Wprowadzenie do nauki o

języku

Studium Zaoczne Filologii Polskiej

2006/2007

Prof. dr hab. Marek Świdziński

Zakład Językoznawstwa Komputerowego

Instytut Języka Polskiego UW

e-mail: m.r.swidzinski@uw.edu.pl

Konsultacje: pon 13-14, śr 16.30-17.30,

pok. 1

Strona przedmiotu — szukaj pod:

www.mswidz.republika.pl/

Program wykładu:

Przedmiot językoznawstwa.

Cechy definicyjne języka naturalnego.

Formalne rozumienie języka.

Struktura języka I: słownik i gramatyka.

Struktura języka II: morfologia i składnia.

Podstawy leksykologii. Leksykografia.

Zróżnicowanie języków świata. Podstawy
typologii.

Typy badań lingwistycznych.

Kolokwium.

Pytania testowe:

1. Słowo macie reprezentuje formy wyrazowe

kilku leksemów. Ilu: A 2, B 6, C 4, D 3 ?

2. Który z poniższych terminali jest samodzielny

składniowo: A mżyło, B umarł, C Warszawa,
D teoretyczna.

3. Zdanie Doprowadzono to linoleum do zgonu.

jest A poprawne i sensowne, B niepoprawne
i sensowne, C poprawne gramatycznie, D
niepoprawne i nonsensowne.

Wykład 6

Podstawy leksykologii.

Leksykografia.

Przypomnienie

1. Kompetencja językowa: znajomość

słownika

gramatyki.

2. Słownik to zbiór pewnych jednostek (= haseł

słownikowych); głównie –

leksemów

3. Leksem – zbiór form wyrazowych mających to

samo odniesienie do rzeczywistości (=

znaczenie

4. Leksemy identyfikuje się i klasyfikuje na

podstawie cech gramatycznych.

5. Utrwalona fizycznie postać słownika:

leksykon

Jednostki słownika (JS)

Użytkownik identyfikuje i pamięta JS:

–

jako kształty

–

jako pakiety cech semantycznych

–

jako

komplety cech gramatycznych

JS to:

–

leksemy

–

pewne

klasy wyrażeń

Leksykologia – dziedzina językoznawstwa

zajmująca się opisem zasobu JS.

Dla gramatyka: istotne własności

gramatyczne

(= morfologiczne i składniowe) JS.

Dla leksykografa: istotne własności

semantyczne

Leksemy:

KOT, CZEKAĆ, ON, WESOŁY, ALE,

KRÓTKOWZROCZNOŚĆ, JAN, WCZORAJ,
KTÓRY, PRZED, PIĘĆSET, OJEJ,...

Wyrażenia:

BAĆ SIĘ, PO OMACKU, KLUB

PARLAMENTARNY, KOCIE ŁBY, ZOSTAĆ
NA LODZIE, PIJANY JAK BELA, CIEMNO
CHOĆ OKO WYKOL, BYLE JAK, CZARNA
KAWA,...

Wyrażenia:

leksemy „nieciągłe” (BAĆ SIĘ, PO
OMACKU, BYLE JAK)

idiomy (ZOSTAĆ NA LODZIE, PIJANY JAK
BELA, CIEMNO CHOĆ OKO WYKOL)

kolokacje (KLUB PARLAMENTARNY,
CZARNA KAWA)

Porządkowanie zbioru JS

–

według cech gramatycznych (klasy
gramatyczne)

–

według cech semantycznych (pola
semantyczne, semantyka składnikowa;
synonimia, hiponimia, antonimia,
konwersja; wieloznaczność)

–

według cech pozalingwistycznych
(warianty stylistyczne, socjalne,
terytorialne, chronologiczne,
idiolektalne)

Znaczenie a oznaczanie

[Znaczenie – prymarnie: to, co wynika z danego

wyrażenia (to, co wyrażenie mówi bezpośrednio).

Semantyka zdaniowa

]

•

JS ma pewną strukturę semantyczną. Jest

to przedmiotem

semantyki leksykalnej

Znaczenie

JS – wtórne w stosunku do

znaczenia wyrażeń: da się wywnioskować

ze znaczenia wyrażenia.

•

oznaczanie

(denotacja) – relacja między

wyrażeniem a klasą obiektów rzeczywistych

•

referencja

(odniesienie) – relacja między

aktem mowy a konkretnym fragmentem

rzeczywistości.

Semantyka leksykalna

formułuje definicje

JS –

główny komponent słownika jako

kompendium.

PISAĆ

1. «kreślić na papierze lub innym materiale znaki

graficzne (litery, cyfry itp.) ręcznie lub odbijać je za

pomocą maszyny dla wyrażenia czegoś słowami»]

2. «tworzyć, układać co na piśmie, np. jakiś artykuł,

jakieś dzieło literackie, naukowe; komponować»

3. «formułować, ujmować swoje myśli na piśmie,

utrwalać je za pomocą pisma»

4. «donosić, komunikować coś na piśmie lub w druku»

5. zwykle w imiesł. przymiotnikowym biernym,

przestarz. «malować we wzory, zdobić rysunkami,

deseniami itp.»

Różne szkoły semantyki leksykalnej

•

Pola semantyczne: J. Trier, W. Porzig

•

Semantyka składnikowa: Manfred
Bierwisch

•

Semantyka sensów elementarnych:
Anna Wierzbicka, Andrzej Bogusławski,
Igor Mielczuk

•

Tezaurus: zbiór tematyczny JS

Relacje semantyczne w zbiorze JS

Synominia

•

mocna: równoznaczność JS1 i JS2
LINGWISTYKA – JĘZYKOZNAWSTWO
UMRZEĆ – SKONAĆ
DUŻY – WIELKI
KARTOFLE – ZIEMNIAKI
DOZORCA – CIEĆ

.........

•

słaba: bliskoznaczność JS1 i JS2
ZESTAW – KOLEKCJA – ZBIÓR
BAĆ SIĘ – TRZĄŚĆ PORTKAMI – OBAWIAĆ
SIĘ
MĄDRY – ROZUMNY – ROZSĄDNY

.........

Niemożliwe do zdefiniowania...

Hiponimia (inkluzja)

WRÓBEL – PTAK
MATKA – KOBIETA – CZŁOWIEK
POWIEDZIEĆ – ZAKOMUNIKOWAĆ
OGROMNY – DUŻY
ZIMA – PORA ROKU – OKRES

.....................

Konwersja

OJCIEC – SYN
OŻENIĆ SIĘ (Z) – WYJŚĆ (ZA)
WYŻSZY – NIŻSZY

....................

Antonimia

PRAWDA – FAŁSZ
KRÓTKI – DŁUGI
TAKI SAM (JAK) – RÓŻNY (OD)
OŻENIĆ SIĘ – ROZWIEŚĆ SIĘ
WESOŁY – SMUTNY

.....................

Wieloznaczność

DOM: ‘budynek’, ‘mieszkanie’, ‘rodzina’,
‘gospodarstwo’, ‘ród’

PISAĆ: ‘utrwalać znaki na papierze’,
‘tworzyć’, ‘komunikować na piśmie’,
‘malować (ikony)’

PŁYWAK: .....

O: .....

SZARY: .....

Relacje niesemantyczne w zbiorze JS

stylistyczne: UMRZEĆ – ODEJŚĆ – ZEJŚĆ –

WYKITOWAĆ – ZGASNĄĆ

socjalne: WIĘZIENIE – PIERDEL – ZAKŁAD

KARNY

terytorialne: KARTOFLE – GRULE – PYRY
chronologiczne: SAMOCHÓD – AUTOMOBIL
idiolektalne: ...............

Leksykologia – podstawa leksykografii

Leksykografia:

(a) teoria słowników (= nauka),
(b) inżynieria budowy słowników (=
rzemiosło),
(c) wydawanie słowników (= przemysł)

Literatura

1. Grochowski M., Zarys leksykologii i

leksykografii, Toruń 1982.

2. Żmigrodzki P., Wprowadzenie do

leksykografii polskiej, Katowice 2003.

Słownik: kolekcja

artykułów hasłowych

podana w jakimś porządku (niekoniecznie
alfabetycznym).

Słowniki różnią się:

•

koncepcją artykułu hasłowego („Co jest
hasłem?”)

•

ogólną zawartością artykułu hasłowego
(„Co mówi artykuł hasłowy?”)

•

liczbą i doborem artykułów hasłowych –

siatką haseł

(„Ile i jakie?”)

•

adresatem („Dla kogo?”)

•

celem („Po co?”).

Nie są słownikami w sensie lingwistycznym

•

spisy słów dla krzyżówkowiczów

•

„słowniczki” do spell checkerów

•

słowniki encyklopedyczne

•

słowniki terminów zawodowych

•

encyklopedie

Słownik w sensie lingwistycznym: artykuł

hasłowy odpowiada jakiejś jednostce
języka.

Leksykografia jednojęzyczna i dwu-

(wielo-)języczna

(

1L//2L-lexicography

Podstawa:

wielki jednojęzyczny słownik

ogólny

Słowniki pochodne:

- średni//mały słownik ogólny

- słowniki specjalne:

a. ortoepiczny,

b. wyrazów obcych,

c. ortograficzny,

d. frazeologiczny,

e. synonimów,

f. ................

- słowniki dwu- i wielojęzyczne

KSJP (1998)

ISJP (2001)

SJPDor.

CIDE (1995)

Terminy

•

hasło

•

artykuł hasłowy

•

nazwa hasła

•

głowa hasła

•

kwalifikator

•

informacja fleksyjna

•

informacja składniowa

•

znaczenie // podznaczenie

•

definicja

•

ilustracja empiryczna

•

idiomatyka

Warsztat współczesnego

leksykografa

•

korpus zrównoważony

•

narzędzia przeszukiwania

•

komercyjne oprogramowanie
leksykograficzne (baza danych,
narzędzie sporządzania konkordancji,
edytor haseł)

•

konwerter bazy danych na podstawę
tekstową wydruku (SGML)

•

oprogramowanie automatycznej korekty

Korpusy

British National Corpus
Collins COBUILD: Corpus Concordance Sampler
Český Národní Korpus
Korpus IPIPAN
Korpus PWN

Narzędzia wyszukiwania

Korpus SFPW

biorąc pod64 uwagę duże242 trudnos'ci142,

jakie212 mogą wystąpic' z65 hodowlą
wyższych222 ros'lin na66 statku161
kosmicznym261, zwro'cono uwagę na64 ros'linę
wodną241 wolffia+arrhiza. aż
szes'c'dziesiąt34 do62 szes'c'dziesięciu32
pięciu32 procent122 całej221 tej221 masy121
stanowią węglowodany142 skrobia. nie jest57
wykluczone211, że ro'wnież niekto're212
ros'liny112 wyższe212 w66 ograniczonej261
ilos'ci161 będą56 mogły52 byc'57 hodowane212
na66 pokładzie161 statku121 kosmicznego221.