ELITY

POLITYCZNE

Marek Michał Jodeł

Kamil Mustafa Kacak

Politologia, ćwiczenia 7.12.2006

1. POJĘCIE I KONCEPCJE ELIT

Elita:

etymologia i definicja,

ujęcie instytucjonalne i stratyfikacyjne.

Elitaryzm.

Metody wyodrębniania elity politycznej.

Poglądy i teorie badaczy:

Vilfred Pareto,

Gaetano Mosca,

Robert Michels,

Charles Wright Mills

i inni.

E

tymologia

pojęcia „elita” wywodzi się ze słów: fr. élite ‘wybór’; ‘wybrańcy’ od lire

‘wybierać’ z łac. eligere. W potocznym znaczeniu oznacza grupę ludzi wyróżniającą się
spośród otoczenia określonymi cechami uznanymi za ważne w danej społeczności
oraz korzystającą z przywilejów.

E

lita to wyodrębniona, niekoniecznie w sposób sformalizowany, grupa przywódcza,

stanowiąca wzór dla reszty społeczeństwa, kierująca jego życiem, określająca lub
przynajmniej wpływająca na kierunek jego rozwoju; może być usytuowana w różnych
segmentach struktury społecznej i niekoniecznie w oficjalnym establishmencie; szczegól-
ne znaczenie przypisywane jest powszechnie elicie politycznej i elicie kulturalnej.

U

jęcie instytucjonalne traktuje elitę jako grupę ludzi wyodrębnioną na podstawie

kryter-

ium udziału w procesie podejmowania decyzji państwowych. Z punktu widzenia socjologii
stosunków politycznych ośrodek podejmowania decyzji politycznych określany jest jako
grupa rządząca, elita władzy, klasa rządząca, establishment.

W

literaturze politologicznej i słownikach wyliczono 37 pełnych definicji

„elity”.

Podstawowymi metodami wyodrębniania elity politycznej sa jednak:

1.

metoda pozycyjna – elitę polityczna tworzą osoby zajmujące strategiczne

pozycje w państwie (prezydent, premier, pozostali członkowie rządu,

parlamentarzyści itp.);

2.

metoda reputacyjna - elitę polityczna tworzą osoby, które w mniemaniu

opinii publicznej maja istotny wpływ na decyzje państwowe

(przedstawiciele elity kulturalnej i naukowej, członkowie rodziny, przyjaciele

osób zajmujących najwyższe stanowiska w hierarchii władzy itp.);

3.

metoda decyzyjna – elitę polityczna tworzą osoby rzeczywiście

podejmujące decyzje bądź mające na nie istotny wpływ.

E

litaryzm, to przekonanie o celowości lub wręcz konieczności i

dobroczynności

istnienia elit. Występuje tu przeświadczenie o tym, iż elita jest trwałym

elementem struktury społecznej i pełni rolę sprawczą w procesie

historycznym, jednocześnie podkreśla się różnice pomiędzy elitami, a

resztą społeczeństwa.

P

unktem wyjścia współczesnych teorii elit jest definicja socjologa Vilfreda

Pareto

(1848-1923), według którego to pojęcie odnosi się do ludzi, którzy „w swej

dziedzinie działania osiągają najwyższe wskaźniki”.

D

o

najważniejszych teoretyków, klasyków w tej dziedzinie należą m.in.

Włoch G. Mosca oraz Niemiec R. Michels.

U

jęcie instytucjonalne przypisuje się Maxowi Weberowi, który pisał o

„warstwie zawodowych polityków”, nie stosował zaś pojęcia „elita”. Jego
zdaniem warstwa ta pojawiła się dopiero w nowoczesnym, scentralizowanym
państwie. Politycy byli tymi, którzy sami nie pragnęli być władcami, ale
wstępowali do służby politycznej.

K

oncepcję V. Pareta i jego następców określa się mianem ujęcia

stratyfikacyjnego. Owa perspektywa studiów nad elitami koncentruje się na
ich cechach położenia społecznego (władza, bogactwo, walory intelektualne,
prestiż społeczny), wewnętrznych więziach (więzy towarzyskie, wspólnota
interesów), wspólnych treściach świadomości (poczucie przynależności do
elity). Elita w tym ujęciu jest grupą zintegrowaną i wyizolowaną.

T

ermin elita został wprowadzony do nauk społecznych przez V. Pareta.

Twierdził on, ze elitę tworzą ludzie o najwyższych zdolnościach w
danej dziedzinie aktywności. Dostrzegał w każdym społeczeństwie
wiele elit, ponieważ w każdej działalności ludzkiej można wyodrębnić tych,
którzy wyrastają ponad innych: są najbardziej utalentowani, wytrwali,
efektywni itd. Oni tworzą elitę w danej dziedzinie.

I

naczej widział to zagadnienie Gaetano Mosca (1858-1941), którego zdaniem

"całą historię cywilizowanej ludzkości można by wyjaśnić konfliktem miedzy
dążeniem rządzących do monopolizowania i dziedziczności władzy, a
dążeniem nowych sił do zmiany stosunków społecznych". Zauważył też, że
niezależnie od gwałtowności odnawiania warstwy kierowniczej,
zawsze jakaś cześć osób należących do dawnej warstwy kierowniczej
potrafiła wejść do nowej.

T

eoria klasy politycznej Moski zakłada, że w ustroju w którym władzę sprawuje

arystokracja, klasa rządząca jest stabilna, w przeciwieństwie do ustroju
demokratycznego, w którym klasa ta jest niestabilna, co wynika z wyboru jej
członków i reprezentacji określonych grup społecznych.

R

obert

Michels (1876-1936) wskazał na szczególnie ważną w procesie

wymiany elit rolę "zbiegów z klasy rządzącej", którym uprzednia
przynależność do warstwy kierowniczej dała kwalifikacje potrzebne do
przewodzenia zbuntowanym masom, sformułowania ideologii oraz
programu rebeliantów, a wreszcie zorganizowania nowego aparatu władzy.
Autor ten znany jest także jako twórca żelaznego prawa oligarchii.
Udowadniał, ze nieuchronną tendencją rozwoju społecznego jest
pojawianie się zorganizowanej mniejszości w łonie mas, która to
mniejszość przyjmuje pozycje klasy panującej.

Skłonności oligarchiczne w ramach ruchów społecznych prowadzą do tzw.
amalgamacji nowych przywódców, czyli wchłonięcia przywódców
nowych ruchów politycznych przez istniejącą klasę polityczna. W efekcie
proces amalgamacji przywódców prowadzi do dalszego wzmocnienia elity
politycznej. Prawo oligarchii określił jako żelazne, gdyż uznał, że
"powstawanie oligarchii w łonie najróżnorodniejszych form
demokracji to tendencja organiczna, a wiec taka, której
nieuchronnie podlega każda organizacja".

Ż

elazne prawo oligarchii było przyczynkiem do sformułowania prawa o

instytucjonalizacji organizacji społecznych w społeczeństwie masowym. Dla
procesu instytucjonalizacji charakterystyczne są następujące zjawiska:

• centralizacja zarządzania i decyzji w jednym ośrodku kierowniczym;
• rozrost aparatu administracyjnego;
• profesjonalizacja i etatyzacja stanowisk kierowniczych;
• zwiększenie liczby przepisów regulujących życie organizacji;
• depersonalizacja stosunków w ramach organizacji;
• ograniczenie indywidualnej inicjatywy członków;
• słabnięcie i upadek więzi członkowskich w organizacji.

P

roces ten prowadzi do osłabienia funkcji wewnętrznych i wzmocnienia

funkcji zewnętrznych organizacji, upodobniając organizacje do instytucji,
tracąc swój pierwotny cel i charakter.

C

harles Wright Mills (1916-1962), amerykański przedstawiciel nurtu

instytucjonalnego stwierdził, iż pozycja jednostki zależy przede wszystkim
od uczestnictwa w najważniejszych instytucjach politycznych,
ekonomicznych oraz militarnych, a takze wynika z uznania znaczenia
urzędu.

Swoją teorię przedstawił w pracy Elita Władzy (ang. The Power Elite). Po
przebadaniu 513 amerykańskich polityków, zajmujących kluczowe stanowiska w
aparacie władzy od 1789 do 1953 roku, doszedł do wniosku, ze władza w Stanach
Zjednoczonych należy do "elity władzy", do której zaliczył zwartą klikę wielkich
bogaczy, bossów korporacji, dowódców armii oraz wąską grupę czołowych
polityków. Według niego, elita władzy to "koła polityczne, ekonomiczne i
wojskowe, które podejmują wspólnie - jako złożony zespół
nakładających się na siebie klik - decyzje pociągające za sobą skutki w
skali przynajmniej ogólnokrajowej".

Mills uważał, ze dominacja elit wynika z dwóch procesów rozwojowych. Z
jednej strony kompleksowość współczesnego, nowoczesnego
społeczeństwa powoduje skupienie władzy w rękach wąskiej grupy ludzi,
z drugiej zaś coraz bardziej rozproszone społeczeństwa są niezdolne do
autonomicznego działania, co powoduje wzrost znaczenia elit rządzących.

P

olemikę z lewicowymi poglądami Millsa podjął R. Dahl. Twierdził, ze w

okresie pierwszej połowy XX wieku w USA nastąpiło przejście od hierarchii
władzy, na której szczycie stała klasa panująca, do stanu rozproszenia
władzy, że osoby sprawujące formalną władzę, są skrępowane przez opinie
wyborców czy nacisk członków elit z innych dziedzin, ze nie można juz
mówić o istnieniu klasy panującej czy elity władzy.

P

odobnie rozpatruje problem elit G. Sartori, elity wyodrębnia na podstawie

dwóch kryteriów:

1. władzy (kryterium altymetryczne), zakładające, ze władzę ma ten, kto jest

na szczycie;

2. zasług usprawiedliwiających sprawowanie władzy (kryterium zasług,

które zakłada, ze ktoś ma władzę i jest na szczycie, dlatego że na to
zasługuje).

W

edług K. Mannheima, w historii występowały trzy podstawowe kryteria

selekcji elit:

1.

kryterium krwi, na podstawie którego dobierały swoje elity społeczeństwa
arystokratyczne,

2.

kryterium własności, charakterystyczne dla społeczeństwa burżuazyjnego,

3.

kryterium osiągnięć, łączące się z dwoma poprzednimi w okresach
poprzedzających współczesną demokrację.

W konsekwencji, definiuje elitę jako "konglomerat osób, mężczyzn i kobiet, które

powodzenie i pozycje zawdzięczają jednemu lub więcej niż jednemu z
wymienionych kryteriów".

O kształcie współczesnych elit politycznych decydują:
•

wzrost liczby elit (a co za tym idzie zmniejszenie ich władzy);

•

przełamanie ekskluzywności elit;

•

zmiana zasad rządzących selekcją elit;

•

zmiana wewnętrznego składu elit.

Cechy te są dla Mannheima kluczem do pogodzenia zasad demokracji z

niezbywalnością elit.

H

. Lasswell wyodrębnił elitę, opierając się na kryterium dostępu do różnorakich

dóbr i rozumiał przez nią tych, "którzy otrzymują najwięcej tego, co jest do

otrzymania. Dostępne wartości mogą być sklasyfikowane jako prestiż,

dochód, bezpieczeństwo. Ci, którzy otrzymują najwięcej, są elitą, reszta jest

masą".
Lasswell interpretował elitę na trzy sposoby:

1.

jako elitę władzy,

2.

jako grupę społeczną mającą dostęp do określonego rodzaju wartości (np. do

wiedzy),

3.

jako uniwersalną elitę polityczna.

Uznał tez, ze stosunek do władzy jest podstawowym kryterium podziału

społeczeństwa na trzy klasy:

•

klasę panującą, na którą składają się rządzący i w których interesie władza

jest sprawowana;

•

klasę zależną, czyli subelitę;

•

klasę poddaną, która jest podmiotem decyzji władczych i której wpływ na

owe decyzje jest niewielki

Ograniczenia jakim podlegają elity (Field i Higley):
•

elity wymagają pomocy ze strony mas (nieelit)

•

elity są ograniczone przez obietnice i apele, jakie musza czynić w zamian za

pomoc nieelit, przy czym argumenty polityczne elit muszą być dostosowane

do orientacji nieelit, do których sa skierowane,

•

na rożnych poziomach rozwoju tworzą się różne konfiguracje nieelit, a to z

kolei ogranicza przedmiot i argumenty jakich mogą używać elity, apelując o

pomoc mas.

W

edług W.A. Welsha, należy wyróżnić następujące cechy elit:

• cechy demograficzne - wiek, pochodzenie narodowościowe, pochodzenie

społeczne, natura i zakres uczestnictwa politycznego rodziny,

• formalne wykształcenie, rodzaj specjalistycznego wykształcenia;
• cechy karier politycznych - formalna pozycja w elicie władzy, doświadczenie

polityczne itp.;

• orientacja na wartości i na zadania.

Dokonujący syntezy współczesnych koncepcji elit M. Simlat wyróżnił trzy

cechy składające się na omawiane pojęcie:

• ograniczona liczebność elity - elita jest grupą nieliczną;
• członkowie elity zajmują wysoką pozycję w strukturach instytucjonalnych

systemu społecznego i systemu politycznego;

• możliwości oddziaływania elity na politykę w skali całego państwa,

szczególnie oddziaływanie w sferze politycznej

Najogólniej, biorąc pod uwagę tylko sferę polityczna, elitę władzy można

określić jako zespół osób sprawujących władzę, a wiec
podejmujących istotne decyzje polityczne.

2. Elitaryzm a Demokracja

K

oncepcje elitaryzmu (konserwatyzm, myśl autorytarna) głoszą, że poza

równością w podstawowym wymiarze etycznym ludzie nie są sobie równi.
Dlatego też nie można wszystkim przypisywać tych samych uprawnień
politycznych. Źródłem władzy nie są masy (nieelita) lecz elita, która
jednakowoż ma obowiązek kierowania ludem i poświęcenia się dla niego.

W systemach komunistycznych tendencje elitarystyczne występują w formach

zakamuflowanych, takich jak formuła „kierowniczej roli” monopartii. Mogą
też występować jako demonstrowanie niechęci do populizmu, traktowanego
w kategoriach zagrożenia dla demokracji w systemach demokratyczno-
liberalnych.

Zwolennicy prawicy liberalnej i demokratycznej również bronią tezy o

niesprzeczności elitaryzmu z demokracją, twierdząc że elitaryzm i
demokracja dają się pogodzić i są komplementarne; służą sobie
nawzajem, demokracja tworząc i pielęgnując różne elity, elita służąc
demokracji i ożywiając ją poprzez utrzymywanie dynamizmu demokracji i
poprzez zwalczanie jej skłonności do filistynizmu.

Koegzystencja miedzy elitami a demokracją nie jest zatem podważana.

Współczesny punkt widzenia, wyprowadzony przez M. Duvergera, brzmi
następująco:
„Formuła ‘Rządy ludu przez lud’ musi być zastąpiona formułą ‘Rządy ludu
przez elitę wyłonioną z ludu’„.

Zatem rządy demokratyczne to w istocie dzieło wąskiej elity. Należy podkreślić

więc wagę właściwych mechanizmów rekrutacji rządzących, zgodnych z
interesami suwerena, czyli ludu, mas, nieelit.

3. TYPOLOGIE ELIT

K. Smogorzewski podzielił elity
rządzące na dwie główne grupy:

• Elitę idealistyczną-odwołuje się do uczuć

religijnych i patriotycznych

• Elitę realistyczną- stwierdzającą, iż dar

spekulacji przeważa nad więzami
duchowymi

Cz. Znamierkowski wyróżnił wiele
rodzajów elit, łącząc je w pewne
większe całości tj:

• Elitę walorów
• Elitę rodową
• Elitę ludzi ustosunkowanych
• Elitę funkcji
• Elitę zasług
• Elitę pasożytniczą
• Elitę rycerską

Elity mogą się różnić między sobą, w
zależności od problemu adaptacji politycznej
państwa, czyli określenia swego stosunku do
tradycji i nowoczesności.
W związku z tym Z.J. Pietraś wyróżnia
następujące typy elit politycznych:

• Elity kosmopolityczne
• Elity nacjonalistyczne
• Elity kompradorskie
• Elity liberalne

Biorąc pod uwagę stopień strukturalnej
integracji oraz zakres porozumiewania
dotyczący wartości politycznych M. Burton, J.
Higley i G.Field wyodrębnili następujące typy
elit politycznych:

• Elitę sfragmentaryzowaną
• Elitę zintegrowaną
• Elitę konsensualna
- zunifikowaną
- częściowo zunifikowaną
- zjednoczoną

R. Puttman wychodząc z założenia że elity są
elementem struktury społecznej,
skonstruował model współczesnego
społeczeństwa demokratycznego ze względu
na udział obywateli w życiu politycznym. W
tym ujęciu wyróżnił następujące kategorie
społeczne:

• Elita decyzji
• Elita wpływu
• Aktywiści polityczni
• Uważnie obserwujący życie polityczne
• Wyborcy
• Nieuczestniczący w zyciu politycznym

4. Bibliografia

M. Żmigrodzki, Encyklopedia Politologii, Zakamycze 2000, tom 4

K. Krzysztofek, Kultura – Aksjologia – Polityka, PWN, Warszawa 1993

M. Żmigrodzki, Encyklopedia Politologii, Zakamycze 1999, tom 1

B. Szmulik i M. Żmigrodzki, Wprowadzenie do nauki o państwie i polityce,

Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2002