Irena Obuchowska - Psychologia kliniczna dzieci i młodzieży - wybrane zagadnienia

Zaburzenia zachowania (lub intrapsychiczne) ujawniają się, gdy dziecko sygnalizuje, że nie zaspokaja swoich potrzeb i/lub nie spełnia oczekiwań, jakie w stosunku do niego mają dorośli, przy czym bierze się pod uwagę wiek oraz kulturę środowiska

Zaburzenia:

• podlegają klasyfikacji, przejawiają się bowiem we wzajemnych powiązaniach

• dotyczą każdej sfery życia psychicznego, często uwarunkowane sytuacyjnie, podatne na przeminięcia

Zaburzenia rozwoju mają bardziej trwały charakter, są podatne na terapie oraz oddziaływania rehabilitacyjne, można je rozumień jako niespełnienie zadań rozwojowych przypisanych poszczególnym okresom rozwoju dziecka

Wymagania jakie psychologowie stawiają ujęciom teoretycznym obejmują:

1. uwzględnienie nieporównywalnej z innymi okresami życia ludzkiego intensywności psychicznego rozwoju

2. docenienie znaczenia dla dalszego życia kształtujących się w dzieciństwie struktur psychicznych

3. uwzględnienie interakcji między czynnikami psychologicznymi, społecznymi i biologicznymi

4. rozpatrywanie zjawisk na różnych poziomach funkcjonowania dziecka

5. klasyfikowanie zaburzeń w zależności od obszaru funkcjonalnego, w którym występują

6. wskazanie na prawdopodobieństwo przeminięcia bądź trwania zaburzenia

Podejścia:

1. behawioralno-poznawcze: akcentujące uczenie się zachowań oraz rozumienie przez dziecko samego siebie i otaczającego je świata, stawia sobie za cel jego modyfikację, a istotną rolę przypisuje kształtowaniu postaw dziecka poprzez oddziaływania odwołujące się do poziomu jego rozumowania

2. teorie psychodynamiczne: mają charakter spekulatywny, ważne w rozwiązywaniu problemów z lękiem i mechanizmami obronnymi

3. psychologia humanistyczna: ważna potrzeba autonomii i godności

4. psychologia wychowawcza: podstawy zaburzeń w środowisku szkolnym i rówieśniczym pozaszkolnym

5. neuropsychologia rozwojowa: ważną rolę odgrywa genetyka i funkcjonowanie mózgu

Osoba diagnozująca powinna zacząć od refleksji- odpowiedzi na następujące pytania

1. Kogo diagnozuję?
Kim jest ta osoba? Znam płeć, poznaję wiek, często w wyniku obserwacji- rodzaj N. kim jest ta osoba w konkretnej sytuacji? Co mówi lub co „mówi” jej ciało? Czy odczuwa niepokój? Jest zażenowana? Otwarta, czy zamyka się przed osobą diagnozującą?
Odpowiedź na te pytania ma znaczenie dla nawiązania dobrego, niezbędnego w D, kontaktu.
2. Po co diagnozuję?
Na czyje zlecenie? Jakie wiążą się z tym oczekiwania? Komu i czemu D ma służyć? Jakim dalszym czynnościom- rehabilitacji, edukacji, zatrudnieniu, a może selekcji? Albo skierowaniu na miejsce przeznaczenia?
Odpowiedź na te pytania ma wyraźne implikacje etyczne.
3. Co diagnozuję?
Poziom rozwoju? Ograniczenia i defekty? Czy też zasoby znajdujące się w osobie i jej środowisku? Czy to, co diagnozuję, ma sens w odniesieniu do sytuacji życiowej tej osoby?
Odp- wiąże się z adekwatnością tego, co zamierzam badać, do tego, co istotne dla danej osoby.
4. Jak diagnozuję?
Czyli: jakimi metodami się posługuję? Czy są one uzasadnione wobec konkretnej osoby i jej problemów? Czy wykorzystuję różne możliwości? Dlaczego preferuję takie, a nie inne testy? A także: jaką sytuację stwarzam osobie diagnozowanej?
Odp- dotyczy samooceny kompetencji diagnosty.
5. Kto diagnozuje?
Oczywiście JA. Kim jestem wobec osoby diagnozowanej? Z jakiej pozycji go traktuję? Wszechwiedzącego specjalisty? Wymagającego ojca? Opiekuńczej matki? Przyjaciela bez dystansu? Albo człowieka chcącego pomóc? I jakie naprawdę uczucia wzbudza we mnie dana osoba? Smutek, współczucie, litość? Złość a nawet wstręt? Czy potrafię określić swoje uczucia oraz je kontrolować?
Odp- wiąże się z konfrontacją dwóch podmiotów: kto-kogo. Ze złożoności tej psychologicznej sytuacji należy bezwzględnie zdawać sobie sprawę.

Odpowiedzi na w/w pytania nie wymagają dużo czasu. Mogą przybrać różną postać- zależne są od wieku os N, jej stanu psychicznego, somatycznego, a także innych czynników. Refleksja zawsze powinna poprzedzać działanie gdy D dla rozwoju jest D podmiotową!

Podstawowe założenia w pracy klinicznej:

1. Dziecko jest jednostką aktywna i poszukującą - należy słuchać tego co mówi, rozważać problem z jego punktu widzenia, strać się uzyskać akceptację, uwzględniać propozycję dziecka

2. Dziecko ma sobie właściwe tempo i rytm rozwoju

3. Dziecko włączone jest w system więzi rodzinnych

4. Dziecko związane jest ze środowiskiem rówieśniczym

5. Dziecko jest uwikłane w problemy współczesnego świata

6. Dziecko niemal od początku swojego rozwoju ma poczucie własnej godności

Geneza zaburzeń jest wieloczynnikowa:

1. stresory - zew czynniki szkodliwe

2. podatność dziecka na ich oddziaływanie, która jest wypadkową dyspozycji o charakterze biologicznym, przeżytych doświadczeń, a także rozumienia przez dziecko szkodliwych wpływów, jakimi podlega

Wyróżniono trzy właściwości motywacyjno-emocjonalne, których wpływ na rozwój psychiczny dziecka jest zasadniczy. Każda z nich może generować odmienne dziecięce zaburzenia:

- obojętność zachowania destrukcyjne i autodestrukcyjne

- wrażliwość niewłaściwe kształtowanie tożsamości

- ambicje przetłoczenie dziecka, zespół przewlekłego zmęczenia

Podatność na stres a ochrona przed nim

Związek między czynnikami podatności na stres a czynnikami chroniącymi przed nim został ujęty w modelu:

1. kompensacyjny: zasoby osobowe mogą kompensować wpływ silnego stresu - związek jest prostolinijny

2. wyzwania: stres wyzwala kompetencje, jednak tylko wtedy, gdy nie jest zbyt wysoki - zależność krzywolinijna

3. ochrona vs. podatność: związek między stresem a czynnikami chroniącymi przed nim jest interakcyjny; obecność czynników chroniących może prowadzić do osłabienia wpływu stresu, z drugiej strony istnienie podatności może wpływ stresu wzmocnić

Sposób oddziaływania czynników stresujących(Zawadzki):

1. powolne kumulowanie się, narastanie czynników szkodliwych - oddziaływanie korozyjne/stres przewlekły/chroniczny

2. nagle działanie stresora o dużej sile - oddziaływanie traumatyczne

U dzieci przeważa oddziaływanie korozyjne. Ostry stres powoduje przeżycie traumatyczne, które cechuje szczególne nasilenie oraz uporczywość trwania emocjonalnie negatywnych stanów psychicznych, łączenie z utratą optymistycznej postawy wobec przyszłości.

Podział zaburzeń wg DSM -IV:

1. emocjonalne (dominuje lęk)

2. rozwojowe (uogólnione, m.in. autyzm, ni)

3. odżywiania i nawyków (anoreksja, jąkanie, tiki)

4. zachowania (nadaktywność, destrukcja)

Okres wczesnego dzieciństwa

1. Deprywacja matczyna - inaczej NZOR (nieograniczony zespół opóźnienia rozwoju) pozbawienie dziecka zaspokajania jego potrzeb psychicznych, wskutek czego zostaje zaburzony psychiczny i fizyczny rozwój, może wynikać z niedojrzałości matki do pełnienia funkcji opiekuńczych, jednak najczęściej występuje wskutek emocjonalnego odtrącenia dziecka, przyczyną może być ciężki przebieg porodu, niechciana ciąża

2. Zerwanie więzi matka dziecko - jest traumą o długotrwałych skutkach, istotnym czynnikiem jeśli chodzi o skutki zerwania więzi jest wiek dziecka, wyróżnia się 3 fazy reagowania na odejście matki: protest, rozpacz i wyparcie, które jest szczególnie destrukcyjne, dominują reakcje lękowe o różnym obrazie i mechanizmach psychologicznych u podstaw, są reakcje płaczu, smutku, zaburzenia snu, łaknienia i wydalania, a także zachowania przystosowawcze (np. lepkość emocjonalna), natomiast u starszych występuje upór, złość i agresja

Przyczyną zakłócenia więzi może być także przyjście na świat dziecka z zaburzeniami w rozwoju, uwarunkowanymi czynnikami biologicznymi

Okres średniego dzieciństwa

1. Zaburzenia odżywiania - mogą wystąpić w postaci nadmiernego apetytu, braku łaknienia, awersji pokarmowych oraz szkodliwych upodobań pokarmowych

2. Zaburzenia wydalnicze - polegają na mimowolnym oddawaniu moczu bądź kału, kiedy dziecko ma za sobą trening czystości, uporczywe jest moczenie nocne

3. Zaburzenia snu - polegają na trudnościach w zasypianiu, budzeni się, na śnie przerywanym i niespokojnym, są zazwyczaj uwarunkowane emocjonalnymi problemami występującymi w czasie dnia, ważne są leki nocne i koszmary nocne

4. Zaburzenia komunikowania się - najczęściej ogólny rozwój języka i mowy jest opóźniony, niekiedy dotyczą języka, jego ekspresji albo mowy

jąkanie się - zaburzenie płynności wymowy o różnym obrazie klinicznym spowodowane tonicznymi lub klonicznymi skurczami mięśni uczestniczących w mechanizmie mowy, u chłopców jąkanie częstsze. Wyróżnia się jąkanie rozwojowe ( przy nauce mowy), łagodne (chwilowe, po rozpoczęciu nauki szkolnej, remisja po latach spontaniczna) i trwałe(początek na przestrzeniu całego okresu dzieciństwa).

5. Wczesnodziecięca masturbacja - przyczyną trudności staje się w wypadku niewłaściwego reagowania dorosłych, jest czynnością kompensującą deficyt uczuciowy

6. Lęk - może wystąpić jako silna reakcja na sytuacje nowe, których dziecko nie rozumie i źle interpretuje, najpowszechniejsze są lęki przyrodnicze oraz lęk przed oczekiwaną karą

Wczesna interwencja oraz wspomaganie rozwoju realizowane są przy pomocy metod usprawniających funkcjonowanie dziecka oraz poprzez wzmacnianie istniejących kompetencji i nadawanie im wartości kompensacyjnej. Dostosowane są do rodzaju dysfunkcji i mogą dotyczyć rozwoju motorycznego, sensorycznego, poznawczego, emocjonalnego, społecznego oraz sfery komunikacji interpersonalnej.

Pomoc można podzielić na czynniki odnoszące się do:

• dziecka i jego sytuacji - jest najważniejsze, jego problem ujęty pod względem wieku oraz fizycznych i psychicznych właściwości, jak również sytuacja dziecka rozumiana jako układ społecznych interakcji, których dziecko jest uczestnikiem, informacji dostarcza diagnoza, rodzaj pomocy dostosowujemy indywidualnie, musi być akceptacja

• psychologa - ważną rolę odgrywają indywidualne preferencje wynikające z przyjęcia koncepcji teoretycznej, ustala się cel jaki chcemy osiągnąć oraz jego uzasadnienie, zwracamy uwagę, czy pomoc będzie kierowana bezpośrednio lub pośrednio, określa potencjał dziecka dzięki czemu jest terapia zorganizowana na zasoby, może być prowadzona indywidualnie bądź zbiorowo

• obiektywnych możliwości realizacyjnych

Rozwinęła się także terapia rodzinna sięgająca do różnych źródeł teoretycznych oraz do koncepcji psychoanalitycznych, celem terapii rodzinnej strukturalnej jest restrukturyzacja rodziny, pełnionych przez jej członków dotychczasowych ról oraz sposobów komunikowania się.

---