Psychologia kliniczna

dzieci i młodzieży

Wybrane zagadnienia

Wybrane zagadnienia



Psychologia kliniczna dzieci i młodzieży to

Psychologia kliniczna dzieci i młodzieży to

dyscyplina zarówno teoretyczna, jak i stosowana.

dyscyplina zarówno teoretyczna, jak i stosowana.



Tematem psychologii klinicznej dzieci i młodzieży

Tematem psychologii klinicznej dzieci i młodzieży

są pojawiające się w okresie dzieciństwa

są pojawiające się w okresie dzieciństwa

i adolescencji zaburzenia dotyczące zachowania

i adolescencji zaburzenia dotyczące zachowania

i/lub wewnętrznych przeżyć.

i/lub wewnętrznych przeżyć.



Przedmiotem działań

Przedmiotem działań

psychologów są czynności

psychologów są czynności

diagnostyczne i terapeutyczne. Należy zaznaczyć,

diagnostyczne i terapeutyczne. Należy zaznaczyć,

że czynności te odnoszą się także do osób

że czynności te odnoszą się także do osób

znaczących,

dorosłych

(przede

wszystkim

znaczących,

dorosłych

(przede

wszystkim

rodziców).

rodziców).



Określenia „zaburzenie” możemy

Określenia „zaburzenie” możemy

używać tylko wtedy, gdy mamy do

używać tylko wtedy, gdy mamy do

czynienia ze znacznym nasileniem

czynienia ze znacznym nasileniem

oraz

uporczywym

trwaniem

oraz

uporczywym

trwaniem

odchylenia od normy oraz gdy łączy

odchylenia od normy oraz gdy łączy

się z tym psychiczne cierpienie

się z tym psychiczne cierpienie

dziecka lub też gdy dziecko jest

dziecka lub też gdy dziecko jest

sprawcą czyjegoś cierpienia.

sprawcą czyjegoś cierpienia.



Zaburzenia

zachowania

lub

Zaburzenia

zachowania

lub

zaburzenia intrapsychiczne

zaburzenia intrapsychiczne

ujawniają

ujawniają

się wówczas, gdy dziecko sygnalizuje,

się wówczas, gdy dziecko sygnalizuje,

że nie zaspokaja swoich potrzeb i/lub

że nie zaspokaja swoich potrzeb i/lub

nie

spełnia

oczekiwań,

jakie

nie

spełnia

oczekiwań,

jakie

w stosunku do niego mają dorośli

w stosunku do niego mają dorośli

(przy czym należy uwzględnić wiek

(przy czym należy uwzględnić wiek

dziecka

oraz

jego

kulturowe

dziecka

oraz

jego

kulturowe

środowisko).

środowisko).



Występujące u dzieci i młodzieży

Występujące u dzieci i młodzieży

zaburzenia

są

trudne

do

zaburzenia

są

trudne

do

sklasyfikowania,

ponieważ

sklasyfikowania,

ponieważ

przejawiają

się

często

we

przejawiają

się

często

we

wzajemnych

powiązaniach,

a

wzajemnych

powiązaniach,

a

rozmaitość obrazów klinicznych i

rozmaitość obrazów klinicznych i

ich zmienność dodatkowo utrudnia

ich zmienność dodatkowo utrudnia

próby ich uporządkowania.

próby ich uporządkowania.



Zaburzenia mogą dotyczyć każdej

Zaburzenia mogą dotyczyć każdej

sfery życia psychicznego, ujmowanej

sfery życia psychicznego, ujmowanej

szeroko (zaburzenia emocjonalne) lub

szeroko (zaburzenia emocjonalne) lub

wąsko (lęk separacyjny). Zaburzenia

wąsko (lęk separacyjny). Zaburzenia

dotyczące

poszczególnych

sfer

dotyczące

poszczególnych

sfer

psychiki są często uwarunkowane

psychiki są często uwarunkowane

sytuacyjnie i tym samym bardziej

sytuacyjnie i tym samym bardziej

podatne na przeminięcie.

podatne na przeminięcie.



Zaburzenia rozwojowe

Zaburzenia rozwojowe

mają charakter

mają charakter

bardziej trwały, przy tym w zależności

bardziej trwały, przy tym w zależności

od rodzaju i rozległości są w większym

od rodzaju i rozległości są w większym

lub mniejszym stopniu podatne na

lub mniejszym stopniu podatne na

terapię (medyczną i psychologiczną)

terapię (medyczną i psychologiczną)

oraz rehabilitację. Zaburzenia rozwoju

oraz rehabilitację. Zaburzenia rozwoju

można rozumieć jako niespełnianie

można rozumieć jako niespełnianie

zadań

rozwojowych

przypisanych

zadań

rozwojowych

przypisanych

poszczególnym

okresom

rozwoju

poszczególnym

okresom

rozwoju

dziecka.

dziecka.



Współcześni badacze są ze sobą zgodni

Współcześni badacze są ze sobą zgodni

co do faktu, że w odniesieniu do

co do faktu, że w odniesieniu do

przyczyn i mechanizmów kształtowania

przyczyn i mechanizmów kształtowania

się zaburzeń istotną rolę odgrywają

się zaburzeń istotną rolę odgrywają

zarówno

zarówno

czynniki natury biologicznej,

czynniki natury biologicznej,

jak

i

społecznej

jak

i

społecznej

.

Ich

wzajemna

.

Ich

wzajemna

interakcja często utrudnia ustalenie, co

interakcja często utrudnia ustalenie, co

jest pierwotne, a co wtórne.

jest pierwotne, a co wtórne.



 

 

Założenia dotyczące
ujmowania dziecka



Dziecko jest jednostką aktywną i

Dziecko jest jednostką aktywną i

poszukującą:

poszukującą:

psycholog powinien

psycholog powinien

wsłuchiwać się w to, co dziecko

wsłuchiwać się w to, co dziecko

mówi, rozważać dany problem

mówi, rozważać dany problem

również z jego punktu widzenia,

również z jego punktu widzenia,

starać się uzyskać akceptację dziecka

starać się uzyskać akceptację dziecka

przy wyborze postępowania z nim, a

przy wyborze postępowania z nim, a

także pytać dziecko o propozycje i w

także pytać dziecko o propozycje i w

miarę możliwości uwzględniać je.

miarę możliwości uwzględniać je.



Dziecko ma sobie właściwe tempo i

Dziecko ma sobie właściwe tempo i

rytm rozwoju:

rytm rozwoju:

mniej ważne może

mniej ważne może

okazać się normatywne ujmowanie

okazać się normatywne ujmowanie

jego rozwoju niż ocenianie dziecka z

jego rozwoju niż ocenianie dziecka z

jego indywidualnej perspektywy.

jego indywidualnej perspektywy.

Wiele problemów klinicznych wynika

Wiele problemów klinicznych wynika

z nieuwzględniania indywidualnych

z nieuwzględniania indywidualnych

właściwości rozwoju oraz właściwej

właściwości rozwoju oraz właściwej

dla wieku dziecięcego zmienności

dla wieku dziecięcego zmienności

zachowania.

zachowania.



Dziecko włączone jest w system więzi

Dziecko włączone jest w system więzi

rodzinnych

rodzinnych

: z czego wynikać mogą

: z czego wynikać mogą

zarówno zasoby jego psychicznej

zarówno zasoby jego psychicznej

odporności, jak i potencjalne

odporności, jak i potencjalne

zagrożenia wystąpienia zaburzeń.

zagrożenia wystąpienia zaburzeń.

Wiele klinicznych zaburzeń wynika z

Wiele klinicznych zaburzeń wynika z

niedoboru lub utraty więzi

niedoboru lub utraty więzi

(szczególnie w dzieciństwie) oraz ich

(szczególnie w dzieciństwie) oraz ich

nadmiaru (w adolescencji).

nadmiaru (w adolescencji).



Dziecko jest związane ze środowiskiem

Dziecko jest związane ze środowiskiem

rówieśniczym

rówieśniczym

: potrzeba przebywania

: potrzeba przebywania

wśród rówieśników jest naturalną

wśród rówieśników jest naturalną

potrzebą rozwojową, nasilającą się w

potrzebą rozwojową, nasilającą się w

miarę wzrastania, osiągając szczyt

miarę wzrastania, osiągając szczyt

intensywności w adolescencji. Trudności

intensywności w adolescencji. Trudności

w relacjach z rówieśnikami, których

w relacjach z rówieśnikami, których

dziecko nie potrafi pokonać, są częstym

dziecko nie potrafi pokonać, są częstym

źródłem problemów klinicznych.

źródłem problemów klinicznych.



Dziecko jest uwikłane w problemy

Dziecko jest uwikłane w problemy

współczesnego świata

współczesnego świata

: w dzieciństwie

: w dzieciństwie

trudne problemy współczesności docierają

trudne problemy współczesności docierają

do dziecka przez pryzmat rodzicielskich

do dziecka przez pryzmat rodzicielskich

uczuć. Im dziecko starsze, w tym większej

uczuć. Im dziecko starsze, w tym większej

mierze staje się obserwatorem, światkiem,

mierze staje się obserwatorem, światkiem,

a nawet obiektem różnych kulturowych i

a nawet obiektem różnych kulturowych i

cywilizacyjnych nieprawidłowości

cywilizacyjnych nieprawidłowości

(syndrom podłego świata – zagrażającego i

(syndrom podłego świata – zagrażającego i

krzywdzącego).

krzywdzącego).



Dziecko ma od początku swojego

Dziecko ma od początku swojego

rozwoju poczucie własnej

rozwoju poczucie własnej

godności

godności

: poczucie godności jest

: poczucie godności jest

jednym z elementarnych

jednym z elementarnych

składników rozwijającej się

składników rozwijającej się

tożsamości. Jest ono często

tożsamości. Jest ono często

lekceważone przez dorosłych w

lekceważone przez dorosłych w

relacjach z małymi dziećmi.

relacjach z małymi dziećmi.

Uwarunkowania
problemów klinicznych



Problemy kliniczne uzewnętrzniające się w

Problemy kliniczne uzewnętrzniające się w

różnorodnych

zaburzeniach

mają

różnorodnych

zaburzeniach

mają

zazwyczaj wieloczynnikową genezę. Z

zazwyczaj wieloczynnikową genezę. Z

jednej strony mamy do czynienia ze

jednej strony mamy do czynienia ze

stresorami

stresorami

(zewnętrznymi

czynnikami

(zewnętrznymi

czynnikami

szkodliwymi), z drugiej strony – z

szkodliwymi), z drugiej strony – z

podatnością dziecka na ich oddziaływanie

podatnością dziecka na ich oddziaływanie

(wypadkowa dyspozycji o charakterze

(wypadkowa dyspozycji o charakterze

biologicznym, przeżytych doświadczeń, a

biologicznym, przeżytych doświadczeń, a

także

rozumienia

przez

dziecko

także

rozumienia

przez

dziecko

szkodliwych wpływów, jakim podlega).

szkodliwych wpływów, jakim podlega).



Wszystkie te czynniki są wzajemnie ze

Wszystkie te czynniki są wzajemnie ze

sobą

powiązane

i

modelowane

sobą

powiązane

i

modelowane

zarówno

przez

oddziaływania

zarówno

przez

oddziaływania

społeczne, jak i własną aktywność

społeczne, jak i własną aktywność

dziecka, a przede wszystkim przez

dziecka, a przede wszystkim przez

jego oraz znajdujące się w jego

jego oraz znajdujące się w jego

otoczeniu zasoby. Mamy więc zawsze

otoczeniu zasoby. Mamy więc zawsze

do czynienia z interakcją między

do czynienia z interakcją między

czynnikami

umiejscowionymi

w

czynnikami

umiejscowionymi

w

środowisku dziecka i w nim samym.

środowisku dziecka i w nim samym.



Do

Do

biologicznych dyspozycji

biologicznych dyspozycji

dziecka zalicza się:

dziecka zalicza się:

dziedziczne

obciążenia,

konstytucyjne

dziedziczne

obciążenia,

konstytucyjne

właściwości, uszkodzenia tkanki nerwowej oraz

właściwości, uszkodzenia tkanki nerwowej oraz

aktualny stan zdrowia organizmu, a także

aktualny stan zdrowia organizmu, a także

właściwości rozwoju polegające na występowaniu

właściwości rozwoju polegające na występowaniu

faz wzmożonej sensytywności. Fazy te dotyczą

faz wzmożonej sensytywności. Fazy te dotyczą

osiągania

przez

organizm

kluczowych

osiągania

przez

organizm

kluczowych

kompetencji rozwojowych (lokomocji, rozwoju

kompetencji rozwojowych (lokomocji, rozwoju

języka, dojrzałości płciowej). Za wiek szczególnej

języka, dojrzałości płciowej). Za wiek szczególnej

podatności na wystąpienie zaburzeń, oprócz

podatności na wystąpienie zaburzeń, oprócz

wczesnej fazy dojrzewania, wielu badaczy uznaje

wczesnej fazy dojrzewania, wielu badaczy uznaje

drugi rok życia.

drugi rok życia.



Negatywne doświadczenia

Negatywne doświadczenia

dziecka

dziecka

można odnieść do trudnych

można odnieść do trudnych

sytuacji występujących w każdym

sytuacji występujących w każdym

ze środowisk (sytuacje trudne:

ze środowisk (sytuacje trudne:

poznawczo (trudne do

poznawczo (trudne do

rozwiązania), trudne afektywnie

rozwiązania), trudne afektywnie

(trudne do zniesienia).

(trudne do zniesienia).



Sytuacje trudne dzieci i młodzieży dotyczą

Sytuacje trudne dzieci i młodzieży dotyczą

przede wszystkim środowiska rodzinnego

przede wszystkim środowiska rodzinnego

warto

warto

więc

więc

wskazać „indeks rodzinnych

wskazać „indeks rodzinnych

nieszczęść”: nasilona dysharmonia małżeńska,

nieszczęść”: nasilona dysharmonia małżeńska,

niski status społeczny, ciasnota mieszkaniowa

niski status społeczny, ciasnota mieszkaniowa

lub rodzina bardzo liczna, przestępczość

lub rodzina bardzo liczna, przestępczość

jednego z rodziców, objawy

jednego z rodziców, objawy

psychopatologiczne u matki, przekazanie

psychopatologiczne u matki, przekazanie

dziecka pod opiekę służb społecznych.

dziecka pod opiekę służb społecznych.

Niekorzystnym czynnikiem jest ponadto

Niekorzystnym czynnikiem jest ponadto

autokratyczny styl wychowania, oparty o

autokratyczny styl wychowania, oparty o

fizyczną i psychiczną władzę rodziców.

fizyczną i psychiczną władzę rodziców.



Trzy

właściwości

motywacyjno-emocjonalne

Trzy

właściwości

motywacyjno-emocjonalne

(charakteryzujące rodziców), które mają zasadniczy wpływ

(charakteryzujące rodziców), które mają zasadniczy wpływ

na rozwój psychiczny dziecka: obojętność, wrażliwość,

na rozwój psychiczny dziecka: obojętność, wrażliwość,

ambicje. Obojętność może prowadzić do zachowań

ambicje. Obojętność może prowadzić do zachowań

destrukcyjnych i auto destrukcyjnych. Wychowawcza

destrukcyjnych i auto destrukcyjnych. Wychowawcza

wrażliwość, może być nadmierna, gdy matka reaguje

wrażliwość, może być nadmierna, gdy matka reaguje

niepokojem na każdą odmienną od oczekiwanej reakcję

niepokojem na każdą odmienną od oczekiwanej reakcję

dziecka. Przekonanie natomiast o niespełnianiu oczekiwań

dziecka. Przekonanie natomiast o niespełnianiu oczekiwań

osób kochających i kochanych kształtuje tożsamość

osób kochających i kochanych kształtuje tożsamość

dziecka, a jego poczucie winy zaburza normalne

dziecka, a jego poczucie winy zaburza normalne

funkcjonowanie.

Rodzicielskie

ambicje

przytłaczają

funkcjonowanie.

Rodzicielskie

ambicje

przytłaczają

dziecko nadmiernym trenowaniem, czego skutkiem bywają

dziecko nadmiernym trenowaniem, czego skutkiem bywają

zaburzenia zarówno emocjonalne, jak i psychosomatyczne

zaburzenia zarówno emocjonalne, jak i psychosomatyczne

(np. zespół przewlekłego przemęczenia).

(np. zespół przewlekłego przemęczenia).



Podatność

Podatność

dzieci i młodzieży

dzieci i młodzieży

na

na

różnorodne

różnorodne

stresory

stresory

zawarte

w

zawarte

w

sytuacjach trudnych, jest zróżnicowana.

sytuacjach trudnych, jest zróżnicowana.

Jedne z badań wykazały, że pozytywna

Jedne z badań wykazały, że pozytywna

orientacja

społeczna,

pozytywne

orientacja

społeczna,

pozytywne

dyspozycje osobowe oraz pozytywne

dyspozycje osobowe oraz pozytywne

środowisko rodzinne są podstawą

środowisko rodzinne są podstawą

odporności na stres, a braki w tym

odporności na stres, a braki w tym

zakresie decydują o podatności na

zakresie decydują o podatności na

uleganie mu i pojawianie się zaburzeń.

uleganie mu i pojawianie się zaburzeń.

I

I

stotny jest również sposób oddziaływania czynników

stotny jest również sposób oddziaływania czynników

stresujących (stresorów). B. Zawadzki wyróżnił dwa

stresujących (stresorów). B. Zawadzki wyróżnił dwa

sposoby:

sposoby:



oddziaływanie korozyjne: powolne kumulowanie się,

oddziaływanie korozyjne: powolne kumulowanie się,

narastanie czynników szkodliwych (stres przewlekły,

narastanie czynników szkodliwych (stres przewlekły,

chroniczny),

chroniczny),



sposób traumatyczny: nagłe działanie stresora o dużej

sposób traumatyczny: nagłe działanie stresora o dużej

sile (ostry stres, wydarzenie traumatyczne).

sile (ostry stres, wydarzenie traumatyczne).

W wypadku zaburzeń u dzieci zdecydowanie

W wypadku zaburzeń u dzieci zdecydowanie

przeważają takie, które powstają w wyniku

przeważają takie, które powstają w wyniku

oddziaływania korozyjnego.

oddziaływania korozyjnego.

Wybrane problemy

kliniczne

z uwzględnieniem faz

rozwoju

Okres wczesnego
dzieciństwa (niemowlęcy,
poniemowlęcy)



deprywacja matczyna

deprywacja matczyna

(nieorganiczny zespół

(nieorganiczny zespół

opóźnienia

rozwoju,

hospitalizm,

choroba

opóźnienia

rozwoju,

hospitalizm,

choroba

sieroca, zaniedbywanie dziecka): to pozbawienie

sieroca, zaniedbywanie dziecka): to pozbawienie

dziecka

zaspokojenia

jego

pot

dziecka

zaspokojenia

jego

pot

r

r

zeb

zeb

psychicznych, wskutek czego zaburzony zostaje

psychicznych, wskutek czego zaburzony zostaje

jego rozwój zarówno psychiczny, jak i fizyczny,

jego rozwój zarówno psychiczny, jak i fizyczny,



zerwanie więzi matka-dziecko

zerwanie więzi matka-dziecko

lub jej zakłócenie

lub jej zakłócenie

jest traumą o długotrwałych skutkach. Trzy fazy

jest traumą o długotrwałych skutkach. Trzy fazy

reagowania dziecka na oddzielenie od matki:

reagowania dziecka na oddzielenie od matki:

protestu, rozpaczy, wyparcia.

protestu, rozpaczy, wyparcia.



zaburzenia rozwoju.

zaburzenia rozwoju.

Okres średniego
dzieciństwa (wiek
przedszkolny)



zaburzenia odżywiania

zaburzenia odżywiania

(nadmierny

(nadmierny

apetyt – żarłoczność, brak łaknienia,

apetyt – żarłoczność, brak łaknienia,

awersje pokarmowe, szkodliwe

awersje pokarmowe, szkodliwe

upodobania pokarmowe),

upodobania pokarmowe),



zaburzenia wydalnicze

zaburzenia wydalnicze

(mimowolne

(mimowolne

oddawanie moczu bądź kału, kiedy

oddawanie moczu bądź kału, kiedy

dziecko miało już za sobą skuteczny

dziecko miało już za sobą skuteczny

trening czystości)

trening czystości)

,

,



zaburzenia snu

zaburzenia snu

(trudności w zasypianiu,

(trudności w zasypianiu,

budzeniu się, sen przerywany, niespokojny;

budzeniu się, sen przerywany, niespokojny;

zaburzenia przysenne – parasomie (chodzenie

zaburzenia przysenne – parasomie (chodzenie

we śnie, mówienie, nadmierna ruchliwość);

we śnie, mówienie, nadmierna ruchliwość);

lęki nocne, koszmarne sny)

lęki nocne, koszmarne sny)

,

,



zaburzenia komunikowania się

zaburzenia komunikowania się

(

(

opóźniony

opóźniony

rozwój języka i mowy, zaburzenia recepcji

rozwój języka i mowy, zaburzenia recepcji

mowy lub ekspresji,

mowy lub ekspresji,

jąkanie),

jąkanie),



wczesnodziecięca masturbacja

wczesnodziecięca masturbacja

,

,



lęk

lęk

(separacyjny, lęki przyrodnicze: przed

(separacyjny, lęki przyrodnicze: przed

ciemnością, burzą, morzem; lęk przed karą)

ciemnością, burzą, morzem; lęk przed karą)

.

.

Okres późnego
dzieciństwa (wiek szkolny)



nadpobudliwość ruchowa

nadpobudliwość ruchowa

(zespół

(zespół

nadpobudliwości psychoruchowej z

nadpobudliwości psychoruchowej z

deficytem uwagi, ADHD)

deficytem uwagi, ADHD)

,

,



specyficzne trudności w uczeniu się

specyficzne trudności w uczeniu się

(dysleksja, dysgrafia, dyskalkulia)

(dysleksja, dysgrafia, dyskalkulia)

,

,



lęki szkolne

lęki szkolne

(fobia szkolna

(fobia szkolna

; fobia

; fobia

związana z rozpoczynaniem nauki

związana z rozpoczynaniem nauki

szkolnej, fobia prymusów, fobia w

szkolnej, fobia prymusów, fobia w

wyniku niepowodzeń szkolnych)

wyniku niepowodzeń szkolnych)

,

,



tiki

tiki

(mimowolne ruchy dotyczące

(mimowolne ruchy dotyczące

różnych części ciała; zespół

różnych części ciała; zespół

Tourette’a: patologicznie nasilone i

Tourette’a: patologicznie nasilone i

uogólnione tiki, przyjmujące postać

uogólnione tiki, przyjmujące postać

spazmatycznych ruchów ciała, z

spazmatycznych ruchów ciała, z

niekontrolowaną ekspresją wokalną),

niekontrolowaną ekspresją wokalną),



zaburzenia zachowania typu

zaburzenia zachowania typu

destrukcyjnego

destrukcyjnego

(zachowania

(zachowania

agresywne, opozycyjno-buntownicze).

agresywne, opozycyjno-buntownicze).

Okres adolescencji (wiek
młodzieńczy)



l

l

ęki

ęki

(dotyczące osiągnięć szkolnych, pozycji

(dotyczące osiągnięć szkolnych, pozycji

w śród rówieśników, odnoszące się do

w śród rówieśników, odnoszące się do

relacji seksualnych i in.)

relacji seksualnych i in.)

,

,



zaburzenia odżywiania

zaburzenia odżywiania

(anoreksja, bulimia)

(anoreksja, bulimia)

,

,



u

u

zależnienia

zależnienia

(od alkoholu, nikotyny,

(od alkoholu, nikotyny,

narkotyków, i in.)

narkotyków, i in.)

,

,



zachowania destrukcyjne i

zachowania destrukcyjne i

autodestrukcyjne

autodestrukcyjne

(agresywne, przestępcze,

(agresywne, przestępcze,

samobójcze)

samobójcze)

,

,



depresja

depresja

.

.