powojennej Polsce, „Kultura i Społeczeństwo", 1969, nr 1, s. 36
— 37.
24
Por. J. Turowski, Przemiany tradycyjnej wiejskiej społeczności lokalnej w Polsce, „Roczniki Socjologii Wsi",
t. IV, 1965
25
Badania nad tego typu społecznościami prowadzone są przez, grupę socjologów z Uniwersytetu Łódzkiego,
Włodzimierz Mirowski
Przemiany społeczności lokalnych i terytorialnych
Strona | 162
W małych miastach - których część przedstawiała podobnie zamknięty typ społeczności
lokalnych jak wieś - pod wpływem uprzemysłowienia i urbanizacji kraju dokonywały się
przeobrażenia, polegające głównie na przełamywaniu izolacji, wchodzeniu w szerszy system
powiązań gospodarczych i kształtowaniu się nowej struktury społecznej. Brak jest
jednoznacznego ustalenia, kiedy możemy mówić w warunkach polskich o małym mieście.
GUS na ogół w swoich opracowaniach przyjmuje górną granicę takich miast 20 tys.
mieszkańców
26
.
W roku 1946 było na terenie Polski takich miast 670, co stanowiło 92% ogólnej liczby
miast. Żyło w nich 3 043 tys. mieszkańców, tj. 41% ogółu ludności miejskiej, a 13%,
ludności kraju, (średnio na jedno małe miasto przypadało 4542 mieszkańców). W roku 1974
było 669 miast poniżej 20 tys., tj. 80% ogólnej liczby miast. Zamieszkiwało w nich 4 771,3
tys. mieszkańców, co stanowiło 26%, ludności miejskiej i 14% ludności całego kraju.
Średnio na jedno małe miasto przypadało 7132 mieszkańców. Jak widzimy zatem, również
średnia liczba mieszkańców przypadająca na jedno małe miasto wzrosła bardzo wyraźnie.
Było to wynikiem znacznego wzrostu liczby małych miast w kategorii 10—20 tys.
mieszkańców, a zmniejszenia liczby miast najmniejszych do 10 tys. mieszkańców. W roku
1946 było ich tylko 69, gdy w kategorii poniżej 5 tys. znajdowało się aż 466 miast, W roku
1974 w kategorii poniżej 5 tys. było już tylko 294 miast, gdy w kategorii 10 - 20 tys. było już
172 miasta
27
.
W małych miastach krzyżują się elementy struktury społecznej i stylów życia
właściwych społecznościom wiejskim i typowo miejskim, wytworzone w wielkich miastach.
W okresie powojennym w małych miastach zmiany w strukturze społecznej związane były
przede wszystkim ze spadkiem liczebności i zanikiem znaczenia klasy drobnomieszczańskiej,
a także zmniejszeniem udziału ludności rolniczej. Tak liczna niegdyś w tych miasteczkach
kategoria drobnych rzemieślników i kupców uległa ogromnej redukcji i została zastąpiona
pracownikami uspołecznionych zakładów pracy - zarówno robotnikami, jak i wzrastającą
liczebnie kategorią pracowników handlu i usług oraz różnych instytucji gospodarczych i
administracyjnych związanych z funkcjami miasteczek jako ośrodków usługowych dla
zaplecza wiejskiego
28
.
P. Rybicki wyróżnia trzy typy społeczności lokalnych małych miast: 1. miasteczka
leżące na uczęszczanych szlakach komunikacyjnych, 2. miasteczka leżące w zasięgu
rozwijających się ośrodków wielkiego przemysłu oraz 3. miasteczka objęte bezpośrednio
uprzemysłowieniem.
W pierwszej grupie występuje znaczny odpływ ludności, kurczenie się funkcji
gospodarczych, utrzymuje się w znacznym stopniu tradycyjny typ stosunków społecznych,
dawne zwyczaje i obyczaje. Tempo przemian jest tu stosunkowo powolne.
W drugim typie miasteczek uwidacznia się zarówno intensywny odpływ, jak i napływ
ludności, znamienne są wyjazdy do pracy — wszystko to łączy się zazwyczaj ze zmianami w
składzie społeczno-zawodowym ludności, wytwarzaniem się nowych stosunków społecznych,
silniejszym wchodzeniem w system powiązań społeczno-gospodarczych ze światem
zewnętrznym.
W miasteczkach trzeciej grupy następuje gwałtowny wzrost liczby ludności,
pod kierownictwem prof. W. Piotrowskiego. Por. W. Piotrowski, Ogólne problemy powiązań społeczności
małych miast z otaczającymi społecznościami wiejskimi, [w:] Przemiany miejskich społeczności lokalnych w
Polsce, Warszawa 1974.
26
Por. Małe miasta. Warszawa 1971
27
Dane: Rok 1946 według spisu z 14 lutego 1946. Dla roku 1947, Rocznik statystyczny 1975, tab. 6(49), s. 31
28
Zmiany w strukturze społecznej małego miasta w woj. warszawskim opisuje szczegółowo w pracy
monograficznej J. Malanowski, Stosunki klasowe i różnice społeczne w mieście, Warszawa 1967. Mława w
momencie prowadzenia badań (lata 1963 — 1965) liczyła około 18 tys. mieszkańców. W roku 1970 przekroczyła
20 tys. i obecnie może być już zaliczona do grupy miast średnich.
Włodzimierz Mirowski
Przemiany społeczności lokalnych i terytorialnych
Strona | 163
jednocześnie wytwarzają się nowe struktury społeczne, uwidaczniają się ostre różnice
pomiędzy dawną zasiedziałą ludnością, pielęgnującą stare tradycje i przywiązaną do
dawnych instytucji i stylu życia a nowymi mieszkańcami słabo związanymi z tą
społecznością i niespojonymi nawzajem ze sobą. Tu najwyraźniej występuje proces rozbicia
dawnej społeczności, poważnych zmian w jej funkcjonowaniu. I tu jednak występują
zjawiska utrzymywania się pewnych układów społeczno-przestrzennych, stosunkowo
zwartych, wyróżniających się w ramach szerszej konurbacji. Przykładem mogą tu być
niektóre małe miasta na Śląsku
29
M
IASTA ŚREDNIE
W społeczności miast średnich, za które przyjmuje się w Polsce na ogół takie, które
mieszczą się w granicach liczby mieszkańców 20—100 tys., zachodzą niektóre podobne
zjawiska jak w małych miastach (zmiany w strukturze społecznej, w organizacjach i
instytucjach, w ruchliwości ludności itp.).
W roku 1946 było w Polsce 51 miast tej kategorii, co stanowiło około 7% ogólnej liczby
miast w całym kraju. Mieszkańców w tych miastach było 1 935 tys., tj. około 26% całej
ludności miejskiej i 8% ogólnej liczby ludności Polski. Średnio na jedno miasto przypadło
około 37,9 tys. mieszkańców. W roku 1974 liczba tych miast wzrosła do 142 tj. około 17%
ogólnej liczby miast. W tym czasie miasta te posiadały 5 662,9 tys. mieszkańców, co
odpowiadało około 31% ogółu ludności miejskiej i około 17% ludności całego kraju. Średnio
na jedno takie miasto przypadało 39,8 tys. Jest to kategoria miast, której liczebność wzrosła
najbardziej w okresie powojennym. Było to spowodowane głównie awansem miast niższej
kategorii wielkości, których liczba mieszkańców wzrastała, przekraczając w licznych
przypadkach granicę 20 tys.
Istotną cechą społeczności takich miast jest to, że wyraźnie występują tu już podziały na
mniejsze partykularne społeczności dzielnicowe lub osiedlowe, wykazujące pewne
odrębności i określony stopień zintegrowania. Szereg tych miast jest silnie
uprzemysłowionych, część z nich pełni obecnie rolę ośrodków wojewódzkich, inne były
dawniej ośrodkami powiatowymi, a obecnie w dalszym ciągu spełniają rolę ośrodków
usługowych ponad-gminnych.
W przypadku tych miast powstaje już często problem, czy można całą zbiorowość
mieszkańców miasta traktować jak jedną zwartą społeczność lokalną. Niewątpliwie istnieje
tu mniejszy stopień zintegrowania i powiązania mieszkańców niż w szeregu małych miast.
Szybsze też jest często tempo wymiany ludności i przyswajania różnych innowacji płynących
z zewnątrz. Istnieje jednak cały szereg elementów łączących ludność każdego z tych miast w
jedną całość (wspólne interesy, instytucje lokalne), a także pewne odrębności kulturowe.
Mimo wyodrębnienia się w ramach tych miast mniejszych społeczności można uważać, że
każda z nich stanowi pewnego rodzaju społeczność.
W porównaniu z miastami mniejszymi występuje tu znacznie więcej szkół różnego
rodzaju oraz wyższy na ogół standard wyposażenia mieszkań. Nie jest to jednak prostą
funkcją wielkości miasta. Wynika w pewnym stopniu także z różnic, jakie występowały w
przeszłości, oraz z aktualnie pełnionych funkcji. Miasta, które stały się ostatnio ośrodkami
wojewódzkimi, niewątpliwie mają dodatkową szansę szybkiego rozwoju. W niektórych
spośród miast szybko rozwijających się (jak np. Płock, Piotrków Trybunalski i in.) pojawiają
się nowe osiedla, w których zamieszkuje początkowo przeważnie młodsza ludność, w
znacznej części napływowa. W starszych dzielnicach miasta utrzymują się w większym
29
P. R y b i c k i , Przemiany miejskich społeczności lokalnych - wprowadzenie do problemu. Referat na II
Ogólnopolskiej Konferencji Socjologów Miasta, [w:] Przemiany miejskich społeczności lokalnych w Polsce, pod
red. S.Nowakowskiego, Warszawa 1974, s. 33-36
Włodzimierz Mirowski
Przemiany społeczności lokalnych i terytorialnych
Strona | 164
stopniu tradycyjne układy społeczne. Średnie miasto, mimo zarysowania się już pewnych
podziałów przestrzennych i społecznych, stanowi jeszcze z reguły jedną całość pod
względem administracyjnym, posiada też zazwyczaj jedno główne centrum handlowo-
usługowe oraz jednolity system urządzeń komunalnych. Inaczej pod tym względem
przedstawia się sprawa wielkich miast, wokół których tworzą się aglomeracje.
W
IELKIE MIASTA
,
AGLOMERACJE I OBSZARY METROPOLITALNE
Skupienia miejskie przekraczające 100 tys. mieszkańców zalicza się w Polsce do
wielkich miast. W roku 1946 takich miast było w Polsce 11, z tego 4 liczyły ponad 200 tys.
mieszkańców. Liczba tych miast na koniec 1974 r. wynosiła 25, w tym 12 miast powyżej 200
tys. Liczba ogólna mieszkańców w tych miastach wynosiła w 1946 r. 2 411 tys., a w roku
1974 już 8 052,6 tys., w tym miasta powyżej 200 tys. liczyły łącznie 6 027 tys. mieszkańców.
O ile zatem w 1946 r. w miastach wielkich zamieszkiwało 32% ogółu mieszkańców miast, to
w roku 1974 już 43,6%. Tempo wzrostu liczby ludności wielkich miast jest szybsze niż miast
średnich i małych.
Wielkie miasto współczesne posiada szereg cech specyficznych, różniących je od miast
małych i średnich nie tylko rozmiarami. Z reguły wielkie miasto staje się ośrodkiem, wokół
którego wytwarza się szerszy układ osadniczy aglomeracji miejskiej, obejmującej pobliskie
mniejsze miasteczka i przedmieścia, a także i wsie. W wyniku tego granice administracyjne
miasta przestają w sposób wyraźny odgrywać rolę delimitacyjną. Na obszarze znacznie
wykraczającym poza te granice zaznaczają się silne powiązania z centralną strefą aglomeracji,
występują z dużym nasileniem dojazdy do pracy, wyłania się nowa zbiorowość ludzi
stanowiąca pewną całość powiązaną wzajemnymi zależnościami gospodarczymi i
społecznymi. Zjawisko to występuje we wszystkich krajach, w których dokonują się procesy
urbanizacji na dużą skalę.
Na podstawie danych ze spisu z roku 1970 GUS dokonał obliczeń dotyczących obszarów
metropolitalnych
30
. Wyróżniono 21 obszarów metropolitalnych na terenie Polski. Na
obszarach tych znalazło się 207 miast i kilkaset wsi. Łącznie obszary te objęły 1 6005 km2 i
skupiały w 1970 r. 11 531,7 tys. ludności, co stanowiło 35,4% ogólnej liczby ludności kraju,
a 60,5% ogółu ludności miejskiej zamieszkałej w Polsce. Obszary metropolitalne
wyznaczone zostały zgodnie z definicją zaleconą przez zespół ekspertów ONZ dla celów
porównań międzynarodowych. Za podstawę wyodrębnienia przyjęto tu minimalną wielkość
zaludnienia miasta centralnego 50 tys. mieszkańców, a całego obszaru 100 tys. mieszkańców.
De-limitację obszarów metropolitalnych przeprowadzono na podstawie następującego
zestawu wskaźników statystycznych:
1.
dojeżdżający do pracy (ponad 20% czynnych zawodowo poza rolnictwem w
gromadzie wiejskiej);
2.
odsetek ludności utrzymującej się ze źródeł pozarolniczych (powyżej 65%);
3.
dynamika
wzrostu
zatrudnienia
w
latach
1960—1970
(wskaźnik
wzrostu w stosunku do roku 1960 przynajmniej 110);
4.
przeciętna liczba izb na 1 km2 (minimum 75);
5.
przeciętna liczba izb w budynku (przynajmniej 4).
Definicja ustalona na podstawie tych wskaźników i wyżej omówionych zasad została
sformułowana następująco:
„Obszar metropolitalny jest to obszar ciągły przestrzennie, zamieszkały przez 100 tys. i
30
Statystyka układów regionalnych, Warszawa 1972.
Włodzimierz Mirowski
Przemiany społeczności lokalnych i terytorialnych
Strona | 165
więcej ludności, obejmujący miasto (obszar miejski o charakterze ciągłym) liczące 50 tys. i
więcej mieszkańców, gromady spełniające warunki charakteru metropolitalnego oraz
przylegające do nich lub do miasta centralnego (obszaru o charakterze ciągłym) miasta i
osiedla”
31
.
W ramach obszarów metropolitalnych wyodrębnia się: strefę centralną i strefę
zewnętrzną. Z punktu widzenia społecznego oczywiście na obszarze takim można wyróżnić
szereg cząstkowych społeczności lokalnych poszczególnych miasteczek, przedmieść, osiedli
mieszkaniowych, a także i wsi wchodzących w skład obszaru.
Na obszarach takich metropolii w Polsce od niedawna występowały silne tendencje
dośrodkowe. Strefa centralna uważana była za najatrakcyjniejszą do zamieszkania, obecnie
obserwujemy już pewną zmianę pod tym względem. Za najbardziej atrakcyjne miejsce
zamieszkania wiele osób zaczyna uważać nie dzielnice centralne, lecz niezbyt oddalone od
centrum osiedla mieszkaniowe lub nawet spokojniejsze i mniej dotknięte uciążliwościami
wielkomiejskimi (hałas, zanieczyszczenia atmosfery) osiedla podmiejskie.
Mieszkańcy obszarów metropolitalnych posiadają przeważnie inny styl życia niż
mieszkańcy małych i średnich miast. Wykazują oni stosunkowo dużą ruchliwość
przestrzenną w ramach całego obszaru, zarówno w związku z pracą zawodową, jak i
korzystaniem ze wspólnego aglomeracyjnego centrum oraz różnego rodzaju usług i urządzeń
ogólnomiejskich, takich jak kina, teatry, restauracje, kawiarnie itp. Ruchliwość ta przejawia
się również w zmianach miejsc zamieszkania w ramach obszaru. W porównaniu z
mieszkańcami mniejszych skupisk miejskich mieszkańcy obszarów metropolitalnych
wykazują mniejszy stopień zasiedziałości. Wytwarzają się pewne specyficzne formy
zachowali ludzi obcych sobie nawzajem, ale korzystających ze wspólnych urządzeń, jak
środków transportów, miejsc wypoczynkowych, urządzeń kulturalnych, stadionów itp. Na
ogół mieszkańcy metropolii szybko, sprawnie i bezkonfliktowo przebywają labirynty
różnych korytarzy dworcowych, docierają do przystanków komunikacji, załatwiają szereg
spraw za pomocą telefonu, dokonują zakupów, wiedzą, gdzie mogą odpocząć lub zjeść
posiłek. Umieją nie przeszkadzać sobie nawzajem, u w razie potrzeby skorzystać w
odpowiedni sposób z różnych urządzeń miejskich, źródeł informacji, automatów itp. Osoby
przybywające do centrum obszaru metropolitalnego z dalszych okolic, ze wsi lub małych
miast, z reguły wykazują pewną nieporadność w środowisku wielkomiejskim, wyróżniają się
swym zachowaniem od ogółu „tubylców”.
Otwartym zagadnieniem pozostaje sprawa więzi spajającej ludność obszaru
metropolitalnego. Z pewnością nie można tu mówić o takim typie więzi, jaki obserwuje się w
małych społecznościach wiejskich lub małomiasteczkowych, gdzie mieszkańcy na ogół znają
się nawzajem, gdzie w związku z tym istnieje dość silna kontrola społeczna i dominują
stosunki ..twarzą w twarz”. Ten typ stosunków na obszarach metropolitalnych ogranicza się
do mniejszych grup lub kręgów społecznych. Występuje jednak niewątpliwie pewien stopień
społecznej integracji wszystkich mieszkańców obszaru metropolitalnego, wspólnota
interesów, lokalne środki masowego przekazu, środowiska kulturalne, a także w pewnym
stopniu wspólny dla większości mieszkańców całego obszaru stosunek do miasta centralnego,
do miejsc, z którymi związane są pewne tradycje. Stopień więzi społecznej jest tu oczywiście
znacznie mniejszy niż w małych czy średnich miastach. Niemniej jednak istnieją pewne
podstawy, aby ogół mieszkańców obszaru metropolitalnego nazywać „społecznością metro-
politalną". Jest to oczywiście specyficzny typ społeczności.
31
Statystyka układów regionalnych, Warszawa 1972, s. 125.
Włodzimierz Mirowski
Przemiany społeczności lokalnych i terytorialnych
Strona | 166
P
LANOWANIE JAKO CZYNNIK PRZEMIAN SPOŁECZNOŚCI
Społecznym celem planowania jest sformułowanie zadań oraz skoordynowanie w czasie
i przestrzeni działań, które mają zapewnić harmonijny rozwój gospodarczy i społeczny na
danym terenie. W Polsce Ludowej podobnie jak w innych krajach socjalistycznych
planowanie ma doniosły wpływ na kształtowanie warunków życia zarówno w skali całego
kraju, jak i w skali poszczególnych społeczności. Lokalizacja zakładów produkcyjnych i
usług, przebieg tras komunikacyjnych, kształtowanie sieci osadniczej, tworzenie nowych
osiedli mieszkaniowych w miastach to czynniki, które występują w planach
zagospodarowania przestrzennego. Wpływają one nie tylko na funkcjonowanie i rozwój
istniejących społeczności, lecz także decydują często o powstaniu zupełnie nowych.
W planach przestrzennego zagospodarowania Polski do roku 1990 przyjęta została
koncepcja tzw. umiarkowanej koncentracji policentrycznej, zgodnie z którą aglomeracje
miejskie i niektóre miasta stanowić mają podstawę układu osadniczego. W koncepcji tej
wyróżniono: 10 aglomeracji ukształtowanych, 7 aglomeracji kształtujących się, 6 aglomeracji
potencjalnych.
Ponadto wymienia się 15 miast przeznaczonych na ośrodki o znaczeniu krajowym.
Obecnie są to stolice nowych województw.
Przewiduje się, że w 1990 r. rozmieszczenie ludności będzie przedstawiać się
następująco
32
:
− na obszarach aglomeracji
(ukszta
łtowanych i przyszłych)
15,2-16,6 mln, 47 - 66% ludności miejskiej
−
w miastach-ośrodkach
(o znaczeniu
krajowym)
1,7-1,9 mln, 11-13% ludności miejskiej
− w pozostałych miastach
7,8 - 6,2 mln, 42 -21% ludności kraju
Razem w miastach
24,7 mln, 66% ludności kraju
− na obszarach wiejskich
12,7 mln, 34% ludności kraju
Ogółem
37,4 mln, 100% ludności kraju
Można przypuszczać, że rozwój nowego budownictwa w nadchodzących latach
spowoduje powstanie wielu nowych społeczności osiedlowych w miastach. Większość
nowego budownictwa w miastach średnich i dużych jest skoncentrowana w nowych
osiedlach mieszkaniowych. Mimo pojawiającej się w kręgach urbanistów krytyki koncepcji
osiedlowej wydaje się, że wielu planistów docenia jej wartość. Próby kształtowania miast
wyłącznie pod kątem optymalnych rozwiązań technicznych, bez uwzględnienia aspektów
społecznych nie dały dobrych rezultatów. W porównaniu z amorficzną zabudową sprzyjającą
tworzeniu tzw. dżungli miejskiej tworzenie sieci osiedli jest rozwiązaniem niewątpliwie
korzystniejszym, wpływającym dodatnio na wykształcenie się określonej struktury
społeczności osiedlowych.
Na terenach wiejskich i w małych miastach, jak już wspomniano, zarysowuje się
tendencja do wytwarzania się nowych społeczności w skali ponadlokalnej. Zmiany
zachodzące tutaj prowadzą do nowych form organizacji rolnictwa, wzrostu znaczenia kółek
rolniczych i organizacji spółdzielczych. Planowane i realizowane nowe budownictwo na
wsiach związanych z Państwowymi Gospodarstwami Rolnymi lub spółdzielniami pro-
dukcyjnymi ma charakter zbliżony do osiedlowego, występującego w miastach. W innych
wsiach jest to częściej budownictwo jednorodzinne rozproszone. Obecnie to budownictwo
realizowane jest już według planów zagospodarowania przestrzennego uwzględniających
potrzeby prawidłowego kształtowania struktury przestrzennej i ekonomicznego układu
32
K. Kozieradzki i in., Koncepcja Planu Przestrzennego Zagospodarowania Kraju do roku 1990,
„Biuletyn KPZK. PAN”, 1974, z. 85.
Włodzimierz Mirowski
Przemiany społeczności lokalnych i terytorialnych
Strona | 167
urządzeń komunalnych. Stanowi to ważny warunek wprowadzenia nowoczesnych urządzeń
do mieszkań wiejskich: wodociągów, kanalizacji, sieci gazowej itp. Wzrastająca łatwość
komunikacji sprzyja zacieraniu się wyraźnych granic dawnej społeczności wioskowej na
rzecz nowej, szerszej, często obejmującej cały rejon wiejski i małe miasteczko, które rozwija
się jako ośrodek gminny.
Z
AKOŃCZENIE
W powiązaniu z ogólnymi procesami przemian w strukturze społecznej kraju dokonują
się w powojennej Polsce także szybkie zmiany w formach, funkcjach i strukturze
wewnętrznej społeczności lokalnych i terytorialnych. Ruchliwość przestrzenna i społeczna
ludności miast i wsi, przełamywanie izolacji na rzecz włączenia się w nurt szerszych
procesów, uczestnictwa w strukturach organizacyjnych ponadlokalnych, wykształcenie się
nowych typów kontaktów międzyludzkich i nowych społeczności na terenach wiejskich,
powstawanie w wyniku planowej działalności nowych osiedli, skupisk miejskich i
powstawanie aglomeracji - oto niektóre charakterystyczne rysy powojennego etapu przemian
społeczności. „Zapadłe” wsie i miasteczka spotyka się coraz rzadziej. Wszędzie docierają w
coraz większym stopniu nie tylko elementy nowoczesnej techniki, ale również nowe formy
organizacji życia społecznego, wzrasta rola różnego rodzaju zrzeszeń oraz instytucji, a
jednocześnie wzrasta nasilenie ponadlokalnych kontaktów pomiędzy ludźmi, tracą w
pewnym stopniu swe znaczenie dawne typy kontaktów.
W miarę postępu tych procesów ulegają stopniowej niwelacji różnice w warunkach życia
na wsi i w mieście, słabnie rola lokalnych czynników w określaniu pozycji jednostki w
społeczeństwie, a także w kształtowaniu sfery kontaktów społecznych i stylu życia.
Zarysowują się nowe formy integracji społeczności. W dalszym ciągu społeczności lokalne i
terytorialne stanowią pewne ramy życia społecznego, w których zaspokajane są różne istotne
potrzeby ludzi, dokonują się w znacznej mierze procesy socjalizacji dzieci i młodzieży,
funkcjonują mechanizmy społeczne zapobiegające dezorganizacji społecznej, rozwijają się
niektóre formy współdziałania w ramach samorządów lokalnych, klubach, spółdzielniach,
organizacjach społecznych itp.
Pod wpływem jednakże szybkich przemian i wzmożonej ruchliwości jednostek
integracja społeczności jest utrudniona. W związku z tym świadoma działalność planistów,
administracji lokalnej, organizatorów samorządów lokalnych i działaczy społecznych
stanowić może bardzo ważny zespół czynników wywierających dodatni wpływ na
kształtowanie społeczności lokalnych i terytorialnych. Nowoczesność techniki i organizacji
nic wyklucza bowiem możliwości i potrzeby współżycia ludzi w ramach pewnych wspólnot.
K. Marks, który uważał, że dla wyzwolenia jednostki i stworzenia nowoczesnego
społeczeństwa konieczne jest przełamywanie ciasnych ram feudalnej wspólnoty,
jednocześnie pisał: „Dopiero autentyczna wspólnota daje jednostce możliwość
wszechstronnego wykształcenia swych przyrodzonych zdolności, dopiero we wspólnocie
staje się możliwa wolność osobista”
33
.
Nie ulega wątpliwości, że społeczność zarówno na wsi, jak i w mieście stanowić może w
pewnym sensie „autentyczną wspólnotę”, o której pisał K. Marks, i że ta wspólnota w
odpowiednio zmienionej formie, coraz częściej już nie w ciasnych ramach lokalnych, ale jako
społeczność terytorialna może funkcjonować w rozwiniętym społeczeństwie socjalistycznym.
Nigdy jednak te formy nie pozostaną niezmienne, zawsze będą one ulegać zmianom i
dostosowywać się do całokształtu zjawisk życia w społeczeństwie. Dlatego też ciągle
stanowić będą ważny problem praktyczny dla planistów i organizatorów życia społecznego
oraz problem badawczy dla nauk społecznych.
33
K. Marks, F. Engels, Ideologia niemiecka, [w:] Dzieła, t. III, Warszawa 1961, s. 83.