Społeczeństwo i jego

struktura:

wybrane elementy i

zagadnienia

Definicja społeczeństwa

Jan Turowski:

Społeczeństwo to „historycznie

ukształtowana wielość zbiorowości,
grup społecznych oraz ich instytucji
wzajemnie od siebie uzależnionych,
zintegrowanych przez instytucje
społeczności nadrzędnych (narodu,
państwa, plemienia), posiadających
określone, wspólne, obiektywne
warunki bytu i pewne wspólne
kompleksy kultury.

2

Składowe społeczeństwa



obiektywne warunki bytu,
czyli „podłoże”

(geograficzno-

geologiczno-przyrodnicze, ekonomiczno-
technologiczne



struktura społeczna,

czyli...

???



kultura

(wartości, wynikające z nich

normy oraz... wzory zachowań, co do
których występuje względna zgodność



Piotr Sztompka:



Struktura społeczna jest siecią

zależności pomiędzy różnymi

elementami/członami społeczeństwa,



mikrostruktura to sieć pomiędzy

składowymi elementarnymi, które same już

struktur w sensie socjologicznym nie

stanowią



makrostruktura jest strukturą wyższego

rzędu, wiążącą elementy posiadające jakąś

sobie właściwą strukturę...

Struktura społeczna

Struktura społeczna



Henryk Domański:



Struktura społeczna to „układ stosunków

między ludźmi, kategoriami społecznymi,

organizacjami, instytucjami i wszelkimi

innymi elementami, jakie występują w

mikroskali (na poziomie jednostek) i na

poziomie globalnym” (w makroskali).



Jest to ujęcie uniwersalne, odnoszące

się zarówno do struktur mikro, jak i makro,

kładące nacisk na stosunki społeczne

(hierarchii, dystansów, nierówności, jak i

podziałów i zróżnicowań, które

nierównościami nie są).

Rodzina jako grupa społeczna i
instytucja

1.

Rodzina jest formą życia zbiorowego,
powszechną mikrostrukturą w
strukturze społeczeństwa. Jej trzonem
jest małżeństwo

2.

Małżeństwo może być formalne
(zalegalizowane) lub faktyczne.

3.

Jest legalnym, względnie trwałym
związkiem kobiety i mężczyzny

(są

już odstępstwa), powołanym w celu wspólnego
pożycia, współpracy dla dobra rodziny, a więc
głównie wychowania dzieci oraz wzajemnej
pomocy. W grę wchodzą też wzajemne
satysfakcje emocjonalne: małżeńskie,
rodzicielskie (ich rola rośnie).

Małżeństwo jako trzon rodziny

1.

Dobór partnerów w małżeństwie może być
określany przez instytucje prawne lub
obyczajowość. Zazwyczaj członkowie
bliskiej rodziny nie mogą się pobierać, a
prawo określa stopnie pokrewieństwa, w
ramach których jest to możliwe.

2.

Podobnie sytuacja ma się w przypadku płci
partnerów.

3.

W niektórych społecznościach można zawierać
małżeństwo jedynie z przedstawicielem
własnej zbiorowości etnicznej (endogamia);
przeciwieństwem jest egzogamia.

Rodzina jako grupa społeczna



Rodzina to grupa społeczna, a więc
zbiorowość, którą charakteryzuje więź
obiektywna, subiektywna, behawioralna.



Rodzinę można pojmować jako grupę
pierwotną. Ma bowiem wszystkie cechy
podane przez Ch. Cooleya: jest względnie
trwała, niezbyt liczebna, wielofunkcyjna, jej
więzi oparte są na stosunkach „face to face”,
jest agendą socjalizacji (pierwotnej).



Więzi rodzinne, w odróżnieniu od
małżeńskich, mają charakter bardzo
(bardziej) trwały.

Rodzina jako grupa społeczna



Członkowie rodziny są połączeni więzami
małżeńskimi, pokrewieństwa, powinowactwa,
czasem adopcji; pełnią role: matki, ojca,
współmałżonka, dziecka, czasem dziadka/babci,
krewnego, powinowatego; prowadzą wspólne
gospodarstwo domowe (więź obiektywna)



Rodzina jako grupa to związek intymnego,
wzajemnego uczucia i poczucia przynależności,
współdziałania i wzajemnej odpowiedzialności,
w którym akcent pada na wzmacnianie
wewnętrznych relacji i interakcji (więź
subiektywna i behawioralna)

Osobowe funkcje rodziny czy
też przejawiające się w rodzinie



małżeńska lub partnerska (bycie

żoną lub mężem, partnerem lub

partnerką)



rodzicielska - bycie ojcem lub matką



braterska - bycie siostrą lub bratem

----------------------------------------------

Inaczej – można mówić o rolach

pełnionych w rodzinie:



ojca, matki, dziecka, brata, siostry,

żony/partnerki, męża/partnera

Rodzina jako instytucja
społeczna



Rodzina, jako instytucja, jest to

utrwalony w tradycji wszystkich kultur,

zrytualizowany zespół działań ludzkich,

ukierunkowany na zaspokajanie

określonych potrzeb swoich członków.



Funkcje instytucjonalne rodziny

to

zatem wyspecjalizowane oraz permanentne

działania i współdziałania członków rodziny,

mniej lub bardziej uświadamiane, podejmowane

w ramach wyznaczonych przez obowiązujące

normy i wzory, a prowadzące do określonych

efektów głównych i pobocznych.

Instytucjonalne funkcje rodziny



materialno-ekonomiczna



opiekuńczo-zabezpieczająca



prokreacyjna (zapewnia biologiczną ciągłość

społeczeństwa)



seksualno-emocjonalna (regulacja stosunków

seksualnych, emocjonalne wsparcie,

zaspokajanie potrzeby miłości – dziś urasta do

najważniejszej w kulturze euroamerykańskiej)



legalizacyjno-kontrolna lub integracyjno-

wychowawcza



socjalizacyjna (zapewnia ciągłość kultury)



klasowo-stratyfikacyjna (wyznacza status

członków)



kulturalno-rekreacyjno-towarzyska

Typy rodzin



Mała/nuklearna (dwupokoleniowa)
i duża (poszerzona, wielka)



Małe mogą być pełne i niepełne



Monogamiczna i poligamiczna



Matriarchalna i patriarchalna



Generacyjna (pochodzenia) i
prokreacyjna

Alternatywne modele rodzin



Kółko przyjacielskie (patrz polskie seriale)



Casus „friends” (wspólne gospodarstwo)



Rodzina – układanka (patchwork family)



DINKS (double income, no kids)



Rodzina nomadyczna (na odległość,

małżeństwa wizytowe; vide tenisiści)



Rodzina dwustopniowa (małżeństwo

intymne, zamiast narzeczeństwa; uwaga na

„zespół przedślubnej akceptacji” ze strony

rodziców)



Kohabitacja (konkubinat)

St. Ossowski i jego trzy sposoby
ujmowania struktury społecznej



podział dychotomiczny

(konfliktowy),

w którym najistotniejszą rolę odgrywa
sposób widzenia podstawowego konfliktu w
skali społeczeństwa;



podział funkcjonalny

(kooperacyjny)

– człony to części organicznej całości;



podział gradacyjny

(hierarchiczny) –

człony wyróżnione w zależności od pozycji
w hierarchii społecznego prestiżu

Klasy (ujęcię strukturalne)

1.

Klasy w rozumieniu Karola Marksa są

zasadniczymi segmentami struktury

społeczeństwa pojmowanego jako całość.

Podstawą podziału na klasy jest

stosunek

do własności środków produkcji

2.

Wszelkie podziały społeczne i związane

z nimi konflikty

mają u podstaw podziały i

konflikty klasowe

i mogą zostać do nich

sprowadzone (zredukowane). Klasy nie są

kategoriami statystycznymi, ale realnymi

zbiorowościami zdolnymi do wytworzenia

poczucia wspólnoty.

3.

Patrz: klasa w sobie i klasa dla siebie

(skala

nominalna)

Klasy (ujęcie strukturalne)

1.

Klasy wg Maxa Webera: podział na klasy

to tylko jeden z trzech wymiarów

zróżnicowania społecznego – wymiar

ekonomiczny. Klasa (przynależność do klasy)

określa rodzaj szans na rynku. Klasy nie są

zbiorowościami wytwarzającymi poczucie

wspólnoty.

2.

Współcześnie klasy bywają wyróżniane

nie tylko w oparciu o stosunek do własności

środków produkcji, ale także na podst. takich

kryteriów, jak:

3.

- kontrola nad pracą innych

4.

- podział pracy na fizyczną i umysłową

5.

- kontrola nad dystrybucją dóbr i usług.

Struktura społeczna w ujęciu
stratyfikacyjnym



Klasy w tym ujęciu są rozumiane jako

poziomy zróżnicowania społecznego. Jest

to ujęcie czerpiące z Williama Lloyda

Warnera, typowe zwłaszcza dla

socjologii amerykańskiej.



Stratyfikacja to hierarchiczny układ

poziomów położenia społ., które różni

udział w podziale takich dóbr, jak:

dochody, władza, prestiż i in. Poziomy te

zwie się warstwami (łac. stratum =

posłanie, warstwa), czasem klasami,

zwłaszcza gdy wyróżnia się je w

płaszczyźnie ekon.

Klasy wg Williama Warnera



W. L. Warner i Paul Lunt badali w latach 40. XX

w., wraz ze współpracownikami, społeczność

amerykańskiego miasteczka Yankee City (Nowa

Anglia), a potem Jonesville w centrum USA,



Zdefiniował klasy jako „dwie lub więcej grup

ludzi, którzy sami sądzą, że są i rzeczywiście są

przez wszystkich członków community sytuowani

na społecznie wyższych i niższych pozycjach”.



O pozycjach tych decyduje nie tylko

majętność, ale i walory moralne, pochodzenie,

spędzanie czasu wolnego, udział w życiu

społecznym i... poważanie. Warner wyróżniał

5-6 klas wg przymiotnika: wyższa-niższa.



Evaluated Participation („oceniające uczestnictwo”)

Warstwa w ujęciu strukturalnym



Występuje w marksistowskiej
perspektywie oglądu struktury
społecznej, kiedy podział na klasy
okazuje się niewystarczający; warstwa to
część klasy bądź istotne społecznie
kategorie społ. nie dające się zaliczyć do
żadnej z klas wyróżnionych na podst.
stosunku do środków prod. (vide
inteligencja, chłopstwo – zbiorowość o
własnej kulturze i poczuciu tożsamości).

Warstwa w ujęciu
stratyfikacyjnym:

1.

Jako ogólna kategoria teoretyczna:
oznacza ona jeden z poziomów stratyfikacji
rozumianej jako układ grup tworzących
hierarchię ze względu na zakres władzy,
prestiżu i bogactwa członków. Członkowie tak
rozumianych warstw mają pewną świadomość
wspólnych interesów, poczucie grupowej
tożsamości, styl życia.

2.

Jako kategoria empiryczna – wyróżniona na
podstawie kryteriów mierzalnych (wysokości
dochodów/ilości zarabianych pieniędzy,
wykształcenia, prestiżu zawodu. Tak
wyróżnione warstwy tworzą skalę porządkową.

Dwa sposoby ujęcia struktury
współczesnego społeczeństwa
polskiego



1. Koncepcja bliska modelowi
funkcjonalnie rozumianej struktury
klasowo-warstwowej



2. Koncepcja społeczeństwa klasy
średniej

Koncepcje Wł. Wesołowskiego i H.
Domańskiego



Włodzimierz Wesołowski wyróżnił 5 klas ze

wzgl. na odmienny udział w zasobach
ekonomicznych, wiedzy i władzy:

1.

klasy uprzywilejowane dzięki własności i

edukacji

2.

drobnomieszczaństwo

3.

inteligencja i pracownicy umysłowi nie

posiadający własności

4.

klasa robotnicza

5.

klasa chłopska



Henryk Domański proponuje układ „sześciu podst.

kategorii”: 1) inteligencji, 2) pracowników umysłowych

niższego szczebla, 3) właścicieli firm, 4) robotników

wykwalifikowanych, 5) robotników niew., 6) rolników,

tj. robotników rolnych i właścicieli gospodarstw

Koncepcja klasy średniej



Koncepcja klasy średniej to koncepcja
dużej zbiorowości grup i jednostek, które
razem wzięte tworzą środek specyficznego
stylu życia, mentalności i poglądów (Henryk
Domański).



Za Edmundem Wnukiem-Lipińskim można
wyróżnić klasy/warstwy (bo to raczej koncepcja
uwarstwienia prestiżowego niż podziału konfliktowego
bądź funkcjonalnego) w zależności od:

1.

kapitału ekonomicznego

(stan posiadania)

2.

kapitału politycznego

(udział w partiach i we władzy)

3.

kapitału kulturowego

(wykształcenie i pochodzenie społeczne)

4.

kapitału społecznego

(kontakty towarzyskie i znajomości).

Charakterystyka klas polskich

Za E. Wnukiem-Lipińskim, D.
Markowskim i W. Derczyńskim można
powiedzieć, że:



Klasę wyższą – przynajmniej w warunkach
polskich - stanowiłby niewielki odsetek
obywateli; to establishment biznesowy,
polityczno-urzędniczy wysokiego szczebla
państwowego i samorządowego (W-wa,
Kraków, Łódź, Wrocław, Trójmiasto, Poznań,
aglomeracja śląska...), także popularni
artyści, doradcy prawni i finansowi, eksperci
(elity kwalifikacji).

To ok. 2,5 – 3 proc. społecz.

Charakterystyka klas polskich



Klasa średnia

to średni i drobni przedsiębiorcy,

pozostała część inteligencji z wyższym
wykształceniem, rzesze najemnych pracowników
umysłowych, rzemieślników, właścicieli punktów
handlowych i usługowych, wykwalifikowani robotnicy
rozwojowych przedsiębiorstw (moto-, elektro-, budo-),
właściciele wydajnych gospodarstw.

To od 52 do 59

proc. społeczeństwa.



Klasa niższa

– rolnicy indywidualni (małorolni),

robotnicy wykwalifikowani i niewykwalifikowani słabo
lub źle prosperujących zakładów pracy, robotnicy
rolni, bezrobotni. To od 43 do 38 proc.
społeczeństwa.



Underclass ???

Typy społeczeństw

(Bronisław Malinowski, Claude Levi-
Strauss)

Społeczeństwo pierwotne (plemienne)



Społeczny podział pracy wg

kryterium płci

(ról do płci przypisanych)



Typowe zajęcia związane z

codziennym bytem:

zbieractwo,

myślistwo, rybołówstwo, potem pasterstwo i

rolnictwo



Manualna technika wytwarzania



Kultura symboliczna przekazywana

drogą ustną

(niepiśmienność, stąd

znaczenie ludzi starszych)

Typy społeczeństw

(Gideon Sjoberg)

Rolnicze, feudalne, przedprzemysłowe



Rolnictwo podstawową gałęzią

gospodarki

(występuje też jednak rzemiosło,

handel jako odrębne dziedziny wytwórczości,

manualna wytwórczość, odnawialne źródła

energii, naturalne środki transportu)



Podział na stany

(generalnie zamknięte

warstwy społeczne): feudałowie/szlachta,

chłopstwo, mieszczaństwo, kler



Subkultury ludowe:

zróżnicowane

regionalnie pod względem obyczajów, ubiorów,

kultury materialnej

Typy społeczeństw

(Claude Henri

Saint-Simon, Auguste Comte, Herbert
Spencer

Społeczeństwo przemysłowe, industrialne



Industrializacja

(przemysł dominującą gałęzią

gospodarki, maszyny fabryczne, środki transportu
napędzane parą wodną, ropą, energią elektryczną)



Struktura zawodów:

przemysł, usługi, rolnictwo



Urbanizacja

(miasta, a nie wsie wyróżnikami tego

społeczeństwa, ludność miejska przeważa nad

wiejską)



Struktura klasowo-warstwowa bardziej

otwarta

(ruchliwość horyzontalna i wertykalna)



Kultura masowa

(uniformizacja, formalizacja,

oświata)

Typy społeczeństw

(Daniel Bell, Alaine Touraine i in.)

Społeczeństwo postindustrialne, poprzemysłowe



Technika maszynowa ustępuje technice

„intelektualnej”

(automatyzacja, komputeryzacja,

robotyzacja/informatyzacja pracy – człowiek kontroluje

proces produkcji; Internet; energia jądrowa, odnawialna)



Zmiana w strukturze zawodowej

(usługi górą)



Zanik tradycyjnej klasy robotniczej

(zob. praca)



Urbanizacja,

dez-, reurbanizacja – na pewno zaczynają

zanikać społeczności tradycyjne...



Umasowienie produkcji

(koncentracja kapitału),

zjawisk społecznych, kultury (ale – uwaga; teraz to, co
masowe, przestaje być trendy...)