Psychologia kliniczna

dzieci i młodzieży

Wybrane zagadnienia

Plan:

1.

Ujęcie teoretyczne

2.

Rozumienie dziecka jako osoby

3.

Uwarunkowania problemów
klinicznych

4.

Wybrane problemy kliniczne z
uwzględnieniem okresów
rozwoju

5.

Kierunki i rodzaje pomocy
psychologicznej

6.

Podsumowanie

Ujęcie teoretyczne

Psychologia kliniczna – dział

psychologii stosowanej zajmujący
się profilaktyką, diagnostyką i
terapią zaburzeń psychicznych i
zaburzeń zachowania, czyli
zaburzeniami w regulacji
stosunków człowieka z jego
otoczeniem.

Czym zajmuje się PK?



Tematem psychologii klinicznej

dzieci i młodzieży są pojawiające

się

w

okresie

dzieciństwa

i adolescencji

zaburzenia

dotyczące

zachowania

i/lub

wewnętrznych przeżyć.



Przedmiotem

działań

psychologów

są

czynności

diagnostyczne i terapeutyczne.

Należy zaznaczyć, że czynności te

odnoszą się także do osób

znaczących, dorosłych (przede

wszystkim rodziców).

Zaburzenia



Określenia „zaburzenie” możemy

używać tylko wtedy, gdy mamy
do czynienia ze znacznym
nasileniem oraz uporczywym
trwaniem odchylenia od normy
oraz gdy łączy się z tym
psychiczne cierpienie dziecka lub
też gdy dziecko jest sprawcą
czyjegoś cierpienia.

Zaburzenia zachowania



Zaburzenia zachowania lub

zaburzenia intrapsychiczne
ujawniają się wówczas, gdy
dziecko sygnalizuje, że nie
zaspokaja swoich potrzeb i/lub
nie spełnia oczekiwań, jakie
w stosunku do niego mają dorośli
(przy czym należy uwzględnić
wiek dziecka oraz jego kulturowe
środowisko).



Występujące u dzieci i młodzieży

zaburzenia są trudne do
sklasyfikowania, ponieważ
przejawiają się często we
wzajemnych powiązaniach, a
rozmaitość obrazów klinicznych i
ich zmienność dodatkowo
utrudnia próby ich
uporządkowania.



Zaburzenia mogą dotyczyć

każdej sfery życia psychicznego,
ujmowanej szeroko (zaburzenia
emocjonalne) lub wąsko (lęk
separacyjny). Zaburzenia
dotyczące poszczególnych sfer
psychiki są często uwarunkowane
sytuacyjnie i tym samym bardziej
podatne na przeminięcie.

Zaburzenia rozwoju



Zaburzenia

rozwojowe

mają

charakter bardziej trwały, przy

tym w zależności od rodzaju i

rozległości są w większym lub

mniejszym stopniu podatne na

terapię

(medyczną

i psychologiczną)

oraz

rehabilitację. Zaburzenia rozwoju

można

rozumieć

jako

niespełnianie zadań rozwojowych

przypisanych

poszczególnym

okresom rozwoju dziecka.



Współcześni badacze są ze sobą

zgodni co do faktu, że w
odniesieniu

do

przyczyn

i mechanizmów kształtowania się
zaburzeń istotną rolę odgrywają
zarówno

czynniki

natury

biologicznej, jak i społecznej. Ich
wzajemna

interakcja

często

utrudnia

ustalenie,

co

jest

pierwotne, a co wtórne.

Teoria PK musi spełniać
następujące warunki:

1.

Uwzględniać nieporównywalną z
innymi okresami ludzkiego życia
intensywnością psychicznego
rozwoju;

2.

Doceniać znaczenie dla dalszego
życia kształtującą się w
dzieciństwie strukturę
psychiczną;

3.

Uwzględniać interakcje między
czynnikami psychologicznymi,
społecznymi i biologicznymi.

4.

Rozpatrywać zjawiska na różnych
poziomach funkcjonowania
dziecka;

5.

Klasyfikować zaburzenia w
zależności od obszaru
funkcjonowania w którym
występuje;

6.

Wskazywać prawdopodobieństwo
przemijania bądź trwania
zaburzenia

Rozumienie dziecka jako
osoby

„Wielka piątka pytań”

1.

Kogo (diagnozuje)? (kim jest to

dziecko?)

2.

Po co? (jaki jest cel diagnozy?)

3.

Co? (co jest przedmiotem moich

działań?)

4.

Jak? (jakie metody wybieram i

dlaczego?)

5.

Kto? (kto realizuje działania?)

Założenia dotyczące ujmowania
dziecka



Dziecko jest jednostką aktywną i

poszukującą: psycholog

powinien wsłuchiwać się w to,

co dziecko mówi, rozważać dany

problem również z jego punktu

widzenia, starać się uzyskać

akceptację dziecka przy

wyborze postępowania z nim, a

także pytać dziecko o

propozycje i w miarę możliwości

uwzględniać je.



Dziecko ma sobie właściwe

tempo i rytm rozwoju: mniej

ważne może okazać się

normatywne ujmowanie jego

rozwoju niż ocenianie dziecka z

jego indywidualnej perspektywy.

Wiele problemów klinicznych

wynika z nieuwzględniania

indywidualnych właściwości

rozwoju oraz właściwej dla wieku

dziecięcego zmienności

zachowania.



Dziecko włączone jest w system

więzi rodzinnych: z czego
wynikać mogą zarówno zasoby
jego psychicznej odporności, jak i
potencjalne zagrożenia
wystąpienia zaburzeń. Wiele
klinicznych zaburzeń wynika z
niedoboru lub utraty więzi
(szczególnie w dzieciństwie) oraz
ich nadmiaru (w adolescencji).



Dziecko jest związane ze

środowiskiem rówieśniczym:
potrzeba przebywania wśród
rówieśników jest naturalną
potrzebą rozwojową, nasilającą
się w miarę wzrastania, osiągając
szczyt intensywności w
adolescencji. Trudności w
relacjach z rówieśnikami, których
dziecko nie potrafi pokonać, są
częstym źródłem problemów
klinicznych.



Dziecko jest uwikłane w problemy
współczesnego świata: w dzieciństwie
trudne problemy współczesności
docierają do dziecka przez pryzmat
rodzicielskich uczuć. Im dziecko
starsze, w tym większej mierze staje
się obserwatorem, światkiem, a nawet
obiektem różnych kulturowych i
cywilizacyjnych nieprawidłowości
(syndrom podłego świata –
zagrażającego i krzywdzącego).



Dziecko ma od początku
swojego rozwoju poczucie
własnej godności: poczucie
godności jest jednym z
elementarnych składników
rozwijającej się tożsamości. Jest
ono często lekceważone przez
dorosłych w relacjach z małymi
dziećmi.

Uwarunkowania problemów
klinicznych

Problemy kliniczne uzewnętrzniające się
w różnorodnych zaburzeniach mają

zazwyczaj wieloczynnikową genezę.

Z jednej strony mamy do czynienia ze

stresorami (zewnętrznymi czynnikami
szkodliwymi), z drugiej strony – z
podatnością dziecka na ich oddziaływanie
(wypadkowa dyspozycji o charakterze
biologicznym, przeżytych doświadczeń,

a także rozumienia przez dziecko

szkodliwych wpływów, jakim podlega).



Wszystkie

te

czynniki

są

wzajemnie ze sobą powiązane i

modelowane

zarówno

przez

oddziaływania społeczne, jak i

własną aktywność dziecka, a

przede wszystkim przez jego oraz

znajdujące się w jego otoczeniu

zasoby. Mamy więc zawsze do

czynienia z interakcją między

czynnikami umiejscowionymi w

środowisku dziecka i w nim

samym.



Do biologicznych dyspozycji dziecka zalicza

się: dziedziczne obciążenia, konstytucyjne

właściwości, uszkodzenia tkanki nerwowej

oraz aktualny stan zdrowia organizmu, a

także właściwości rozwoju polegające na

występowaniu

faz

wzmożonej

sensytywności. Fazy te dotyczą osiągania

przez organizm kluczowych kompetencji

rozwojowych (lokomocji, rozwoju języka,

dojrzałości płciowej). Za wiek szczególnej

podatności na wystąpienie zaburzeń, oprócz

wczesnej fazy dojrzewania, wielu badaczy

uznaje drugi rok życia.

.



Negatywne doświadczenia dziecka

można odnieść do trudnych
sytuacji występujących w każdym
ze środowisk (sytuacje trudne:
poznawczo (trudne do
rozwiązania), trudne afektywnie
(trudne do zniesienia).



Sytuacje trudne dzieci i młodzieży dotyczą

przede wszystkim środowiska rodzinnego

warto więc wskazać „indeks rodzinnych

nieszczęść”: nasilona dysharmonia

małżeńska, niski status społeczny,

ciasnota mieszkaniowa lub rodzina bardzo

liczna, przestępczość jednego z rodziców,

objawy psychopatologiczne u matki,

przekazanie dziecka pod opiekę służb

społecznych. Niekorzystnym czynnikiem

jest ponadto autokratyczny styl

wychowania, oparty o fizyczną i

psychiczną władzę rodziców.

Geneza zaburzeń jest wieloczynnikowa:



stresory – zew czynniki szkodliwe



podatność dziecka na ich

oddziaływanie, która jest
wypadkową dyspozycji o
charakterze biologicznym,
przeżytych doświadczeń, a także
rozumienia przez dziecko
szkodliwych wpływów, jakimi
podlega



Trzy właściwości motywacyjno-

emocjonalne

(charakteryzujące

rodziców), które mają zasadniczy

wpływ na rozwój psychiczny

dziecka: obojętność, wrażliwość,

ambicje.



Obojętność może prowadzić do

zachowań destrukcyjnych i auto
destrukcyjnych.



Wychowawcza wrażliwość, może

być nadmierna, gdy matka reaguje
niepokojem na każdą odmienną od
oczekiwanej reakcję dziecka.
Przekonanie natomiast o
niespełnianiu oczekiwań osób
kochających i kochanych kształtuje
tożsamość dziecka, a jego
poczucie winy zaburza normalne
funkcjonowanie.



Rodzicielskie ambicje

przytłaczają dziecko nadmiernym
trenowaniem, czego skutkiem
bywają zaburzenia zarówno
emocjonalne, jak i
psychosomatyczne (np. zespół
przewlekłego przemęczenia).



Podatność dzieci i młodzieży na

różnorodne stresory zawarte w

sytuacjach

trudnych,

jest

zróżnicowana. Jedne z badań

wykazały,

że

pozytywna

orientacja społeczna, pozytywne

dyspozycje

osobowe

oraz

pozytywne środowisko rodzinne

są podstawą odporności na

stres, a braki w tym zakresie

decydują

o

podatności

na

uleganie mu i pojawianie się

zaburzeń.

Podatność na stres a ochrona przed nim

Związek między czynnikami podatności na stres a

czynnikami chroniącymi przed nim został ujęty w
modelu:



kompensacyjny: zasoby osobowe mogą
kompensować wpływ silnego stresu – związek jest
prostolinijny



wyzwania: stres wyzwala kompetencje, jednak tylko
wtedy, gdy nie jest zbyt wysoki – zależność
krzywolinijna



ochrona vs. podatność: związek między stresem a
czynnikami chroniącymi przed nim jest interakcyjny;
obecność czynników chroniących może prowadzić do
osłabienia wpływu stresu, z drugiej strony istnienie
podatności może wpływ stresu wzmocnić

Sposób oddziaływania czynników
stresujących

B. Zawadzki wyróżnił dwa sposoby:



oddziaływanie

korozyjne:

powolne

kumulowanie się, narastanie czynników

szkodliwych (stres przewlekły, chroniczny),



sposób

traumatyczny:

nagłe

działanie

stresora o dużej sile (ostry stres, wydarzenie

traumatyczne).

W wypadku zaburzeń u dzieci zdecydowanie
przeważają takie, które powstają w wyniku
oddziaływania korozyjnego.

Wybrane problemy kliniczne
z uwzględnieniem faz rozwoju

1.

Okres wczesnego dzieciństwa
(okres niemowlęcy i
poniemowlęcy).

2.

Okres średniego dzieciństwa
(wiek przedszkolny).

3.

Okres późnego dzieciństwa
(wiek szkolny).

4.

Okres adolescencji (wiek
młodzieńczy).

Okres wczesnego dzieciństwa



deprywacja

matczyna

(nieorganiczny

zespół opóźnienia rozwoju, hospitalizm,

choroba sieroca, zaniedbywanie dziecka):

to pozbawienie dziecka zaspokojenia jego

potrzeb psychicznych, wskutek czego

zaburzony zostaje jego rozwój zarówno

psychiczny, jak i fizyczny,



zerwanie więzi matka-dziecko lub jej

zakłócenie jest traumą o długotrwałych

skutkach. Trzy fazy reagowania dziecka na

oddzielenie od matki: protestu, rozpaczy,

wyparcia.



zaburzenia rozwoju.

Okres średniego dzieciństwa
(wiek przedszkolny)



zaburzenia odżywiania

(nadmierny apetyt – żarłoczność,
brak łaknienia, awersje
pokarmowe, szkodliwe
upodobania pokarmowe),



zaburzenia wydalnicze

(mimowolne oddawanie moczu
bądź kału, kiedy dziecko miało już
za sobą skuteczny trening
czystości),



zaburzenia snu (trudności w zasypianiu,

budzeniu się, sen przerywany, niespokojny;

zaburzenia przysenne – parasomie

(chodzenie we śnie, mówienie, nadmierna

ruchliwość); lęki nocne, koszmarne sny),



zaburzenia komunikowania się (opóźniony

rozwój języka i mowy, zaburzenia recepcji

mowy lub ekspresji, jąkanie),



wczesnodziecięca masturbacja,



lęk (separacyjny, lęki przyrodnicze: przed

ciemnością, burzą, morzem; lęk przed

karą).

Okres późnego dzieciństwa (wiek
szkolny)



nadpobudliwość ruchowa (zespół

nadpobudliwości psychoruchowej

z deficytem uwagi, ADHD),



specyficzne trudności w uczeniu

się (dysleksja, dysgrafia,

dyskalkulia),



lęki szkolne (fobia szkolna; fobia

związana z rozpoczynaniem nauki

szkolnej, fobia prymusów, fobia w

wyniku niepowodzeń szkolnych),



tiki (mimowolne ruchy dotyczące

różnych części ciała; zespół

Tourette’a: patologicznie nasilone

i uogólnione tiki, przyjmujące

postać spazmatycznych ruchów

ciała, z niekontrolowaną

ekspresją wokalną),



zaburzenia zachowania typu

destrukcyjnego (zachowania

agresywne, opozycyjno-

buntownicze).

Okres adolescencji (wiek
młodzieńczy)



lęki (dotyczące osiągnięć szkolnych,

pozycji w śród rówieśników, odnoszące

się do relacji seksualnych i in.),



zaburzenia odżywiania (anoreksja,

bulimia),



uzależnienia (od alkoholu, nikotyny,

narkotyków, i in.),



zachowania destrukcyjne i

autodestrukcyjne (agresywne,

przestępcze, samobójcze),



depresja.

Najważniejsze sygnały depresji u
dzieci i młodzieży



Uzewnętrznianie nieszczęścia i

niedoli



Zmiany dotyczące jedzenia i

spania



Poczucia bezradności,

beznadziejności



Nielubienie siebie



Niemożność koncentrowania się



Niemożność zajęcia się

czymkolwiek



Wszystko uważane jest za

ogromny wysiłek (nawet rozmowa
i ubieranie się)



Zachowanie drażliwe i agresywne



Nagła zmiana w szkolnym

uczeniu się



Ciągłe poszukiwanie rozrywek i

nowych doznań



Podejmowanie niebezpiecznych i

ryzykownych czynności (alkohol,
narkotyki)



Odrzucenie lub ignorowanie

przyjaciół

Kierunki i rodzaje pomocy
psychologicznej

Pomoc psychologiczna

Polega na profesjonalnym

wprowadzeniu w życie dziecka
korzystnych dla niego zmian,
różni się zakresem oraz rodzajem
stosowanych metod, w zależności
od tego, czy mamy do czynienia z
problemami sygnalizowanymi
behawioralnie i/lub
intrapsychicznie czy też
problemem jest zaburzenie
rozwoju

Kierunki i rodzaje



Wczesna interwecja / wspomaganie rozwoju
(w zależności od wieku dziecka)

Wczesna interwencja oraz wspomaganie

rozwoju realizowane są przy pomocy metod
usprawniających funkcjonowanie dziecka
oraz poprzez wzmacnianie istniejących
kompetencji i nadawanie im wartości
kompensacyjnej. Dostosowane są do
rodzaju dysfunkcji i mogą dotyczyć rozwoju
motorycznego, sensorycznego,
poznawczego, emocjonalnego, społecznego
oraz sfery komunikacji interpersonalnej.

Pomoc można podzielić na czynniki
odnoszące się do:



dziecka i jego sytuacji – jest

najważniejsze, jego problem ujęty
pod względem wieku oraz
fizycznych i psychicznych
właściwości, jak również sytuacja
dziecka rozumiana jako układ
społecznych interakcji, których
dziecko jest uczestnikiem,
informacji dostarcza diagnoza,
rodzaj pomocy dostosowujemy
indywidualnie, musi być
akceptacja



psychologa – ważną rolę odgrywają
indywidualne preferencje wynikające z
przyjęcia koncepcji teoretycznej, ustala
się cel jaki chcemy osiągnąć oraz jego
uzasadnienie, zwracamy uwagę, czy
pomoc będzie kierowana bezpośrednio
lub pośrednio, określa potencjał
dziecka dzięki czemu jest terapia
zorganizowana na zasoby, może być
prowadzona indywidualnie bądź
zbiorowo



obiektywnych możliwości

realizacyjnych



Rozwinęła się także terapia

rodzinna sięgająca do różnych
źródeł teoretycznych oraz do
koncepcji psychoanalitycznych,
celem terapii rodzinnej
strukturalnej jest restrukturyzacja
rodziny, pełnionych przez jej
członków dotychczasowych ról
oraz sposobów komunikowania
się.