Pedagogika krytyczna

Spis treści

• Co to jest pedagogika krytyczna
• Jakie są jej założenia
• Diagnoza
• Cele i kierunki interwencji
• Rezultaty: nadzieja i kontrowersje

Co to jest pedagogika krytyczna?

•

Znana jest pod nazwą teorii krytycznej i wiąże się przede

wszystkim z dokonaniami filozoficznej szkoły frankfurckiej

• Filozoficzna teoria krytyczna ma swoje źródło w

Marksistowskiej krytyce ideologii. Ideologia pojmowana
jest tu przede wszystkim jako „fałszywa świadomość”
utrudniająca rozumienie społecznego zniewolenia i przez
to przeszkadzająca w naprawianiu świata

• Patrząc z zajmowanej przez nas pozycji, postrzegamy świat albo

jako idący ku lepszemu, albo staczający się na dno. Aby dotrzeć
do poznawczo ważnych sądów musimy przebić się przez
ideologię („fałszywą świadomość” odzwierciedlającą określone
punkty widzenia). Miedzy innymi taki zobiektywizowanemu
oglądowi służy teoria krytyczna

Krytyczność

• Po pierwsze wyrasta z niezgody na niesprawiedliwość

istniejącego świata – świat jest nie taki, jaki być powinien

• Po drugie ma poznać uwarunkowania rozmaitych

procesów społecznych, posługuje się interpretacją
uwzględniającą kontekst badanych zjawisk – interpretuje
zjawiska kulturowe w kontekście polityki, albo politykę w
kontekście potrzeb człowieka itd.

• Po trzecie w swych interpretacjach zmierza do

przekroczenia myślenia uprawianego tylko z jednej
pozycji

–

myślenia

ideologicznego

i

dąży

do

konstruowania wyjaśnień, które mogą być uznane za
bardziej adekwatne od myślenia potocznego czy
ideologizowanych programów politycznych

W tym celu interpretuje się rozmaite (cząstkowe) wizje
rzeczywistości. Jeśli okazuje się to trudne lub niemożliwe,
krytyczni badacze społeczni przyjmują punkt widzenia tych
grup społecznych, które w danej sytuacji są uznawane za
pokrzywdzone, zdominowane i pozbawione wszelkich
przysługujących im praw. Przyjęcie punktu widzenia grup
zdominowanych ma znaczenie nie tylko etyczne ale i
merytoryczne: pozwala przewidzieć konflikt i wynikające z
niego kierunki zmiany społecznego porządku. Pedagogika
jako teoria edukacji często odwołuje się do krytyki społecznej,
wiąże się to z uwikłaniem procesów edukacyjnych w problem
społecznych nierówności – ich rozumienie i projektowanie
działań przeciwdziałających nierówności wymaga
wypracowania szczególnej teorii i praktyki edukacji.

Pedagogika krytyczna – podstawowe

założenia

Pedagogika krytyczna może być rozumiana jako wykorzystanie
filozoficznej teorii krytycznej w analizach i projektowaniu
działań edukacyjnych. Stawia ona sobie kilka rodzajów zadań:

1. Po pierwsze określa wizje człowieka i społeczeństwa –

realne i idealne

a. Określa jaki świat jest, a jaki być powinien

b. Poddaje obserwacji i analizie procesy edukacyjne i
społeczne

c. Określa w jakiem kierunku powinny podążać zmiany tego
świata

  2.  Po drugie określa sposoby działania umożliwiające

zbliżenie tego co jest do tego jak być powinno

a. Konieczne jest zaprojektowanie określonych działań
pedagogicznych

b. Proces ten musi być krytycznie kontrolowany, analizowany i
monitorowany

Diagnoza

W tej warstwie pedagogika krytyczna ujmuje edukacje jako
element systemu społecznego ściśle związany z jego funkcjami
politycznymi.

Edukacja w tej perspektywie ukazuje swoje dwuznaczne oblicze.
Z jednej strony jako element społecznego systemu musi służyć
jego konserwacji, zapobiegać radykalnej krytyce i blokować
oczekiwanie zmian. Szkoła wychowuje jednostki tak, aby
akceptowały one zastany porządek społeczny i traktowały go
jako coś oczywistego i nienaruszalnego. Z drugiej strony to
właśnie edukacji tradycja oświeceniowa przypisuje rolę
czynnika społecznej zmiany.

EDUKACJA ZNIEWALA, ALE WYZWOLENIE WYMAGA
EDUKACJI.

Pedagogika krytyczna wpisuje się dokładnie w tę podwójną
wizję rozbudowując oba jej elementy. Szuka diagnozy
mechanizmów dominacji i przemocy wpisanych w
funkcjonowanie instytucji edukacyjnych oraz projektuje takie
działania edukacyjne jakie miałyby szansę przyczynić się do
zwiększenia zakresu indywidualnej i zbiorowej wolności.

Funkcją edukacji jest to, że jednostki musza zostać
wykształcone i wyselekcjonowane tak, aby wszystkie
dostępne, niezbędne do funkcjonowania społeczeństwa
miejsca pracy zostały odpowiednio obsadzone. Ta postawa
sugeruje nam, że jeśli system decyduje o losach jednostek i
zbiorowości to jest to system zniewalający i wymagający
radykalnej zmiany. Ta teza jest podstawowym elementem
diagnozy społecznej zawartej w krytycznej teorii edukacji.

Żyjemy w świecie niesprawiedliwym, powodującym
nieuzasadnione cierpienie wielu ludzi, powinniśmy więc
wychowywać ludzi tak, aby byli zdolni do jego

Szkoła narzuca sposób spostrzegania świata jako oczywisty i nie
podlegający dyskusji. Dobór treści kształcenia, kryteria
egzaminowania i selekcji szkolnych oraz obowiązujące przepisy
dyscyplinarne powodują, że istniejące społeczeństwo z
podziałami na grupy uprzywilejowane i podporządkowane
traktowane jest jako coś oczywistego i naturalnego. Dzięki
takiej, ukrytej indoktrynacji struktura społeczeństwa jest
akceptowana i może być powielana z pokolenia na pokolenie.
Jednym z podstawowych zadań pedagogiki krytycznej jest
odsłanianie tego rodzaju mechanizmów dominacji, wpisanych w
instytucje i w praktyki edukacyjne oraz kulturowe.

Możemy sobie tutaj zadać pytanie. Jak to się dzieje, że mimo
dośc jawnie uprawianej przemocy (ludzie są zmuszani do
uczenia się określonych treści) edukacja jest dość
powszechnie akceptowana, że obowiązek szkolny nie
wywołuje radykalnego sprzeciwu obywateli?

W tradycyjnych programach nauczania odzwierciedlana jest
przede wszystkim kultura społecznych elit – tzw. Kultura
wysoka. Fakt włączenia jej tekstów i wartości do programu
szkolnego czyni z niej kulturę „legalną”, jednocześnie
pozbawiając takiego statutu teksty i wartości innych kultur.
Możemy w tym wypadku mówic o symbolicznej przemocy
dokonywanej na kulturach zdominowanych. Dzieci nie
należące do grup elitarnych muszą w szkole oduczyć się
swojego jężyka, sposobu postrzegania i przyjąć za własne
kody kulturydominującej. „Symboliczna przemoc” szkoły
sprowadza się do tego, że pozornie niewinnymi środkami
szkoła spycha większość uczniów na kulturowy margines,
wpajając im przekonanie, że nie są pełnowartościowymi
ludźmi

Ukryty program szkolny – jest to nie tylko to co zostało
oficjalnie zapisane w wymaganiach programowych,
podręcznikach, PORADNIKACH, ALE TEŻ CAŁOŚĆ SWOISTEJ
KULTURY SZKOŁY. Należą do niej nie tylko treści programowe,
(np. nauczanie religii w szkole), ale także  wymagania
regulaminowe w szkole (np. ubiór-mundurki, punktualność,
system nagród i kar), obyczaje (np. kto komu w szkole kłania się
pierwszy) i architektura szkoły (np. dlaczego nauczyciele maja
osobne toalety albo dlaczego biurko nauczyciela umieszczane
jest w centrum klasy). Wszystko to wyraźnie informuje uczniów
kto tu rządzi

Podsumowując – świat społeczny wymaga
zmiany. Tymczasem zmiany te są
blokowane przez rozmaite praktyki
kulturowe. Najważniejszym rodzajem tych
praktyk jest edukacja. Jednocześnie
jednak ta sama edukacja stanowi
warunek życiowego powodzenia
jednostki. Edukacja jest też koniecznym
warunkiem zmiany społeczeństwa.

Cele i kierunki interwencji

Każda grupa społeczna wnosi do szkoły własną kulturę. Edukacje

można rozpatrywać pod kątem stopnia jej otwartości na

różnorodność

wzorów

kulturowych.

Normalizujące

oddziaływanie szkoły opiera się na dwóch strategiach:

pierwsza to IGNOROWANIE RÓŻNIC (w klasach mogą być

dzieci wywodzące się z różnych grup etnicznych czy

religijnych, ale szkoła zakłada, niejako automatycznie, że

normalne dziecko jest Polakiem, katolikiem, itp.), druga to

TRENING MILCZENIA (dzieci nie należące do zdefiniowanej

przez szkołę grupy normalnych uczniów wycofują się z

aktywnego udziału w szkolnej edukacji, starają się być

niewidoczne i w miarę możliwości unikają zabierania głosu.) W

rezultacie

przystosowują

się

do

sytuacji

społecznej

marginalizacji, do życia w cieniu. Takie działanie jednak

uniemożliwia im zdobycie umiejętności , dzięki którym w

dorosłym życiu mogłyby aktywnie decydować o swoich losach.

Zmiana społeczeństwa wymaga zmiany edukacji. Edukacja
uwzględniająca tego rodzaju krytykę powinna przede wszystkim:

- dostrzegać i akceptować różnice społeczne

- dopuszczać różnorodne wypowiedzi i uczyć młodych ludzi
aktywnego zabierania głosu we własnych sprawach

- uczyć aktywnego działania na rzecz zmiany nieakceptowanych
cech życia społecznego

- działania nauczyciela powinny przypominać działania tłumacza,
którego zadaniem jest przekład kultury nieznanej (np.
dominującej) na język zgodny z doświadczeniem kulturowym
dziecka.

Nauczyciel – jest tu spostrzegany jako sprzymierzeniec
słabszych grup społecznych. Nie tylko wspiera tych z
którymi pracuje w ich codziennych problemach, ale
także jest  ich przewodnikiem duchowym. Niestety takie
rozumienie roli nauczyciela przeciwstawia się bardzo
popularnemu postrzeganiu nauczyciela jako osoby która
jest wysoko wykwalifikowana i wie jak uczyć.

Szkoła jest miejscem spotkania kultur. Jest miejscem gdzie są
eksponowane i analizowane różnice kulturowe. W kontakcie
dwóch kultur może wykształcić się dialog (osoby uczą się
komunikować z przedstawicielami innych kultur, oraz stykając się
z innością mają sposobność spojrzenia na własna kulturę innymi
oczami, ujrzenia siebie tak jakby z boku). Może to być pozytywna
wymiana doświadczeń lub niemiła konfrontacja spowodowana
pamięcią dawnej wzajemnej przemocy. Jednak edukacja
międzykulturowa jest w tedy najbardziej potrzebna. Mówiąc o
edukacji międzykulturowej mam na myśli  nie tylko grupy
etniczne czy mniejszości narodowej religijne, ponieważ każda
grupa może być postrzegana jako odmienna grupa kulturowa. Tak
więc edukacja może służyć budowaniu komunikacji między takimi
kulturami jak: mniejszości narodowe i społeczeństwo, różne
warstwy społeczne (np. klasa robotnicza, chłopska itp.), kultura
promowana przez szkołę a różne subkultury młodzieżowe.

Edukacja w tym pojęciu nie ma określonej wizji świata
społecznego, nastawia się raczej na stworzenie przestrzeni
do dyskusji, by wynegocjować przyszłość zgodnie z wolą
ludzi.

 

Nauczyciel może przybrać różne perspektywy radzenia sobie
z różnicam

-konserwatywna – działania nauczyciela maja charakter
kolonizacyjny: różnice pomiędzy kulturami
reprezentowanymi przez dzieci są ignorowane. Wszystkie te
kultury zostają podporządkowane dominującej kulturze
reprezentowanej w programach nauczania.

-- liberalna – działania nauczyciela mogą tez przybrać postać
przyzwalającą na ujawnianie się różnic (uznaje się
indywidualny styl jednostki) i zmierzającą do kształtowania
tolerancji dla różnorodności.

Rezultaty: nadzieja i kontrowersje

Wielu z was pewnie zastanawia się czy pedagogika krytyczna
jest skuteczna? Bardzo trudno jest udzielić odpowiedzi na to
pytanie ponieważ  projekt pedagogiki krytycznej obejmuje
szeroki zakres oddziaływań (od czynników
makrostrukturalnych poprzez instytucjonalne po jednostkowe).

Zakładana tutaj perspektywa zmiany społecznej nie jest
możliwa do osiągnięcia na wszystkich poziomach
analizowanego układu. O ile określone działania pojedynczego
nauczyciela mogą coś zmienic w życiu jednostki i wpłynąć na
funkcjonowanie szkolnej instytucji, o tyle nie spowodują raczej
natychmiastowej zmiany mechanizmów selekcji szkolnych, a już
na pewno nie doprowadzą do zauważalnej zmiany struktury
klasowej społeczeństwa.

W czym więc upatruje się praktyczny sens pedagogiki
krytycznej?

- Po pierwsze w działaniu kolektywnym – jeśli działania
zorientowane są na zmiane spoleczną nabieraja charakteru
zespołowego, jeśli staja się społecznym ruchem maja szansę na
zainicjowanie dalekosiężnych zmian.

- Po drugie w lokalnym działaniu na rzecz wyrwania
określonych grup społecznych czy jednostek z „logiki
społecznej determinacji”- z punktu widzenia logiki systemu
społecznego dziecko chłopskie ma bardzo nikłe szanse
zdobycia znaczącego wykształcenia. Typ pierwotnej
socjalizacji, sytuacja ekonomiczna jego rodziny, marginalizacja
jego lokalnej kultury w zasadzie przesądzaja o niepowodzeniu
dążeń edukacyjnych takiego dziecka. Ze statystyk nie wynika
jednak, że takie dziecko nie może odnieść sukcesu. Lokalne
działanie społeczne może uczynić znaczącą różnicę w
funkcjonowaniu określonej społeczności.

- w myśleniu pedagogicznym powinien dominować język
nadziei a nie retoryka teorii reprodukcji – dzieci buntują się
przeciw szkole, co oznacza, że rozpoznają w niej instytucję
przemocy, która ogranicza ich życiowe szanse, dostosowując je
do wymagań społecznego systemu.

Ważne by akty oporu były sensowne: by jednostka
rozpoznająca władzę, jaką system społeczny sprawuje nad nią
za pośrednictwem edukacji, nie pozbawiła się edukacji.

Pojawia się kontrowersja: wbrew wysiłkom ludzi dążących do
poprawy warunków życia lokalnych społeczności, do
wyrównania szans życiowych dyskryminowanych jednostek i
grup, świat zdaje się zmierzać w kierunku coraz silniejszej
władzy pieniądza i twardej logiki ekonomicznej. W tym
kontekście pojawić się może sceptycyzm co do strategii
edukacji krytycznej jako sposobu na zmianę społecznego
świata.