AGNIESZKA BÊDKOWSKA-KOPCZYK

Uniwersytet Œl¹ski w Katowicach

Metaforyka roœlinna w jêzyku s³oweñskim

i jej podstawy konceptualne

(na tle metaforyki polskiej)

Roœliny, które otaczaj¹ cz³owieka, mo¿na poddaæ klasyfikacji i opisowi na

wiele sposobów, w zale¿noœci od przyjêtego kryterium. Z ca³ego bogactwa flory

i licznych konotacji

1

, zwi¹zanych z leksykonem roœlinnym, przedmiotem anali-

zy semantycznej uczyniono w niniejszym artykule s³oweñskie zwi¹zki frazeolo-

giczne

2

, których cz³onem konstytutywnym s¹ metaforyczne nazwy roœlin ³¹ko-

wych, polnych i zagonowych. W pracy pojawi¹ siê tak¿e nazwy niektórych

kwiatów, warzyw, owoców i krzewów. W celu wyrazistszego ukazania specyfi-

ki badanego materia³u zostanie on skonfrontowany z przyk³adami pochodz¹cy-

mi z jêzyka polskiego. Taki materia³ jêzykowy stanie siê podstaw¹ do wniosków

dotycz¹cych podstaw konceptualnych wybranych metafor pojêciowych w jêzy-

ku s³oweñskim, a tak¿e ich miejsca w szeroko rozumianej sferze aksjologii.

Badaj¹c genezê i znaczenie s³oweñskich zwi¹zków frazeologicznych, bêdzie-

my dokonywaæ ich deleksykalizacji, by w rezultacie dotrzeæ do ich znaczenia

i odszukaæ odpowiednie ekwiwalenty

3

w jêzyku polskim. Sytuacjê tê mo¿emy

Acta Universitatis Wratislaviensis No 2282

JJêêzzyykk aa K

Kuullttuurraa

• tom 16 • Wroc³aw 2001

1

Terminu konotacja u¿ywam w znaczeniu standardowych asocjacji semantycznych, elemen-

tów niewchodz¹cych do eksplikacji jednostki znaczeniowej (Pajdziñska 1988: 70).

2

Frazeologia jêzyka s³oweñskiego pochodzi ze S³ownika jêzyka s³oweñskiego (SSKJ).

3

Zdajemy sobie sprawê z wieloznacznoœci terminu ekwiwalent. W pracy przyjmujemy (za:

Pisarkowa, Tomaszkiewicz 1996: 169) rozró¿nienie M. Ballarda na ekwiwalencjê bezpoœredni¹

(transkodowanie), niebezpoœredni¹ (np. transpozycja) i idiomatyczn¹ (dotyczy struktur skostnia-

³ych, jak m.in. idiomów i przys³ów, które traktuje siê holistycznie i szuka dla niech ca³oœciowego

ekwiwalentu). Dla wielu przyk³adów, omówionych w niniejszym artykule, w³aœciwe bêdzie pojê-

cie ekwiwalencji kognitywnej, w ramach której zrozumienie sensu tekstu wymaga wiedzy dodat-

kowej na temat opisywanej rzeczywistoœci (J. Delisle za: Pisarkowa, Tomaszkiewicz 1996: 115-

116). Pisz¹c o terminie ekwiwalencja, nie sposób pomin¹æ definicji El¿biety Tabakowskiej, wed³ug

której koniecznym warunkiem dobrego przek³adu jest ekwiwalencja na poziomie profilowania bê-

d¹cego jednym z wymiarów obrazowania (Tabakowska 1998: 177).

porównaæ z przek³adem z jêzyka obcego, w trakcie którego t³umacz dokonuje

podwójnego wysi³ku kognitywnego: najpierw dekoduje mechanizm jêzykowy,

np. metaforê, metonimiê lub inny sposób obrazowania w jêzyku orygina³u, na-

stêpnie koduje (konstruuje) znaczenie

4

w jêzyku przek³adu

5

. Wychodzimy bo-

wiem z za³o¿enia, i¿ nie ma analizy jêzykowej bez wysi³ku kognitywnego i za-

równo dla przeciêtnego u¿ytkownika jêzyka obcego (stosuj¹cego go w celu ko-

munikacji), jak i dla jêzykoznawcy, sytuacja ta otwiera dziedzinê wspó³pracy

spo³ecznoœci jêzykowej (wkraczamy tym samym na teren spo³ecznej negocjacji

znaczenia). Niemniej jednak, o ile dla t³umacza cel nadrzêdny stanowi odszuka-

nie ekwiwalentu w jêzyku przek³adu, o tyle nasze starania koncentrowaæ siê bê-

d¹ wokó³ podstaw konceptualnych ka¿dego z omawianych z³o¿eñ metaforycz-

nych. Mo¿na dodaæ, ¿e sama próba odczytania, czy zrekonstruowania, sposobu

obrazowania w przypadku wielu idiomów jest okreœlana przez George’a Lakof-

fa (1997: 451) mianem „naiwnej etymologii” (ang. folk etymology), która – jak

twierdzi jêzykoznawca – jest dla u¿ytkowników jêzyka prawdziwa pod wzglê-

dem nie etymologicznym, lecz psychologicznym.

W przypadkach, gdy kryterium opisu metaforyki roœlinnej staje siê geneza

obrazu metaforycznego, punktem wyjœcia winna byæ przede wszystkim podsta-

wowa wiedza o œwiecie, w którym ¿yje badana wspólnota jêzykowa oraz w³aœci-

wa dla niej baza doœwiadczeniowa. Te bowiem czynniki w decyduj¹cej mierze

determinuj¹ postaæ jêzykowego obrazu œwiata, utrwalonego w ich systemie wer-

balnym (por. Anusiewicz 1990). FunkcjonalnoϾ metafory i, w konsekwencji, jej

ugruntowanie w ramach danego systemu jêzykowego, jest zatem funkcj¹ jej

zgodnoœci z doœwiadczeniem i wiedz¹ potoczn¹ (ang. folk theory)

6

u¿ytkowni-

ków jêzyka. Œwiadomoœæ tych zale¿noœci winna towarzyszyæ próbom nakreœle-

nia mapy metafor, szczególnie gdy próby te podejmowane s¹ – jak w tym wypad-

ku – z innej, w pewnym zatem stopniu obcej kulturowo perspektywy. Elemen-

150

Agnieszka Bêdkowska-Kopczyk

4

W opinii kognitywistów (Langacker 1995: 18; Nowakowska-Kempna 1993: 162) znaczenie

jest równe konceptualizacji. Znaczenie terminu konceptualizacja przyjmujemy za R. Langackerem

(1995: 18) jako doœwiadczenie mentalne, obejmuj¹ce doœwiadczenia sensoryczne, procesy tworze-

nia nowych pojêæ oraz wiedzê kontekstow¹. Jest to jedno z podstawowych za³o¿eñ semantyki ko-

gnitywnej stworzonych przez badacza. Pozosta³e mówi¹, ¿e: 1) dobrze utrwalone w jêzyku wyra-

¿enia s¹ zazwyczaj polisemiczne – tzn. maj¹ szereg powi¹zanych ze sob¹ znaczeñ, które tworz¹ z³o-

¿on¹ kategoriê w postaci modelu kognitywnego; 2) znaczenie wyra¿enia charakteryzowane jest

w odniesieniu do jednej lub wielu domen kognitywnych (por. dalej); 3) znaczenie wyra¿enia jest

nie tylko zbiorem treœci poznawczych, ale sk³ada siê na nie tak¿e obrazowanie konwencjonalne, tj.

sposób ujmowania treœci poznawczych dostarczanych przez przywo³an¹ domenê (Langacker 1995:

18; por. Tabakowska 1995).

5

Wed³ug s³ów Gilles’a Fauconniera proces ten polega na ca³kowitej rekonstrukcji konfigura-

cji kognitywnych wyzwolonych przez jeden jêzyk i na okreœleniu, w jaki sposób drugi jêzyk mo-

¿e odtworzyæ podobne konfiguracje za pomoc¹ radykalnie odmiennego systemu wskazówek i in-

aczej ustrukturyzowanego zaplecza (Fauconnier 1999: 55).

6

Iwona Nowakowska-Kempna w swych rozwa¿aniach na temat przek³adu terminologii jêzy-

koznawstwa kognitywnego na jêzyk polski t³umaczy ang. folk theory jako „teoria/wiedza spo³ecz-

na” lub „popularna” (Nowakowska-Kempna 2000).

tem koniecznym staje siê wtedy uwzglêdnienie specyfiki badanego obszaru – za-

równo w p³aszczyŸnie z³o¿onych nawarstwieñ kulturowych, jak i bardziej wy-

miernych czynników (np. klimatycznych, fizycznych, geologicznych) (por.

Dobrzyñska 1988: 167). Obie p³aszczyzny – kulturowa i doœwiadczeniowa – s¹

z regu³y wzglêdem siebie komplementarne, wzajemnie siê motywuj¹ i uwiary-

godniaj¹. Metafory o pod³o¿u kulturowym maj¹ zwykle podstawy konceptualne

w doœwiadczeniu fizycznym b¹dŸ spo³ecznym.

Obszar jêzykowy bêd¹cy przedmiotem niniejszego opisu daje siê w zasadzie

wpisaæ w nadrzêdny kontekst stanowi¹cy p³aszczyznê wspóln¹ dla wszystkich lu-

dów europejskich. Owym kontekstem jest dziedzictwo Biblii i antyku stanowi¹-

ce Ÿród³o i, przez swój autorytet, uwiarygodnienie wielu obrazów metaforycz-

nych. Pamiêtaæ jednak nale¿y, ¿e po³o¿enie S³owenii na skrzy¿owaniu wp³ywów

œwiata alpejskiego, panoñskiego i œródziemnomorskiego sprzyja wewnêtrznemu

zró¿nicowaniu tego kraju nie tylko pod wzglêdem geograficznym, ale i kulturo-

wym. W konsekwencji w zbiorze s³oweñskich metafor roœlinnych, oprócz maj¹-

cych tê sam¹ co polskie bazê doœwiadczeniow¹ i/lub kulturow¹ (zwi¹zan¹ z tra-

dycj¹ antyczn¹ lub biblijn¹), znajdziemy wiele zwrotów, wyra¿eñ

7

i metaforycz-

nych nazw roœlin o odmiennych podstawach konceptualnych. Wyt³umaczenie ich

znaczenia, czy przet³umaczenie na jêzyk polski, okazuje siê niemo¿liwe bez

odwo³ania siê do wiedzy na temat specyfiki s³oweñskiej mentalnoœci, kultury lub

historii.

Cz³owiek, kszta³tuj¹c swój aparat poznawczy (ucz¹c siê œwiata), obserwuje

i bada w sposób sensoryczny jego elementy – dokonuje miêdzy nimi porównañ,

kategoryzuje je; wreszcie, na podstawie zdobytych doœwiadczeñ, nadaje im zna-

czenia. W ten sposób oswaja œwiat i okreœla miejsce, jakie w nim zajmuje on

sam. Nie inaczej wygl¹da to w przypadku œwiata roœlinnego. Obserwacja wege-

tacji, cech zewnêtrznych, zachowania (zw³aszcza jeœli s¹ to roœliny uprawne lub

rosn¹ce wokó³ domostwa) sk³ania cz³owieka do ustalania podobieñstw miêdzy

roœlinami i ludŸmi. Owocem tych zabiegów s¹ liczne epitety, porównania, meto-

nimie i inne wyra¿enia metaforyczne (czêsto nieobojêtne aksjologicznie) bêd¹-

ce metaforycznymi rozszerzeniami kategorii odnosz¹cych siê do pewnych cech

wygl¹du lub charakteru ludzi, np.: X ima krompirjast nos ‘X ma kartoflany nos’;

X ima pšenièno svetli / laneni lase ‘X ma w³osy jasne jak pszenica / len’; X je rdeè

kot mak ‘X jest czerwony jak mak’; X je hud kot hren dos³. ‘X jest z³y jak chrzan’.

Okreœlanie relacji miêdzy ró¿nymi strukturami lub elementami tych struktur

stanowi – zdaniem Ronalda Langackera – element zdolnoœci kognitywnych cz³o-

wieka (Langacker 1987: 101-109; 1995: 16, 166). Znaczenie struktur semantycz-

nych charakteryzowane jest wzglêdem jednego lub wielu obszarów konceptuali-

zacji, okreœlanych przez R. Langackera jako domena kognitywna (w literaturze

przedmiotu stosowane s¹ tak¿e terminy: rama, podstawa, baza konceptualna, mo-

Metaforyka roœlinna w jêzyku s³oweñskim

151

7

Rozró¿nienie na zwroty i wyra¿enia przyjmujemy za Encyklopedi¹ jêzykoznawstwa ogólne-

go (1999: 244).

del doœwiadczeniowy). Domen¹ kognitywn¹ mo¿e byæ ka¿dy rodzaj doœwiadcze-

nia – pojêcie, z³o¿enie konceptualne lub system wiedzy

8

. Ustalenie odpowiednio-

œci miêdzy poszczególnymi domenami kognitywnymi (domen¹ Ÿród³ow¹ i celo-

w¹), a nastêpnie odbywaj¹ca siê w strukturach poznawczych cz³owieka projek-

cja metaforyczna (ang. metaphoric mapping) z domeny Ÿród³owej do celowej jest

mechanizmem warunkuj¹cym powstanie metafory (Lakoff, Johnson 1980; Lan-

gacker 1995: 17). Na podstawie tego stwierdzenia mo¿emy okreœliæ, do jakiego

doœwiadczenia odwo³uje siê domena Ÿród³owa w ka¿dym z nastêpuj¹cych roz-

szerzeñ metaforycznych:

– toliko rožic skupaj še ni videl ‘tyle ³adnych kobiet jeszcze nie widzia³’:

rožica dos³. ‘kwiat’, czyli piêkno, delikatnoœæ, œwie¿oœæ (domena Ÿród³owa)

→

‘m³oda, piêkna kobieta’ (domena celowa),

– X je prinesel celo buèo domov ‘X wróci³ ca³o do domu’: buèa, tikva dos³.

‘dynia’ (domena Ÿród³owa) → ‘g³owa’ (domena celowa). W niektórych konte-

kstach wyrazy te mog¹ byæ przet³umaczone jako ‘³eb’ (wulg.), porównajmy:

X ima prazno / trdo buèo / tikvo ‘ma pró¿ny, twardy ³eb’, ohladiti buèe puntar-

jem ‘och³odziæ g³owy (tu: zapêdy) buntowników’, udariti koga po tikvi ‘uderzyæ

kogoœ w g³owê’, dobiti jo po buèi dos³. ‘dostaæ w g³owê’, por. potocznie w jê-

zyku polskim: dostaæ w baniê / ³eb,

– X povsod vtika svojo kumaro dos³. ‘X wszêdzie wtyka swój nos’: kumara

dos³. ‘ogórek’ (domena Ÿród³owa) → ‘nos’ (domena celowa), por. kumarast nos

– dos³. ‘nos w kszta³cie ogórka’ i krompirjast nos ‘kartoflany nos’,

– X je ugriznil v kislo jabolko ‘X podj¹³ siê czegoœ nieprzyjemnego’: kislo ja-

bolko dos³. ‘kwaœne jab³ko’ (domena Ÿród³owa) → ‘coœ nieprzyjemnego’ (dome-

na celowa),

– X je grenek kot pelin ‘gorzki jak pio³un’: pelin ‘pio³un’ (domena Ÿród³owa;

wyprofilowany gorzki smak pio³unu) → ‘bardzo gorzki’ (domena celowa),

– X je hud kot hren dos³. ‘X jest z³y jak chrzan’

9

: hren ‘chrzan’ (domena

Ÿród³owa; wyprofilowany ostry smak chrzanu) → ‘z³oœæ’ (domena celowa),

– X je zdrav kot dren dos³. ‘X jest zdrów jak dereñ’

10

: deren ‘dereñ’ (do-

152

Agnieszka Bêdkowska-Kopczyk

8

Charles Fillmore (1985), definiuj¹c pojêcie ramy, mówi z kolei o zorganizowanym tle ludz-

kiego doœwiadczenia, wierzeñ i praktyk. Ramy s¹ tak¿e rozumiane jako z³o¿one (gestaltowe) rozu-

mienie sposobu funkcjonowania elementów œwiata. Mog¹ byæ nabyte lub wrodzone. Do ram naby-

tych mo¿emy zaliczyæ wszelkiego rodzaju skrypty kulturowe, np. sytuacjê zwi¹zan¹ z zawieraniem

œlubu i uczestników, których ta sytuacja dotyczy (s¹ to wartoœci wype³niaj¹ce ramê œlubu); rama-

mi wrodzonymi s¹ np.: znajomoœæ fizjonomii ludzkiego cia³a, si³y grawitacji, praw przyrody. Ra-

my s¹ warunkiem zrozumienia znaczeñ s³ów. S³owa, lub ich ci¹gi, nie ³¹cz¹ siê ze sob¹ bezpoœre-

dnio, ale jedynie dziêki powi¹zaniom ze wspólnymi ramami i sposobowi, w jaki ich znaczenia na-

œwietlaj¹ poszczególne elementy takich ram.

9

Warto dodaæ, ¿e oprócz tego porównania istniej¹ tak¿e: hud kot osa (‘z³y jak osa’) i hud kot

sršen (‘z³y jak szerszeñ’), nawi¹zuj¹ce do stereotypów kulturowych tych owadów.

10

Postaæ pierwotna przymiotnika zdrav ‘zdrów’ by³a dorv-, tj. derv- (z wokalizacj¹ na o)

‘drzewo’. W innych jêzykach od nazwy ‘drzewa’ pochodz¹ nazwy ‘si³y’, np. awest. drvu-, staro-

pers. duruwa – ‘zdrowy’, ‘silny’ i ³ac. robur ‘d¹b’, robustus ‘silny’ (st¹d moèen kot hrast ‘silny jak

mena Ÿród³owa; wyprofilowana witalnoœæ krzewu) → ‘zdrowie’

11

(domena ce-

lowa).

Wymienione metafory s¹ czytelne dla Polaków po odwo³aniu siê do podsta-

wowych doœwiadczeñ sensualnych (wzroku, dotyku, smaku) zwi¹zanych z da-

nym elementem œwiata roœlin i krzewów oraz ustaleniu odpowiednioœci miêdzy

nim a znaczeniem metafory.

Przytoczone dalej metafory s³oweñskie maj¹ swe podstawy we wspólnym dla

Polaków i S³oweñców doœwiadczeniu kulturowym; nawi¹zuj¹ bowiem do

symboliki nowo- i starotestamentowej:

– njegova pot je bila posuta s trnjem (trnje ‘kolec, ciernie’) ‘jego droga by-

³a ciernista’, a tak¿e: njene besede so mu bile trnje ‘jej s³owa sprawia³y mu ból’

(tu: trnje → ‘ból’), biti komu trn v peti ‘stanowiæ problem dla kogo’ dos³. ‘byæ

komuœ cierniem w piêcie’ (tu: trn → ‘problem’).

– kakor sladko mano so sprejeli njegove besede ‘z ulg¹ przyjêli jego s³owa’,

dos³. ‘jego s³owa przyjêli jak s³odk¹ mannê’ (mana ‘manna’ → ‘ulga’),

– seme je padlo na rodovitna tla ‘nauka nie posz³a w las’, ‘ziarno pad³o na

podatny grunt’, dos³. ‘nasiona pad³y na podatny grunt’ (seme ‘nasiona’ → ‘nau-

ka, rada’),

– živi kot lilija na polju ‘¿yæ jak lilia na polu’ – ‘beztrosko’,

oraz do mitologii antycznej (por. Kopaliñski 1990):

– vrnil se je ovenèan z lovorom ‘wróci³ z wygran¹’ (lovor, lovorika ‘laur’ →

‘wygrana’, ‘sukces’), porównajmy: na tem polju mu ne raste lovor ‘w tej dzie-

dzinie nie odniesie sukcesu’, dos³. ‘na tym polu nie roœnie dla niego laur’, poèiva-

ti, spati na lovorikah ‘spocz¹æ, spaæ na laurach’, segel je po najvšji lovoriki ‘siê-

gn¹³ po najwy¿szy laur’, pesniku so vili lovrove vence ‘poecie wito wieñce lau-

rowe’, boriti se za lovor ‘biæ siê o laur (zwyciêstwa)’.

– jabolko spora, razdora ‘jab³ko niezgody’.

Dziêki „podobnemu wyposa¿eniu kulturowemu” (Dobrzyñska 1998: 156,

167), jakim dysponuj¹ S³oweñcy i Polacy, wymienione po³¹czenia metaforyczne

funkcjonuj¹ w obu badanych jêzykach, dlatego odszukanie polskich ekwiwalen-

tów (najczêœciej idiomatycznych) wymienionych przyk³adów s³oweñskich nie

sprawia Polakom trudnoœci.

PrzejdŸmy do zwi¹zków frazeologicznych powsta³ych w jêzyku s³oweñskim

jako po³¹czenia wyrazów, których obszary asocjacyjne s¹ znane tylko u¿ytkow-

nikom tego jêzyka i odpowiadaj¹ w³aœciwemu jedynie im systemowi kulturowe-

mu i wiedzy pragmatycznej (por. Pajdziñska 1988: 69). Nale¿¹ do nich miêdzy

innymi wyra¿enia, których cz³onem konstytutywnym jest krompir ‘ziemniak’.

Jak twierdz¹ historycy i badacze kultury (Stabej 1977), sprowadzenie tej roœliny

Metaforyka roœlinna w jêzyku s³oweñskim

153

d¹b’) (Brückner 1979: 650; por. tak¿e w: Snoj 1997: 745). Dlatego s³oweñskie porównanie: zdrav

kot dren (dereñ – gatunek krzewu lub niskiego drzewa o mocnych ga³êziach) wydaje siê bardziej

motywowane etymologicznie ni¿ polski ekwiwalent ‘zdrów jak rydz’.

11

Tak¿e w tym przypadku istnieje, podobnie jak w jêzyku polskim, wariant zdrav kot riba

(‘zdrów jak ryba’).

u¿ytkowej do S³owenii w 1740 roku przez Mariê Teresê po³o¿y³o kres wielkie-

mu g³odowi spowodowanemu przez nieurodzaj zbo¿a. Sam krompir jeszcze na

pocz¹tku stulecia nosi³ w S³owenii miano kruh ubogih „chleb biednych” (okre-

œlenie to zawdziêcza ziemniak Ludwikowi XVI, Stabej 1977: 11). Wartoœæ, jak¹

przypisywano niegdyœ bulwie ziemniaczanej

12

, funkcjonuje w p³aszczyŸnie jêzy-

kowej do dziœ: imeti krompir ‘mieæ ziemniaki’ oznacza ‘mieæ szczêœcie’ – st¹d

te¿ przys³owie: najbolj neumen kmet ima najdebelejši krompir dos³. ‘najg³upszy

ch³op ma najwiêcej ziemniaków’ – ‘szczêœcia’, czyli: dos³. ‘nie trzeba byæ m¹-

drym, aby odnieœæ sukces‘ (za sreèo, uspeh niso vselej potrebne velike umske spo-

sobnosti, SSKJ)

13

, oraz derywat semantyczny: X je pa res krompirjevec ‘X jest

prawdziwym szczêœciarzem’.

Kolejne wyra¿enia metaforyczne s¹ odzwierciedleniem potocznej wiedzy

o œwiecie („m¹droœci ludowej”) S³oweñców, motywowanej specyficznym dla tej

nacji doœwiadczeniem fizycznym i spo³ecznym:

– vse mu gre v klasje dos³. ‘wszystko mu idzie w k³osy’ (klasje ‘k³osy’ →

‘szczêœcie’) – ‘ma szczêœcie’,

– bolje je z mladim praprot žeti, kot s starim cekine šteti ‘lepiej z m³odym

ci¹æ paproæ ni¿ ze starym liczyæ pieni¹dze’ – ¿êcie paproci, u¿ywanej na wy-

œció³kê w stajni, by³o synonimem ciê¿kiej pracy, z kolei liczenie „cekinów” (mo-

net) rozumiemy – prawdopodobnie w ka¿dej kulturze – jako symbol bogactwa,

– onadva in jaz smo bili v mladih letih triperesna deteljica dos³. ‘my troje by-

liœmy w dzieciñstwie trójlistn¹ koniczyn¹’, czyli ‘nieroz³¹cznymi przyjació³mi’

– takie znaczenie nosi w kulturze s³oweñskiej trójlistna koniczyna, podczas gdy

czterolistna – jest, tak jak w polskiej, synonimem szczêœcia,

– za druge hoditi po krompir / kostanj

14

v žerjavico dos³. ‘wybieraæ dla in-

nych kasztany / ziemniaki z ognia’, co znaczy: ‘wykonaæ niebezpieczne zadanie

dla czyjejœ korzyœci’ – por. w jêzyku polskim w³o¿yæ (na czyjeœ polecenie) palec

do ognia ma znaczenie: ‘z braku rozs¹dku wykonywaæ czyjeœ polecenia’, oraz

– živeti na koruzi dos³. ‘¿yæ na kukurydzy’ w znaczeniu ‘¿yæ na koci¹ ³apê’,

‘¿yæ w konkubinacie’.

Wiele nazw roœlinnych, które uleg³y rozszerzeniu metaforycznemu, ma para-

metr aksjologiczny. Zawieraj¹ one bowiem w swej semantyce cechy charakteru

lub wygl¹du ludzi. Zalety osób, rzeczy i zjawisk opisywane s¹ w odwo³aniu do

domeny doœwiadczeñ (np. estetycznych) powszechnie uznanych za pozytywne;

wady – przeciwnie. W badanym obszarze tematycznym s¹ to oczywiœcie do-

154

Agnieszka Bêdkowska-Kopczyk

12

W S³owenii na czeœæ ziemniaka uk³adano wiersze, opowiadania, anegdoty; jego motyw

wplatano w powieœci, np.: „Kopanje krompirja je bilo pri Dihurju eno najbolj sveèanih opravil. Da

bi sadežev ne poškodovali z motikami, so rili goloroè po zemlji in kakor krti plezali po kolenih za

njimi” (Prežihov Voranc: Boj na požiralniku, cyt. za: Stabejem, s. 89) (Stabej 1977: 83-91).

13

Por. niem. Die duemsten Bauern haben die grossten Karteffeln; czes. W èas nauze bram-

bory pochautkau (Stabej 1977: 89).

14

Kasztan jadalny (s³ow. domaèi kostanj, ³ac. Castanea sativa) wystêpuj¹cy w S³owenii

i przyrz¹dzany w postaci pra¿onej (peèen kostanj).

œwiadczenia zwi¹zane z cechami roœlin, motywuj¹ce powstanie opisanych fraze-

ologizmów. Do g³osu dochodzi tu tak¿e ich symbolika. Do cech pozytywnych

cz³owieka nawi¹zuj¹: roža deklet ‘kwiat dziewcz¹t’ – ‘naj³adniejsza z dziewcz¹t’,

roža rož ‘kwiat kwiatów’ – ‘ekstremalnie piêkna’, dekle je bilo èisto kot lilija / be-

la lilija ‘dziewczyna czysta jak lilia / bia³a lilia ’ (nawi¹zanie do symboliki biblij-

nej, por. Nowakowska 1996: 29), ale ju¿ negatywne skojarzenia wywo³uje meto-

nimia pred svetom nosi lilijo dos³. ‘nosi przed œwiatem liliê’ – ‘udaje niewinnego’.

W grupie metafor, nawi¹zuj¹cych do cech negatywnych ludzi, znajduj¹ siê

przede wszystkim rozszerzenia metaforyczne i zwi¹zki frazeologiczne z nazwa-

mi chwastów. CHWAST definiowany jest jako ‘roœlina przeszkadzaj¹ca i zatrzy-

muj¹ca wzrost roœlin u¿ytkowych’ (rastlina, ki prepreèuje, zavira rast kulturnih

rastlin, SSKJ). Dodaæ nale¿y, ¿e pojêcie to jest najczêœciej rozumiane w sposób

subiektywny (pojêcie d l a danej osoby, por. Nowakowska-Kempna 1995: 55),

gdy¿ roœlina, któr¹ np. rolnik lub ogrodnik uwa¿a za chwast, jest dla botanika

kwiatem, a zielarza – zio³em. Przyjrzyjmy siê przyk³adom:

– literarni plevel ‘chwast literacki’, por. tak¿e na naši literarni njivi je nekaj

ljuljke dos³. ‘na naszym polu literackim jest parê k¹koli’ (‘osób bezu¿ytecznych’),

– kopriva ‘pokrzywa’, tu: pejoratywnie lub ironicznie ‘zió³ko’,

– osat ‘oset’, tu: pejorat. o osobie z³oœliwej, uszczypliwej, por. tak¿e temu

osatu se izognem ‘unikam tego osta’; vèasih te je bil sam med, zdaj si kakor osat

‘kiedyœ by³eœ jak miód, teraz jesteœ jak oset’; osata ženska ‘z³oœliwa kobieta’;

osate besede ‘z³oœliwe s³owa’,

– ta èlovek je prava kislica dos³. ‘ten cz³owiek jest prawdziwym szczawiem’

– ‘ci¹gle w z³ym, kwaœnym humorze’.

Walory pozytywne lub negatywne przypisywane s¹ nie tylko samym roœli-

nom, ale tak¿e ich czêœciom i owocom. Przyk³adem mo¿e byæ wspomniany tu

z i e m n i ak – symbol szczêœcia i powodzenia, l au r symbolizuj¹cy wygra-

n¹, d e r e ñ uto¿samiany ze zdrowiem i si³¹ oraz:

– zrno ‘ziarno’, oznaczaj¹ce w metaforyce biblijnej ‘dobro’: loèiti zrno od

plev ‘oddzieliæ ziarno od plew’, a w kulturze ludowej ‘wytrwa³¹ pracê’: zrno do

zrna pogaèa, kamen na kamen palaèa oraz ‘szczêœliwy traf’: tudi slepa kura

vèasih zrno najde;

– seme ‘nasiona’, czêsto o negatywnych konotacjach: sejati seme odpora, se-

me zla ‘siaæ nasiona (ziarno) niezgody, z³a’, hudièevo seme ‘diabelskie nasienie’,

– šèavje ‘zielsko’ – reviji je bilo le dolgoèasno šèavje dos³. ‘w piœmie by³o

jedynie nudne zielsko’ – ‘nudne artyku³y’,

– koruza ‘kukurydza’ – w metaforyce s³oweñskiej wystêpuje w kontekstach

o znaczeniu negatywnym: vreèi puško v koruzo ‘rzuciæ flintê w ¿yto’, ‘zrezygno-

waæ’, živeti na koruzi ‘¿yæ na koci¹ ³apê’ (por. wczeœniej),

atak¿e figa, owoc drzewa figowego, znana w kulturze s³oweñskiej i polskiej z ge-

stu maj¹cego tak¿e werbalny odpowiednik: pokazati komu figo ‘pokazaæ komuœ

figê’ (innym gestem, który uleg³ zwerbalizowaniu w obu jêzykach, a dotyczy

omawianej tematyki, jest: strgati komu korenèek ‘skrobaæ marchewkê’).

Metaforyka roœlinna w jêzyku s³oweñskim

155

S³owu figa, znanemu dobrze jako drzewo i jego owoc w tradycji greckiej,

egipskiej, hinduskiej i biblijnej (por. Kopaliñski 1990: 91-93) warto poœwiêciæ

wiêcej miejsca, gdy¿ jego nazwa pojawia siê w jêzyku s³oweñskim o wiele czê-

œciej ni¿ w polskim (polska frazeologia utrwali³a – oprócz wspomnianego wyra-

¿enia pokazaæ figê oraz figa z makiem z pasternakiem, czyli ‘nic’ – tylko jedno

po³¹czenie wykorzystuj¹ce nazwê tej roœliny – listek figowy, za: Nowakowska

1996: 28). Figa ma zatem w metaforyce jêzyka s³oweñskiego nastêpuj¹ce zna-

czenia: ‘rzecz o ma³ej wartoœci’, ‘drobnostka’: joka za vsako figo ‘p³acze z by-

le powodu’ (dos³. ‘o ka¿d¹ figê’); ljudi so kaznovali za najmanjšo figo ‘ludzi ka-

rano za najmniejsze przewinienie (dos³. ‘za najmniejsz¹ figê’); prepira se za pra-

zno figo ‘k³óci siê o byle co’ (dos³. ‘o ka¿d¹ figê’); ‘niespe³niona obietnica’: obl-

jubil mu je, v žepu pa držal figo ‘obieca³ mu, ale nie zamierza³ spe³niæ obietnicy’

(dos³. ‘aw kieszeni trzyma³ figê’)

15

. W innych kontekstach s³owo figa znaczy

‘wszystko jedno’ (wyra¿a obojêtnoœæ), np.: ista figa, ali grem ali ne ‘obojêtne mi

jest/wszystko mi jedno, czy idê, czy nie idê’ (dos³. ‘taka sama figa, czy pójdê, czy

nie’), ma tak¿e znaczenie: ‘wcale’, ‘nic’, np.: to je eno figo vredno ‘to nie jest nic

warte’ (dos³. ‘to jest warte jedn¹ figê’), figo me brigaš ‘nic/wcale mnie nie ob-

chodzisz’ (dos³. ‘figê mnie obchodzisz’), figo si priden ‘wcale nie jesteœ pilny’

(dos³. ‘figê jesteœ pilny’).

Zarazem jednak derywaty przymiotnikowe figav i figavski (‘figowy’) znacz¹

‘bezwartoœciowy’, np.: figava politika, figavo vreme, figavsko dejanje, duša figa-

vska. Od figi pochodz¹ tak¿e rzeczowniki: figamož – ‘kto nie dotrzymuje s³owa’,

np.: nisem mislil, da si tak figamož i figovec ‘cz³owiek bojaŸliwy’ (bezpoœredni

ekwiwalent: ‘figowiec’): pokazal se je velikega figovca. Z podanych przyk³adów

wynika, ¿e s³owo figa oraz inne pochodz¹ce od niego derywaty maj¹ najczêœciej

konotacje negatywne. Wieloœæ wyra¿eñ i zwrotów dotycz¹cych owocu figi w jê-

zyku s³oweñskim mo¿na wyt³umaczyæ tym, ¿e figa zwi¹zana jest z domen¹ do-

œwiadczenia fizycznego S³oweñców o wiele silniej ni¿ ma to miejsce w przypad-

ku Polaków, którzy znaj¹ j¹ jako jeden z wielu kupowanych owoców po³udnio-

wych.

Na podstawie semantycznej analizy s³oweñskiej metaforyki roœlinnej mo¿e-

my stwierdziæ, ¿e frazeologia opisuj¹ca cechy (wygl¹d czy charakter) ludzi i w³a-

œciwoœci rzeczy, w porównaniu z cechami roœlin, które s¹ konotacjami znaczenio-

wymi ich nazw, ma w jêzyku s³oweñskim i polskim podobne podstawy koncep-

tualne, tzn. powstaje w oparciu o podobn¹ bazê doœwiadczenia fizycznego. Te-

go rodzaju metafory pojêciowe (oraz te, które siêgaj¹ do œwiata antycznego

i biblijnego) maj¹ tym samym najwiêksz¹ szansê na odnalezienie w polszczyŸnie

ekwiwalentów (por. kostanjeve / lanene lasje ‘w³osy kasztanowe/lniane’, hud kot

hren ‘z³y jak chrzan’, njegova pot je bila posuta s trnjem ‘ciernista droga’, ja-

bolko spora ‘jab³ko niezgody’, lovorov venec ‘wieniec laurowy’); tak samo s¹ te¿

156

Agnieszka Bêdkowska-Kopczyk

15

Dodaæ mo¿na, ¿e, wed³ug wierzeñ, potajemne pokazanie figi pod fartuchem lub w kiesze-

ni jest gestem obronnym przeciw z³emu spojrzeniu lub dzia³aniu demonów (Kopaliñski 1990: 96).

wartoœciowane w obu kulturach (roža ‘kwiat’ jako okreœlenie piêknej kobiety, li-

lija ‘lilia’ – osoby o nieskazitelnym charakterze, plevel ‘chwast’ – osoby bezu-

¿ytecznej).

Istnieje jednak w jêzyku s³oweñskim grupa metafor, których podstaw¹ kon-

ceptualn¹ jest domena specyficznego wspólnokulturowego dziedzictwa doœwiad-

czeñ i przekonañ S³oweñców. Do nich nale¿¹ np. imeti krompir (‘mieæ szczê-

œcie’), vse gre X-u v klasje (‘mieæ powodzenie’), iti komu po kostanj v žerjavico

(‘wykonaæ dla kogo coœ niebezpiecznego’), živeti na koruzi (‘¿yæ na koci¹ ³apê’),

prepirati se za prazno figo (‘k³óciæ siê o byle co’). S¹ one nieprzet³umaczalne na

jêzyk polski bez zaktualizowania niezbêdnego w takich wypadkach kontekstu (ra-

my kulturowej) i jako takie wspó³tworz¹ w³aœciwy dla jêzyka s³oweñskiego obraz

œwiata.

Bibliografia i Ÿród³a

Anusiewicz Janusz (1990), Problematyka jêzykowego obrazu œwiata w pogl¹dach niektórych jêzy-

koznawców i filozofów niemieckich XX wieku, [w:] Jêzykowy obraz œwiata, pod red. Jerzego

Bartmiñskiego, Lublin, s. 277-309.

– (1991), Jêzykowo-kulturowy obraz kota w polszczyŸnie, Etnolingwistyka, nr 3, pod red. Jerzego

Bartmiñskiego, Lublin, s. 95-138.

Brückner Aleksander (1970), S³ownik etymologiczny, Warszawa.

Dobrzyñska Teresa (1988), Uwarunkowania kulturowe metafory, [w:] Konotacja, pod red. Jerzego

Bartmiñskiego, Lublin, s. 155-183.

Encyklopedia (1999) Encyklopedia jêzykoznawstwa ogólnego, pod red. Edwarda Polañskiego, Wro-

c³aw – Warszawa – Kraków.

Fauconnier Gilles (1999), Odwzorowania w umyœle i w jêzyku, prze³. Andrzej Pawelec, „Znak”,

nr 11/1999, s. 49-58.

Fillmore Charles (1985), Frames and the Semantics of Understanding, „Quaderni di Semantica” VI,

nr 2, s. 222-254.

Kopaliñski W³adys³aw (1990), S³ownik symboli, Warszawa.

Lakoff George (1987), Women, Fire, and Dangerous Things. What Categories Reveal about the

Mind. Chicago – London.

– (1989/1995), Sodobna teorija metafore, prze³. Božidar Kante, [w:] Kaj je metafora?, red. Božidar

Kante, Ljubljana.

Lakoff George, Johnson Mark (1980), Metaphors We Live by, Chicago.

Langacker Ronald (1995), Wyk³ady z gramatyki kognitywnej, Lublin.

Makaroviè Marija (1975), Pregovori in življenjske resnice, Ljubljana.

Nowakowska Anna (1996), Frazeologizmy biblijne z nazwami roœlin w s³ownikach jêzyka polskie-

go, „Poradnik Jêzykowy”, nr 10, pod red. Haliny Satkiewicz, Warszawa.

Nowakowska-Kempna Iwona (1995), Konceptualizacja uczuæ w jêzyku polskim. Prolegomena,

Warszawa.

– (2000), Konceptualizacja uczuæ w jêzyku polskim. Data, Warszawa.

Pajdziñska Anna (1998), Udzia³ konotacji leksykalnej w motywacjach frazeologizmów, [w:] Kono-

tacja, pod red. Jerzego Bartmiñskiego, Lublin, s. 67-82.

Pisarkowa Krystyna, Tomaszkiewicz Teresa (1996), Wspó³czesne teorie przek³adoznawcze, Poznañ.

Skorupka Stanis³aw (1984), S³ownik frazeologiczny jêzyka polskiego, t. I, Warszawa.

Snoj Marko (1997), Slovenski etimološki slovar, Ljubljana.

Metaforyka roœlinna w jêzyku s³oweñskim

157

SSKJ (1995), Slovar slovenskega knjižnega jezika, red. Anton Bajec, Ljubljana.

Stabej Jože (1977), Kruh ubogih. Kulturnozgodovinski in jezikovni zaèrt zgodovine krompirja na

slovenskem, Ljubljana.

Tabakowska El¿bieta (1995), Gramatyka i obrazowanie. Wprowadzenie do jêzykoznawstwa kogni-

tywnego, Kraków.

– (1998), Profilowanie w jêzyku i tekœcie – perspektywa jêzykoznawcy, t³umacza i poety, [w:] Pro-

filowanie w jêzyku i tekœcie, pod red. Jerzego Bartmiñskiego, Ryszarda Tokarskiego, Lublin,

s. 167-184.

Wierzbicka Anna (1993), Nazwy zwierz¹t, [w:] O definicjach i definiowaniu, pod red. Jerzego Bart-

miñskiego, Ryszarda Tokarskiego, Lublin, s. 251-267.

158

Agnieszka Bêdkowska-Kopczyk