Anna Pioruńska-Mikołajczak

AMINOKWASY

Aminokwasy są prostymi związkami organicznymi. Właściwości chemiczne i fizyczne
aminokwasów oraz różnorodność reakcji chemicznych, którym ulegają, związane są z
obecnością

w

cząsteczce

jednocześnie

zasadowej

grupy

aminowej

-NH

2

oraz

kwasowej

grupy

karboksylowej

-COOH. Można je traktować jako pochodne kwasów monokarboksylowych (octowego,
propionowego, masłowego, walerianowego i kapronowego) oraz dikarboksylowych
(bursztynowego i glutarowego) z grupą aminową w pozycji 2 (

α

), rzadziej w innych

pozycjach.
W zależności od położenia grupy aminowej w łańcuchu węglowym rozróżnia się

α

-

aminokwasy, w których grupa -NH

2

związana jest z tym samym atomem węgla co grupa -

COOH oraz aminokwasy, w których grupa aminowa i karboksylowa znajdują się w większej
odległości od siebie, czyli

β

,

γ

,

δ

,

ε

, itd. W przyrodzie występują przede wszystkim

α

-aminokwasy, oprócz nich często spotykane są

β

- i

γ

- aminokwasy:

CH

3

-CH-COOH

NH

2

kwas

α

-aminopropionowy

H

2

N—CH

2

—CH

2

—COOH

kwas

β

-aminopropionowy

H

2

N—CH

2

—CH

2

—CH

2

—COOH

kwas

γ

-aminomasłowy

H

2

N—CH

2

—CH

2

—CH

2

—CH

2

—COOH

kwas

δ

-aminokapronowy

Z ogólnego wzoru wynika, że związki te różnią się jedynie łańcuchem bocznym oznaczanym
literą R:

H

3

N

+

C

α

H

COO

-

R

Aminokwasy

Aminokwasy jako składniki białek biorą udział we wszystkich procesach życiowych. Oprócz
aminokwasów

występujących

w

białkach

istnieje

w tkankach i płynach wszystkich komórek żywego organizmu stały zasób wolnych
aminokwasów znajdujący się w równowadze dynamicznej w wielu reakcjach przemiany
materii. Poza biosyntezą polipeptydów i białek aminokwasy wykorzystywane są przede
wszystkim w syntezie fosfatydów, porfiryn i nukleotydów. Głównymi produktami degradacji
aminokwasów są amoniak i mocznik. Straty aminokwasów wyrównywane są przede
wszystkim dzięki degradacji białek, transaminacji

α

-ketokwasów, a także dzięki transformacji

aminokwasów.

1.

PODZIAŁ AMINOKWASÓW

1.1. Aminokwasy białkowe
Aminokwasy wchodzące w skład białek można podzielić na podstawie różnych kryteriów.
Wysoce przydatnym wydaje się być podział uwzględniający właściwości łańcuchów
bocznych aminokwasów (R), które różnią się wielkością, kształtem, ładunkiem
elementarnym, zdolnością do tworzenia wiązań wodorowych oraz reaktywnością chemiczną.
Wzory 20 aminokwasów białkowych wraz z ich skrótami literowymi (pochodzącymi z języka
angielskiego) podano poniżej. Stanowią one uzupełnienie do tabeli ilustrującej ich podział ze
względu na łańcuchy boczne.

Aminokwasy

Ryc. 1. Wzory aminokwasów białkowych

Aminokwasy

Tabela 1. Podział aminokwasów uwzględniający charakter łańcuchów bocznych

Reszty aminokwasowe

Aminokwasy

łańcuchowe

pierścieniowe

aromatyczne

heterocykliczne

APOLARNE

Obojętne

glicyna, alanina
walina, leucyna
izoleucyna, metionina

fenyloalanina

prolina
tryptofan

POLARNE

Obojętne

-OH

-NH

2

-SH

seryna, treonina

asparagina
glutamina

cysteina

tyrozyna

hydroksyprolin
a

Kwaśne

kwas asparaginowy
kwas glutaminowy

Zasadowe

arginina, lizyna

histydyna

Obecność aminokwasów polarnych w peptydach i białkach zapewnia ich rozpuszczalność w
układach wodnych, podczas gdy aminokwasy polarne nie wykazujące ładunku
odpowiedzialne są przede wszystkim za aktywność katalityczną białek enzymatycznych.

Aminokwasy

Ze względu na strukturę związków powstałych w wyniku zmian szkieletu węglowego
aminokwasów białkowych, dzieli się je na aminokwasy:

•

glukogenne,

•

ketogenne.

Część lub wszystkie atomy węgla rozkładanych 20 aminokwasów może być przekształcana
do glukozy lub utleniana w tzw. cyklu kwasu cytrynowego (cyklu Krebsa). Aminokwasy
ulegające rozkładowi do pirogronianu,

α

-ketoglutaranu, bursztynylo-CoA, fumaranu lub

szczawiooctanu określa się jako glukogenne, ponieważ produkty pośrednie cyklu kwasu
cytrynowego oraz pirogronian mogą być przekształcone w fosfoenolopirogronian, a ten z
kolei w glukozę (glukoneogeneza). Natomiast aminokwasy, których rozkład prowadzi do
acetylo-CoA lub acetoacetylo-CoA nazywa się ketogenne, gdyż powstają z nich związki
(ciała) ketonowe. Spośród 20 aminokwasów białkowych całkowicie ketogenne są leucyna
i lizyna, podczas gdy fenyloalanina, izoleucyna, tryptofan i tyrozyna są zarówno glukogenne,
jak i ketogenne. Pozostałe 14 aminokwasów to związki typowo glukogenne.
Na podstawie zasady podziału wg Rose’a rozróżnia się aminokwasy:

•

endogenne, wytwarzane przez organizm,

•

egzogenne, które należy wprowadzić z dietą, ponieważ organizm nie ma zdolności ich
syntezy.

Organizm zwierzęcy jest zdolny do syntezy jedynie 10 aminokwasów białkowych. Pozostałe
10 aminokwasów musi być dostarczone w pożywieniu o odpowiednim składzie, ponieważ w
przypadku ich braku może dojść do niebezpiecznych dla życia symptomów chorobowych
(opóźnienie wzrostu, ujemny bilans azotowy, zakłócenie biosyntezy białek, itp.).
Wyznaczone na podstawie bilansu azotowego ogólne zapotrzebowanie na egzogenne
aminokwasy jest różne i jest ono zależne od stopnia rozwoju fizjologicznego organizmu. Np.
potrzebne młodym organizmom w okresie wzrostu takie aminokwasy jak arginina i histydyna
przestają być egzogenne dla dorosłych. Oba te aminokwasy między innymi są częścią
składową centrum aktywnego licznych enzymów. W okresie ciąży wzrasta zapotrzebowanie
na tryptofan i lizynę, w okresie zaś niemowlęcym na tryptofan i izoleucynę. Po utracie dużej
ilości krwi, po oparzeniach i innych rozległych uszkodzeniach ciała, zapotrzebowanie na
aminokwasy egzogenne jest szczególnie duże z powodu konieczności regeneracji tkanek.

Aminokwasy

Dzienne zapotrzebowanie człowieka na aminokwasy egzogenne w gramach (w nawiasach
podano minimum) jest następujące:

leucyna
lizyna
fenyloalanina
metionina
walina
izoleucyna

ok. 12 (1,2)
5,2 (ok. 1,0)
4,7 (1,1)
4,1 (1,1)
3,9 (0,8)
3,7 (0,7)

treonina
tryptofan

3,6 (0,5)
1,1 (0,25)

1.2. Aminokwasy rzadko występujące w białkach
W hydrolizatach określonych białek oprócz aminokwasów białkowych znajdują się inne
aminokwasy,

których

utworzenie

wynika

ze

zmian

w strukturze łańcuchów bocznych następujące po biosyntezie białek. Przykładami takich
aminokwasów

są:

4-hydroksyprolina

i

5-hydroksy-lizyna

obecne

w

kolagenie,

pirydoaminokwasy (desmozyna i izodesmozyna elastyny) oraz N-metylowe pochodne lizyny
niektórych białek mięśniowych.


1.3. Aminokwasy niebiałkowe
Oprócz 20 aminokwasów powszechnie występujących w białkach oraz kilku rzadkich,
znanych jest jeszcze około 200 aminokwasów nie wykrywanych w białkach, a występujących
w

różnych

komórkach

i

tkankach

w stanie wolnym lub związanym. Niektóre aminokwasy niebiałkowe pełnią ważną funkcję
prekursorów lub metabolitów pośrednich.

β

-Alanina jest np. prekursorem jednej z witamin - kwasu pantotenowego. Cytrulina i ornityna

są pośrednimi związkami w syntezie argininy, a kwas

γ

-amino-masłowy (GABA) pełni rolę

neuromediatora w przekazywaniu bodźców nerwowych.

Aminokwasy

NH

2

-CH

2

-CH

2

-CH

2

-CH-COOH

NH

2

NH

2

-CO-NH-CH

2

-CH

2

-CH-COOH

NH

2

cytrulina

ornityna

NH

2

-CH

2

-CH

2

-COOH

β

-alanina

NH

2

-CH

2

-CH

2

-CH

2

-COOH

kwas

γ

-aminomasłowy (GABA)

Tauryna - powstaje z cysteiny przez utlenienie grupy -SH oraz dekarboksylację:

NH

2

-CH

2

-CH

2

-SO

3

H

Homocysteina (Hcy) jest aminokwasem siarkowym powstającym przejściowo w wyniku
przemian na szlaku metabolicznym metionina - cystationina - cysteina. Enzym syntaza
cystationowa katalizuje kondensację seryny z homocysteiną dając cystationinę. Cystationina
ulega następnie deaminacji przy udziale cystationazy (

γ

-liazy cystationowej) i rozpada się na

cysteinę i

α

-ketomaślan. Na katabolizm homocysteiny wpływają trzy witaminy: pirydoksyna,

kwas foliowy i kobalamina. Niedobór tych witamin prowadzi do hiperhomocysteinemii, która
jest uważana za niezależny czynnik ryzyka choroby niedokrwiennej serca.

2.

Stereoizomeria aminokwasów

Aminokwasy występujące powszechnie w białkach (z wyj
optycznie czynnymi, gdyż mają
ułożeniem wokół niego czterech ró
Fischera

jako

wzorzec

aldehyd L- i D-glicerynowy, antypody optyczne

mające się do siebie jak przedmiot i jego lustrzane odbicie nazwano o
L i D (enancjomery).

Ryc. 1. Struktura przestrzenna alaniny: a) tetraedr i jego lustrzane odb
c) wzory planarne D- i L-alaniny.

W takich aminokwasach jak treonina, izoleucyna i hydroksyprolina w

SH-CH

2

-CH

2

-CH-COOH

H

2

N

Homocysteina

Stereoizomeria aminokwasów

ą

ce powszechnie w białkach (z wyjątkiem glicyny) s

ż

mają asymetryczny (chiralny) atom węgla

α

eniem wokół niego czterech różnych podstawników. Przyjmując zgodnie z projekcj

Fischera

jako

wzorzec

glicerynowy, antypody optyczne aminokwasów (ryc. 1),

do siebie jak przedmiot i jego lustrzane odbicie nazwano odpowiednio izom

Ryc. 1. Struktura przestrzenna alaniny: a) tetraedr i jego lustrzane odbicie, b) stereoizomery,

alaniny.

W takich aminokwasach jak treonina, izoleucyna i hydroksyprolina wy

cyny) są związkami

α

z tetraedrycznym

ą

c zgodnie z projekcją

Fischera

jako

wzorzec

Aminokwasy

powiednio izomerami

cie, b) stereoizomery,

ystępują dwa centra

chiralności. W przypadku, gdy aminokwas ma więcej

Aminokwasy

niż jeden asymetryczny atom węgla, podstawą do określenia jego konfiguracji jest
konfiguracja przy

α

-atomie węgla. Odpowiednie diastereoizomery oznaczane są jako L-allo

albo D-allo (ryc. 2). Cystyna zawierająca dwa asymetryczne atomy węgla, ale po jednym w
każdej połowie cząsteczki, może także przyjąć taką formę, w której para asymetrycznych
atomów węgla stanowi ich odbicie lustrzane. W takim przypadku izomer jest wewnętrznie
skompensowany i stanowi formę mezo.

COOH

COOH

COOH

H

2

N-C-H

H-C-NH

2

H-C-NH

2

H-C-OH

HO-C-H

H-C-OH

CH

3

CH

3

CH

3

L-treonina

D-treonina

D-allo-treonina

COOH

H

2

N-C-H

HO-C-H

CH

3

L-allo-treonina

COOH

COOH

H-C-NH

2

H

2

N-C-H

H-C-CH

3

H

3

C-C-H

C

2

H

5

C

2

H

5

D-allo-izoleucyna

L-allo-izoleucyna

COOH

H-C-CH

3

C

2

H

5

L-izoleucyna

H

2

N-C-H

COOH

H-C-NH

2

C

2

H

5

D-izoleucyna

H

3

C-C-H

COOH

COOH

H

2

N-C-H

H

2

N-C-H

H

2

C S S CH

2

L-cystyna

COOH

COOH

H

2

C S S CH

2

D-cystyna

H-C-NH

2

H-C-NH

2

COOH

COOH

H

2

N-C-H

H

2

C S S CH

2

mezocystyna

H-C-NH

2

Ryc. 2. Stereoizomery treoniny, izoleucyny i cystyny.

Białka są zbudowane wyłącznie z L-aminokwasów, a więc związków należących do szeregu
stereochemicznego L, tj. aldehydu L-glicerynowego. Jedynie w przemianie materii niektórych
mikroorganizmów biorą udział D-aminokwasy.
Ze

względu

na

chiralną

strukturę

cząsteczek

wszystkie

aminokwasy,

z wyjątkiem glicyny, są optycznie czynne. Jako enancjomery (stereoizomery) skręcają one
płaszczyznę polaryzacji liniowo spolaryzowanego

Aminokwasy

ś

wiatła o ten sam kąt, ale w przeciwnych kierunkach. Pewne aminokwasy izolowane z białek

są prawoskrętne (np. alanina, izoleucyna, glutamina), podczas gdy inne są lewoskrętne
(treonina, leucyna, fenyloalanina). Związki prawoskrętne oznacza się symbolem (+), a
lewoskrętne (-). Skręcalność właściwa aminokwasów zmienia się w zależności od wartości
pH, przy której dokonywany jest pomiar. Ogólnie, aminokwasy jednoaminokarboksylowe
stają

się

najsilniej

lewoskrętne,

jeżeli

znajdują

się

w formie izoelektrycznej.

3. Kwasowo-zasadowe właściwości aminokwasów

Z uwagi na obecność w cząsteczce zarówno grupy kwasowej, jak i zasadowej, aminokwasy
ulegają

wewnątrzcząsteczkowej

reakcji

kwas-zasada

i występują głównie w formie jonu dipolowego albo obojnaczego (zwitterjonu):

H

2

N-CH-COOH H

3

N

+

-CH-COO

-

R

R

Jony obojnacze aminokwasów są rodzajem wewnętrznych soli, a więc posiadają właściwości
fizyczne typowe dla soli. Mają duży moment dipolowy, poza kilkoma wyjątkami są dobrze
rozpuszczalne w wodzie, wodorotlenku amonu i innych rozpuszczalnikach polarnych; w
niepolarnych lub mniej polarnych rozpuszczalnikach takich jak etanol i aceton, są słabo
rozpuszczalne.
Aminokwasy są amfoteryczne: mogą reagować jak kwasy lub zasady, zależnie od warunków.
W wodnym roztworze kwaśnym aminokwas przyłącza proton i staje się kationem (wędruje w
polu elektrycznym do katody). Natomiast w roztworze zasadowym oddaje proton i zachowuje
się jak anion (wędruje w polu elektrycznym do anody). Ze względu na charakter
dwubiegunowy aminokwasów ich właściwości kwasowo-zasadowe zależą w dużym stopniu
od pH środowiska. W zakresie pH od 4 do 9 wszystkie aminokwasy mogą występować albo
jako kwasy (protonodonory):

Aminokwasy

H

3

N

+

-CH-COO

-

H

+

+ H

2

N-CH-COO

-

R

R

albo jako zasady (protonoakceptory):

H

3

N

+

-CH-COO

-

+H

+

H

3

N

+

-CH-COOH

R

R

W środowisku silnie kwasowym przeważają kationy:

H

3

N

+

-CH-COOH

R

a w silnie zasadowym przeważają aniony:

H

2

N-CH

2

-COO

-

R

Dysocjacja grup funkcyjnych aminokwasu zależy od odczynu środowiska. Zależność między
pH środowiska i pK (ujemny logarytm dziesiętny z wartości stałej dysocjacji grupy
funkcyjnej) wyraża równanie Hendersona-Hasselbalcha:

pH=pK+log

[akceptor protonów]

[donor protonów]

Gdy stężenie molowe akceptora protonów jest równe stężeniu donora, wówczas mierzona
wartość pH odpowiada wartości pK danego stopnia dysocjacji.
Charakter amfoteryczny aminokwasów ujmuje krzywa miareczkowania wodnych roztworów
aminokwasów mocnymi kwasami lub zasadami
(ryc. 3). Wiekość K

1

przedstawia stałą dysocjacji grupy karboksylowej,

a K

2

stałą dysocjacji grupy –

+

NH

3

. Dla pK

1

akceptorem protonu jest forma -COO

-

, a

donorem protonu forma -COOH. Dla pK

2

są to odpowiednio -NH

2

i –

+

NH

3

.

Aminokwasy

Ryc. 3. Krzywa miareczkowania wodnego roztworu glicyny mocną zasadą.

Z krzywej miareczkowania glicyny wynika, że dla pK

1

=2,34 stężenie H

3

N

+

-CH

2

-COOH jest

równe stężeniu H

3

N

+

-CH

2

-COO

-

, podczas gdy dla pK

2

=9,60 stężenie H

3

N

+

-CH

2

-COO

-

jest

równe stężeniu H

2

N-CH

2

-COO

-

Odpowiadające grupie karboksylowej i aminowej wartości

pK

1

i pK

2

są punktami przegięcia odpowiedniej części krzywej miareczkowania.

W pH=5,97 występuje centralny punkt przegięcia między dwoma ramionami krzywej
miareczkowania. Przy tej wartości pH ładunek wypadkowy cząsteczki jest równy zeru, a
cząsteczka taka nie porusza się w polu elektrycznym. Jest to wartość pH zwana

punktem

izoelektrycznym (pI), charakterystyczna dla każdego aminokwasu. W przypadku
aminokwasów
z

jedną

grupą

aminową

i

jedną

karboksylową

punkt

ten

odpowiada

ś

redniej arytmetycznej wartości pK

1

i pK

2

; jest to wartość pH, przy której

Aminokwasy

prawie cała cząsteczka aminokwasu znajduje się w postaci jonu obojnaczego. Punkt
izoelektryczny aminokwasu zależy od jego struktury. Piętnaście aminokwasów o obojętnych
łańcuchach bocznych ma punkty izoelektryczne w zakresie pH 5,0-6,5 (wartości te nie
pokrywają się dokładnie z obojętnym pH=7, ponieważ grupy karboksylowe są w roztworze
wodnym silniejszymi kwasami niż grupy aminowe zasadami). Dwa aminokwasy kwasowe
mają punkt izoelektryczny przy niższym pH (Asp 2,8, Glu 3,2), które tłumi dysocjację
dodatkowej grupy -COOH. Trzy zasadowe aminokwasy charakteryzują się punktem
izoelektrycznym przy wyższym pH (Arg 10,8, His 7,6, Lys 9,7), które zapobiega
protonowaniu dodatkowych grup aminowych. Różnice w wartości punktów izoelektrycznych
wykorzystuje się do rozdziału zarówno aminokwasów, jak i białek metodą elektroforezy.
Pojemność

buforowa

osiąga

przy

wartościach

pK

wielkości

optymalne,

a następnie maleje w obu kierunkach skali pH. Histydyna jako jedyny aminokwas jest
aktywna w fizjologicznym zakresie pH od 6 do 8, ma to istotne znaczenie biologiczne.



4. Reakcje chemiczne aminokwasów

Reakcje chemiczne aminokwasów zależne są od obecności w nich charakterystycznych grup
funkcyjnych. Przykłady niektórych z nich podano poniżej.

4.1. Reakcje grupy karboksylowej
4.1.1. Aminokwasy tworzą sole z zasadami zgodnie z reakcją:

H

2

NCH

2

COOH + NaOH

→

H

2

NCH

2

COONa + H

2

O

4.1.2. Aminokwasy tworzą z jonami metali ciężkich związki kompleksowe typu
chelatowego (najbardziej znane z jonami miedzi).
Analizy rentgenograficzne wykazały, że kompleksom typu chelatowego należy przypisać
strukturę oktaedryczną. W strukturach tych dwie reszty aminokwasowe związane są z
centralnym jonem metalu poprzez swoje grupy aminowe i karboksylowe, a wolne miejsca
koordynacji wysycone

Aminokwasy

są czasteczkami wody. Szczególnie stabilne kompleksy tworzą aminokwasy zawierające w
łańcuchu bocznym polarne grupy funkcyjne, np. histydyna, która z atomem centralnym
połączona jest dodatkowo poprzez azot pierścienia imidazolowego:

4.1.3. Dekarboksylacja
Reakcja dekarboksylacji aminokwasów obojętnych i zasadowych prowadzi do powstania
amin biogennych, zgodnie z równaniami:

Biochemiczna dekarboksylacja aminokwasów katalizowana jest przez specyficzne
dekarboksylazy z fosforanem pirydoksalu jako kofaktorem. Stanowi ona ważny element
przemiany aminokwasów w organizmie. Powstałe po dekarboksylacji aminy biogenne
spełniają wiele ważnych funkcji, np. tryptamina i serotonina, produkty dekarboksylacji
odpowiednio tryptofanu i 5-hydroksytryptofanu,są hormonami tkankowymi regulującymi
ciśnienie krwi. Cysteamina (powstała z cysteiny) jest elementem koenzymu A, a
propanolamina (powstała z treoniny) jest elementem witaminy B

12

.

Aminokwasy

4.1.4. Estryfikacja
Najczęściej

stosowaną

metodą

estryfikacji

aminokwasów

jest

reakcja

z bezwodnymi alkoholami w obecności katalizatorów (chlorowodór, silnie kwasowe
wymieniacze jonowe):

H

2

N-CH-COOH + R

1

OH (H

3

N

+

-CH-COOR

1

)Cl

-

H

2

N-CH-COOR

1

HCl

HCl

-

H

2

O

R

R

R

-

4.2. Reakcje grupy -NH

2

4.2.1. Tworzenie soli amoniowych z kwasami
Wodne roztwory soli amoniowych mają odczyn kwaśny, ponieważ zasadowość grupy -NH

2

została zobojętniona, przez co uwydatnił się charakter kwasowy grupy -COOH:

H

2

N-CH-COOH+ HCl [H

3

N-CH-COOH]

+

Cl

-

R

R

4.2.2. Reakcja z kwasem azotawym (metoda van Slyke`a)
Wolne

aminokwasy,

podobnie

jak

I-rzędowe

aminy,

reagują

z

HNO

2

z wydzieleniem azotu, przy czym następuje zamiana grupy aminowej na hydroksylową.
Pomiar objętości wydzielonego azotu jest podstawą do ilościowego oznaczania
aminokwasów:

R

H

2

N-CH-COOH + HNO

2

HO-CH-COOH + H

2

O + N

2

R

4.2.3. N-acylowanie
Podczas ogrzewania w środowisku alkalicznym z chlorkami kwasowymi lub bezwodnikami
kwasowymi

grupa

aminowa

zostaje

zamieniona

w amidową, co pociąga za sobą utratę zasadowości aminokwasu:

(R

1

CO)

2

O+H

2

N-CH-COOH R

1

CO-NH-CH-COOH+R

1

COOH

R

R

Aminokwasy

Chlorek benzoilu i glicyna tworzą benzoiloglicynę (kwas hipurowy obecny w moczu):

C

6

H

5

COCl + H

3

N

+

-CH

2

COO

-

→

C

6

H

5

CONH-CH

2

COOH + HCL

4.2.4. Reakcje z aldehydami
Grupy

α

-aminowe aminokwasów reagują z aldehydami w reakcjach odwracalnych tworząc

nietrwałe związki –

zasady Schiffa. Zasady Schiffa tworzą się między innymi jako związki

pośrednie w niektórych reakcjach enzymatycznych - szczególna rola w reakcjach
transaminacji i dekarboksylacji aminokwasów przy współudziale fosforanu pirydoksalu
(

PLP):

4.2.5. Oksydacyjna deaminacja
Biochemiczna deaminacja u ssaków odbywa się z udziałem enzymów -oksydaz L-
aminokwasów oraz akceptorów wodoru - dinukleotydu nikotynamidoadeninowego (NAD

+

),

dinukleotydu flawinoadeninowego (FAD) lub mononukleotydu flawinowego (FMN). W
pierwszym etapie powstaje iminokwas, który następnie ulega hydrolizie do ketokwasu i
amoniaku. Powstające w roztworze wodnym jony amonowe (NH

4

+

) ulegają dalszym

przemianom i zostają wydalane w postaci mocznika.

Aminokwasy

H

2

N-CH-COOH R-C-COOH R-C-COOH + NH

3

NAD/FAD,FMN/ H

2

O

R

-2H

NH

O

Deaminacja oksydacyjna za pomocą ninhydryny ma znaczenie analityczne.

4.2.6. Reakcje transaminacji
Transaminacja stanowi decydujący etap w biosyntezie aminokwasów endogennych. W reakcji
tej grupy

α

-aminowe wielu aminokwasów są przenoszone na

α

-ketoglutaran, co prowadzi do

otrzymania glutaminianu, który z kolei ulega deaminacji oksydacyjnej dając amoniak:

H

3

N

+

-CH

2

-COO

-

H

3

N

+

-CH-CH

2

-CH

2

-COO

-

NH

4

+

R

COO

-

Przeniesienie grup

α

-aminowych z

α

-aminokwasu na

α

-ketokwas odbywa się przy

współudziale aminotransferaz (transaminaz) oraz fosforanu pirydoksalu jako koenzymu.
Grupa -NH

2

aminokwasów może zostać przeniesiona w reakcji odwracalnej na ketokwas z

utworzeniem nowego aminokwasu i nowego ketokwasu:

H

3

N

+

-CH-COO

-

+ R

1

-C-COO

-

H

3

N

+

-CH-COO

-

+ R-C-COO

-

R

O

O

R

1

Transaminacji ulegają szczególnie łatwo kwasy asparaginowy i glutaminowy przy udziale
odpowiednich aminotransferaz: asparaginianowej i alaninowej:

Asparaginian +

α

-ketoglutaran

⇔

szczawiooctan + glutaminian

Alanina +

α

-ketoglutaran

⇔

pirogronian + glutaminian

(powyższe reakcje przedstawiają uproszczony przebieg transaminacji).

Aminokwasy

4.3. Reakcje grupy R
Grupa -SH (

sulfhydrylowa, tiolowa) cysteiny, szczególnie w obecności soli żelaza (III), łatwo

ulega utlenieniu do grupy dwusiarczkowej:

COOH

CH

2

H

2

N-C-H

COOH

H

2

N-C-H

+

CH

2

SH

SH

COOH

COOH

H

2

N-C-H

H

2

N-C-H

CH

2

Cystyna

Cysteina

Cysteina

CH

2

S

S

4.4. Oznaczanie sekwencji aminokwasów w peptydach
4.4.1. Reakcja Sangera
W słabo zasadowym roztworze N-końcowa wolna grupa –NH

2

w łańcuchu peptydowym

reaguje z 2,4-dinitrofluorobenzenem dając barwną pochodną 2,4-dinitrofenylową
aminokwasu, którą oznacza się spektrofotometrycznie. W produkcie reakcji nowo powstałe
wiązanie między pierścieniem benzenowym a grupą aminową jest odporne na działanie

czynników hydrolizujących wiązanie peptydowe. Reakcja Sangera znalazła zastosowanie w
ilościowym oznaczaniu grup aminowych w aminokwasach i peptydach. Dzięki zastosowaniu
tej reakcji udało się Sangerowi określić po raz pierwszy sekwencję białka – insuliny
zbudowanej z łańcucha A (21 aminokwasów) i łańcucha B (30 aminokwasów) (1958 r.-
nagroda Nobla). Metoda Sangera była pierwszym dowodem, że białka mają ściśle
zdefiniowaną strukturę chemiczną i umożliwiła rozszyfrowanie struktury pierwszorzędowej
kolejnych białek, co pozwoliło zrozumieć funkcjonowanie tych cząsteczek, w tym aktywności
enzymów.

Aminokwasy

NO

2

NO

2

+

F

H-N-CH-COOH

NO

2

NO

2

HF

H

R

H-N-CH-COOH

R

4.4.2. Degradacja Edmana
Sekwencjonowanie peptydów wykonuje się obecnie głównie metodą analizy N-końcowej
Edmana. Degradacja Edmana polega na traktowaniu peptydu izotiocyjaninem fenylu C

6

H

5

-

N=C=S. W pierwszym etapie izotiocyjanin fenylu przyłącza się do grupy –NH

2

N-końcowego

aminokwasu, a następnie w wyniku łagodnej kwasowej hydrolizy odłącza się N-końcowa
jednostka

od

łańcucha,

dając

peptyd

o

skróconym

łańcuchu

i

pochodną

fenylohydantoiny.

W

dalszym

etapie

hydantoinę

identyfikuje

się

chromatograficznie przez porównanie ze znanymi pochodnymi typowych aminokwasów.

Pochodna hydantoiny

Aminokwasy

4.6. Tworzenie wewnętrznych diamidów
Kondensacja estrów aminokwasów prowadzi do powstania cyklicznych
diamidów - 2,5-diketopiperazyn:

Diketopiperazyny

są

metabolitami

przemiany

materii

mikroorganizmów

i w chemii aminokwasów oraz peptydów odgrywają niewielką rolę.


5. Aminokwasy stosowane w lecznictwie

L-DOPA,, czyli (3,4-dihydroksyfenylo)-L-alanina, jest lekiem zwiększającym stężenie
dopaminy. W obwodowym i ośrodkowym układzie nerwowym następuje szybka przemiana
L-DOPA w dopaminę pod wpływem dekarboksylazy aromatycznych L-aminokwasów. Od
wielu lat jest lekiem stosowanym w chorobie Parkinsona, ponieważ ma zdolność łatwego
przenikania przez barierę krew-mózg. W terapii choroby Parkinsona stosuje się tylko izomer
L-DOPA, a produktem jego dekarboksylacji jest aminokwas – dopamina, posiadający taką
samą skręcalność optyczną, co warunkuje właściwy efekt farmakologiczny.

OH

OH

NH

2

COOH

H

Sarkozyna - wywodzi się z glicyny, jest produktem przemiany aminokwasów oraz
składnikiem aktynomycyn:

CH

3

-NH-CH

2

-COOH

Aminokwasy

Analogi GABA
Z

analogów

GABA

w

leczeniu

padaczki

stosowane

są

m.in.

wigabatryna

i gabapentyna.
Wigabatryna zwiększa stężenie GABA w zakończeniach presynaptycznych poprzez
nieodwracalną blokadę GABA-aminotransferazy, enzymu odpowiedzialnego za rozkład
GABA do semialdehydu kwasu bursztynowego i glutaminianu.

Gabapentyna, jest lekiem przeciwpadaczkowym działającym na układ GABA-ergiczny. Jej
mechanizm działania nie jest do dzisiaj określony. Uważa się, że działa pośrednio przez
zwiększenie

wydzielania

GABA

z zakończeń presynaptycznych. Nie jest natomiast GABA-mimetykiem, nie wykazuje
bowiem bezpośredniego działania na receptory GABA-ergiczne w mózgu.

Aminokwasy

Pytania
1.

Dokonaj podziału aminokwasów uwzględniając charakter łańcuchów bocznych tych
zwiąków organicznych.

2.

Co rozumiesz pod pojęciem aminokwasy glukogenne i ketogenne? Podaj wzory
aminokwasów ketogennych i pięciu glukogennych.

3.

Wyjaśnij pojęcie aminokwasy endogenne, egzogenne i względnie egzogenne. Podaj
wzory sześciu aminokwasów egzogennych i względnie egzogennych.

4.

Napisz wzory sześciu aminokwasów niebiałkowych niebiałkowych omów ich rolę.

5.

Napisz wzory izomerów treoniny zgodnie z projekcją Fischera.

6.

Omów zachowanie się aminokwasów w zależności od pH środowiska.

7.

Co to jest punkt izoelektryczny (pI) aminokwasu i jak się go wyznacza?

8.

Napisz reakcję prowadzącą do powstania kompleksu typu chelatu histydyny z jonami
miedzi (II).

9.

Co to jest zasada Schiffa? Napisz reakcję enzymatyczną prowadzącą do jej powstania.

10.

Napisz reakcję enzymatycznej transaminacji i omów jej rolę.

11.

Na

czym

polega

reakcja

Sangera

i

degradacja

Edmana

–

opisz

jedną

z nich stosując odpowiednią reakcję.

Literatura
1.

Murray R.K. D.K.Granner, P.A.Mayes, V.W.Rodwell, Biochemia Harpera, PZWL,
Warszawa, 1994

2.

Stryer L. Biochemia, PWN, Warszawa 1999

Peptydy i białka

Anna Pioruńska-Mikołajczak


PEPTYDY I BIAŁKA


1. Konformacja wiązania peptydowego

Peptydy i białka są to liniowe produkty kondensacji różnych L-amino-kwasów połączonych
wiązaniem amidowym, zwanym wiązaniem peptydowym.

Wiązania peptydowego nie można przedstawić za pomocą jednego wzoru, gdyż elektrony
wiązania C=O oraz wolnej pary elektronowej przy atomie azotu (N:) nie są zlokalizowane.
Delokalizacja

elektronów

w

obrębie

wiązania

peptydowego

powoduje,

ż

e

staje

się

ono

polarne

i może występować w dwóch odmianach tautomerycznych:

Powtarza się ono regularnie wzdłuż całego łańcucha i ma w ok. 40% charakter wiązania
podwójnego uniemożliwiającego rotację. Natomiast wiązania po obu stronach wiązania
peptydowego pozwalają na swobodną rotację (w tych miejscach łańcuch peptydowy może się
zginać lub zwijać). Energia rezonansu tych dwóch struktur wynosi około 84 kJ/mol. Brak
możliwości rotacji wokół wiązania peptydowego powoduje jego znaczną sztywność oraz

sprawia,

ż

e

wszystkie

cztery

atomy

(CO

i

NH)

leżą

w jednej płaszczyźnie (ryc. 1.).

Peptydy i białka

Ryc. 1. Budowa przestrzenna wiązania peptydowego

Zasadniczymi konformacyjnymi parametrami są kąty skręcenia (torsyjne) wokół wiązania
przy

α

atomie węgla i azotu grupy >N

−

H oznaczane symbolem

φ

(fi) oraz węglem

α

i

węglem grupy >C

=

O symbolem

ψ

(psi). Wielkości kątów torsyjnych są jednym z głównych

czynników kształtujących przestrzenną strukturę łańcucha polipeptydowego i są jednakowe
w przypadku wiązań peptydowych tworzonych przez różne aminokwasy. Konformacja
głównego łańcucha polipeptydowego jest dokładnie zdefiniowana, gdy znane są kąty

φ

i

ψ

dla

każdej reszty aminokwasowej.
Planarność wiązania peptydowego stwarza możliwość występowania zarówno konfiguracji
cis, jak i trans (ryc.2.), niemniej w peptydach i białkach pochodzenia naturalnego dominuje
wiązanie peptydowe o konfiguracji trans jako bardziej korzystne energetycznie.
Ugrupowania wchodzące w skład wiązania peptydowego na skutek rezonansu łatwo tworzą
wiązania wodorowe, z uwagi na polarny charakter grup >N-H i >C=O.
Zgodnie z umową we wzorach peptydów liniowych aminokwas z wolną grupą

α

-aminową

nazwany jest N-końcowym aminokwasem i znajduje się zawsze po lewej stronie w
zapisywanym łańcuchu peptydowym, nato-

Peptydy i białka

miast aminokwas z wolną grupą karboksylową na przeciwległym końcu łańcucha, nazywany
jest C-końcowym.

Ryc. 2. Konfiguracja cis oraz trans wiązania peptydowego .

Oprócz przeważającej grupy peptydów liniowych istnieją również peptydy cykliczne, w
których wiązanie peptydowe powstaje między grupą aminową i karboksylową N- i C-
końcowego aminokwasu peptydu liniowego (np.walinomycyna).
Do celów systematycznego nazewnictwa chemicznego peptydy traktuje się jako
acyloaminokwasy, a więc do rdzenia aminokwasu, którego grupa karboksylowa bierze udział
w tworzeniu wiązania peptydowego dodaje się przyrostek -ylo. Nie zmienioną nazwę
zachowuje jedynie aminokwas C-końcowy danego peptydu liniowego (np. peptyd składajacy
się z alaniny, seryny, glicyny i tryptofanu ma nazwę alanyloseryloglicylotryptofan lub Ala-
Ser-Gly-Phe

z

języka

angielskiego).

W

zależności

od

zawartej

w danym peptydzie liczby aminokwasów, rozróżnia się di-, tri-, tetra-,..., dekapeptydy itd.
Peptydy zawierające mniej niż 10 aminokwasów określane są jako oligopeptydy, zawierające
do ok. 100 aminokwasów jako polipeptydy, powyżej tej liczby, związki o masach
cząsteczkowych powyżej 10 000 Da to białka (makropeptydy). Podział ten oparty jest na
kryterium przenikania przez błony dializacyjne.

Peptydy i białka

Przeważająca część wiązań peptydowych w peptydach i białkach utworzona jest między
grupami

aminowymi

i

karboksylowymi

związanymi

z węglami

α

, przez co cząsteczka jest nierozgałęziona. W bardzo ważnym w biochemii

tripeptydzie, glutationie, spotyka się obok wiązania

α

-pepty-dowego również wiązanie

γ

-

peptydowe. Wiązanie peptydowe między grupą

ε

-aminową lizyny oraz znajdującą się w

łańcuchu bocznym grupą karboksylową kwasów asparaginowego lub glutaminowego
nazywane jest wiązaniem izopeptydowym.


2. Peptydy
2.1. Glutation (

γ

-glutamylocysteinyloglicyna)

Glutation występuje we wszystkich komórkach wyższych zwierząt, jest prostym tripeptydem
z N-końcową resztą kwasu glutaminowego związanego z następnym aminokwasem
wiązaniem

γ

-peptydowym. Biosynteza tego peptydu przebiega w dwustopniowej reacji

katalizowanej enzymatycznie i wymagającej dostarczenia energii w postaci ATP:

Glutaminian + cysteina + ATP

E

1

γ

-glutamylocysteina + ADP + P

nieorg.

γ

-glutamylocysteina + glicyna + ATP

E

2

glutation + ADP + P

nieorg.

(E

1

= syntetaza

γ

-glutamylocysteinowa; E

2

= syntetaza glutationowa)

W

komórce

glutation

występuje

w

dwóch

formach:

zredukowanej

(w przewadze) i utlenionej, będąc ważnym układem oksydoredukcyjnym:

Peptydy i białka

Przejście jednej formy w drugą odbywa się przy współudziale enzymu reduktazy
glutationowej. Glutation jest aktywatorem lub inhibitorem róż-
nych

enzymów.

Wraz

z

enzymem

reduktazą

glutationową

bierze

udział

w powstawaniu prawidłowych wiązań dwusiarczkowych w wielu białkach i hormonach
peptydowych. Peptyd ten bierze również udział w pro-
cesie transportu aminokwasów przez błony. Ponadto wraz z dysmutazą ponadtlenkową i
katalazą

chroni

czerwone

krwinki

przed

utlenieniem.

W formie zredukowanej glutation jest niezbędny do utrzymania prawidłowej budowy krwinek
czerwonych (przy jego niedoborze spowodowanym np. niepożądanym działaniem leków
dochodzi do hemolizy erytrocytów).


2.2. Peptydy o działaniu hormonów
Peptydy są w przyrodzie szeroko rozpowszechnione, występują niemal we wszystkich
elementach komórek (pula peptydowa). W przypadku biologicznie czynnego peptydu duże
znaczenie ma jego sposób działania oraz efekt biologiczny, ale dopiero dzięki zmianom
strukturalnym obserwuje się istotne zależności między strukturą a aktywnością biologiczną.
Hormony są to związki organiczne, wytwarzane w gruczołach lub wyspecjalizowanych
komórkach, przenoszone za pomocą systemu transportowego (układ krwionośny) do jednego
lub kilku miejsc oddziaływania, gdzie dzięki wiązaniu z określonym receptorem wywołują
specyficzną aktywność, charakterystyczną dla danej komórki. Tabela 1 przedstawia niektóre
biologicznie czynne peptydy o działaniu hormonów

Tabela 1. Niektóre biologicznie czynne peptydy o działaniu hormonów

Nazwa i miejsce

powstawania

Działanie

Klasyfikacja

chemiczna

Oksytocyna,
podwzgórze,
magazynowana w
przysadce (płat tylny)

Stymuluje wytrysk mleka
i skurcz mięśni macicy

Peptyd cykliczny:
9 aminokwasów

Wazopresyna,
podwzgórze,
magazyno-wana w
przysadce (płat tylny)

Podwyższa ciśnienie krwi
i działa antydiuretycznie

Peptyd cykliczny:
9 aminokwasów

Glukagon

Podwyższa poziom cukru
we krwi w wyniku
stymulacji glikogenolizy w
wątrobie

Peptyd liniowy:
29 aminokwasów,

Insulina,
trzustka

Obniża poziom cukru we
krwi, reguluje przemianę
węglowodanów, wpływa na
przemianę tłuszczów i
białek

Peptyd cykliczny
(łańcuch A:
21 aminokwasów,
łańcuch B:
30 aminokwasów)

Kalcytonina,
tarczyca

Obniża poziom wapnia we
krwi

Peptyd cykliczny:
32 aminokwasy

Gastryna,
błona śluzowa rejonu
odźwiernika żołądka

Stymuluje wydzielanie
kwasu w żołądku oraz
wytwarzanie enzymów w
trzustce

Peptyd liniowy:
17 aminokwasów

Sekretyna,
ś

luzowa dwunastnicy

Stymuluje wytwarzanie
i wydzielanie soku
trzustkowego

Peptyd liniowy:
27 aminokwasów

Parathormon,
przytarczyczka

Utrzymuje normalny
poziom wapnia w osoczu
krwi

Peptyd liniowy:
84 aminokwasy

Angiotensyna II,
frakcja

α

2

-globulin

osocza

Podwyższa ciśnienie krwi;
stymuluje korę nadnerczy
do wytwarzania aldosteronu

Peptyd liniowy:
8 aminokwasów

2.3.

Antybiotyki

peptydowe

oddziałujące

na

błonę

komórkową

bakterii
Produktami przemiany materii bakterii i grzybów są antybiotyki, które hamują wzrost lub
rozmnażanie innych drobnoustrojów. Część antybiotyków peptydowych to peptydy liniowe
(np. gramicydyny).
Wyizolowano i ustalono strukturę wielu antybiotyków peptydowych, które oddziałują w
określony sposób na błony. Ze względu na różnorodne oddziaływanie rozróżnia się jonofory i
antybiotyki uszkadzające błony.
Najważniejszymi przedstawicielami jonoforów są gramicydyna i walinomycyna (indukują
przejście jonów przez błony biologiczne). Gramicydyny A i C umożliwiają transport jonów
K

+

, Na

+

i innych jednowartościowych kationów przez błony mitochondriów i erytrocytów

(stosowane są głównie do miejscowego leczenia zakażeń bakteriami Gram-dodatnimi).

Peptydy i białka

W gamicydynach, na przykład w gramicydynie A, podkreślić należy naprzemienne
występowanie L- i D-aminokwasów:

L L D L D L D L D L

H-CO-NH-Val

−

D L D L

−

Leu

Walinomycyna, cykliczny peptyd, zbudowana jest z trzech jedn
cząstkowych:

Dzięki hydrofobowym właściwo
łatwo rozpuszcza się w niepolarnej warstwie w
sposób transport jonów K

+

odbywa się zgodnie z mechani
Większość antybiotyków peptydowych ma struktur
peptydowych mogą występować
D-aminokwasów oraz innych
ż

e są one odporne na działanie enzymów proteolitycznych.

Osobną

grupę

antybiotyków

stanowi

matrycową DNA, do których nale
Streptomycetes aktynomycyny s
antybiotyki. Hamują one wzrost bakt
niż
0,1

µ

g/cm

3

i wykazują tym samym skuteczno

penicylinom. Działanie biologiczne aktynomycyn polega na tworzeniu kompleksów z
kwasami deoksyrybonukleinowymi, co powoduje zah
RNA (transkrypcja).
Ważnym przedstawicielem antybiotyków peptydowych hamu
ś

cian komórkowych jest bacytracyna i wankomyc

często stosowanym lekiem przeciwko szczepom
opornym na działanie innych antybiotyków.


2.4. Endogenne peptydy opioidowe
Endogenne

peptydy

opioidowe

o działaniu podobnym do morfiny, a stanowi
receptorów opioidowych (

µ

,

δ

peptydów, do których należą:
wielu tkankach, m.in. w ośrodkowym i obwodowym układzie nerwowym, pł
rdzeniowym, nerkach, krwi, łoż
zawierające odpowiednio 16, 31, 17 i 27 aminokwasów w ła

−

Gly

−

Ala

−

Leu

−

Ala

−

Val

−

Val

−

Val

−

Trp

−

Leu

−

D L D L

Leu

−

Trp

−

Leu

−

Trp-NH-CH

2

- CH

2

-OH

, cykliczny peptyd, zbudowana jest z trzech jednakowy

ś

ciwościom łańcuchów bocznych kompleks walinomycyna

ę

w niepolarnej warstwie węglowodorowej błony, umo

przez błonę. Transport jonów przez gramicydyn

izmem kanalikowym.

antybiotyków peptydowych ma strukturę cykliczną, w której obok wi

ę

pować wiązania estrowe i inne. Budowa cykliczna, wyst

aminokwasów oraz innych elementów struktury nie występujących w białkach powoduje,

porne na działanie enzymów proteolitycznych.

antybiotyków

stanowią

antybiotyki

blokuj

DNA, do których należą aktynomycyny i chinoksaliny. Wytwarzane p

aktynomycyny są chromopeptydami, działającymi jako silne cytostatyki i

one wzrost bakterii Gram-dodatnich nawet przy stęż

ą

tym samym skuteczność działania odpowiadającą

penicylinom. Działanie biologiczne aktynomycyn polega na tworzeniu kompleksów z
kwasami deoksyrybonukleinowymi, co powoduje zahamowanie zależnej od DNA syntezy

nym przedstawicielem antybiotyków peptydowych hamujących biosyntez

bacytracyna i wankomycyna. Szczególnie wankomycyna jest obecnie

sto stosowanym lekiem przeciwko szczepom Staphyloccocus aureus

opornym na działanie innych antybiotyków.

ne peptydy opioidowe

Endogenne

peptydy

opioidowe

są

to

peptydy

wytwarzane

w

org

o działaniu podobnym do morfiny, a stanowiące wytwarzane przez własny organizm ligandy

δ

,

κ

). Dotychczas wykryto obecność trzech głównych gr

żą

: endorfiny, enkefaliny i dynorfiny. Obecność ich stwierdzono w

ś

rodkowym i obwodowym układzie nerwowym, pł

rdzeniowym, nerkach, krwi, łożysku. Zidentyfikowano cztery grupy endorfin:

nio 16, 31, 17 i 27 aminokwasów w łańcuchu peptydowym.

−

Trp

−

kowych sekwencji

cuchów bocznych kompleks walinomycyna-K

+

wodorowej błony, umożliwiając w ten

amicydynę natomiast

ą

, w której obok wiązań

zania estrowe i inne. Budowa cykliczna, występowanie

ą

cych w białkach powoduje,

antybiotyki

blokujące

funkcję

twarzane przez szczepy

cymi jako silne cytostatyki i

dodatnich nawet przy stężeniach mniejszych

Peptydy i białka

penicylinom. Działanie biologiczne aktynomycyn polega na tworzeniu kompleksów z

ż

nej od DNA syntezy

syntezę bakteryjnych

. Szczególnie wankomycyna jest obecnie

Staphyloccocus aureus i epidermidis,

to

peptydy

wytwarzane

w

organizmie

sny organizm ligandy

ść

trzech głównych grup tych

ść

ich stwierdzono w

rodkowym i obwodowym układzie nerwowym, płynie mózgowo-

ysku. Zidentyfikowano cztery grupy endorfin:

α

,

β

,

χ

,

δ

ń

cuchu peptydowym.

Endorfinom przypisuje się neuromodulującą funkcję m.in. przy sterowaniu uczuciem bólu
(np. leczeniu bólu metodą akupunktury towarzyszy wzrost ich stężenia w płynie mózgowo-
rdzeniowym). Enkefaliny (pentapeptydy), oprócz uczestniczenia w mechanizmach
odczuwania bólu, biorą udział również w regulacji stanów drgawkowych. Dynorfiny
natomiast, jak się wydaje, są peptydami regulującymi aktywność przeciwbólową endorfin i
enkefalin

i

działają

w sposób odmienny, np. wyłączają aktywność przeciwbólową powyższych peptydów
opioidowych.

Tyr-Gly-Gly-Phe-Met-OH

Tyr-Gly-Gly-Phe-Leu-OH

Przykład endorfiny

α

:

Tyr-Gly-Gly-Phe-Met-Thr-Ser-Glu-Lys-Ser-Glu-Thr-Pro-Leu-Val-Thr

Peptydy i białka

Przykłady enkefalin: