WSPÓŁCZESNE NURTY

I SZKOŁY

EKONOMICZNE.

POLSKA MYŚL

EKONOMICZNA XIX W

Wykład przygotowano w oparciu o

1. Z. Romanow, Historia myśli ekonomicznej w zarysie,

Poznań 1997

2. G. Spychalski, Zarys historii myśli ekonomicznej,

Warszawa 1999

1. Nowa ekonomia
neoklasycystyczna
2. Monetaryzm
3. Radziecka myśl ekonomiczna
4. Polska myśl ekonomiczna od
końca
XVIII w. do początku XX w.
- Ekonomia polska między
powstaniami
- Myśl polskich ekonomistów
drugiej
połowy XIX w.
- Poglądy polskich ekonomistów
przełomu
XIX i XX wieku

Nowa ekonomia

neoklasycystyczna

• Keynesizm

stanowił

teoretyczne

uzasadnienie

interwencjonizmu

państwego

w

gospodarce

kapitalistycznej całego powojennego ćwierćwiecza.
„Ekonomia mieszana” była wówczas szczególnym
przypadkiem gospodarki regulowanej

• W latach 70 sytuacja gospodarcza uległa zmianie m.in.

w wyniku osłabienia tempa wzrostu i nasilającej się
inflacji.

Pojawiająca

się

konkurencja

krajów

socjalistycznych jeszcze tą sytuację pogłębiała

• W tamtych latach wyłoniły się takie nowe doktryny

takie jak: monetaryzm, antyetatyzm tzw nowej ekonomii
klasycznej, „nowa szkoła austriacka”, „ekonomiczna
teoria polityki” i ekonomia strony podażowej”

Nowa ekonomia

neoklasycystyczna

• Wszystkie te doktryny łączyło wspólne przekonanie,

że rynek to najlepszy sposób koordynacji działań
grup

gospodarczych.

Różnicował

je

jedynie

dopuszczalny zakres ingerencji państwa

• Dwudziestowieczni liberaliści nie głosili haseł

powrotu do leseferyzmu (liberalizm w tradycyjnym
ujęciu), nie potępiali bowiem wszystkim form
interwencji państwa, dlatego też nazywali się
neoliberalistami

• Tradycyjni liberałowie niewątpliwie potraktowali by

neoliberałów jako zdrajców. Jednak do tych
ostatnich

należy

wiele

nowych

(wcześniej

wymienionych) kierunków

Monetaryzm

• Monateryzm w latach 70 stał się najbardziej wpływowym

kierunkiem w teorii i polityce ekonomicznej. Opierano się
głównie na dorobku Miltona Friedmama (laureat nagrody
Nobla z 1976 r.)

• Monateryści większość wad kapitalizmu zdali się

upatrywać

w

nadmiernie

rozwiniętych

socjalnych

funkcjach państwa

• Monateryści nawoływali do ograniczenia ingerencji

państwa, umacniania mechanizmów rynkowych, a rolę
państwa chcieli sprowadzić głównie do kontrolowania
wzrostu masy pieniądza

• Wg monetarystów głównym celem makroekonomicznej

polityki państwa powinna być walka z inflacją, stosując
mechanizmy monetarne. Stąd nazwa kierunku

Monetaryzm

• Stosowanie innych mechanizmów, takich choćby jak

poziom zatrudnienie, jest mniej wskazane gdyż:

1. Zakłóca naturalną grę sił rynkowych, a przez to

ujemnie wpływa na procesy gospodarcze

2. Jest zabiegiem nieskutecznym, ponieważ stopa

bezrobocia jest określana przez czynniki realne a nie
pieniężne

• Monetaryści bronili systemu wolnego przedsiębiorstwa i

mechanizmów

rynkowych.

Stwarzało

to

bowiem

możliwości

bezkryzysowego

rozwoju

i

wzrostu

gospodarczego

• Pieniądze i ich obrót to dla monetarystów centralny

element analiz teoretycznych i główne narzędzie polityki
gospodarczej

Monetaryzm

• Moneratyści, podobnie jak keynesiści twierdzili, że

dochód narodowy zależy od globalnego popytu, przy czym
poziom globalnego popytu wyrażany jest iloczynem ilości
pieniądza i szybkością jego obiegu. Najogólniej biorąc,
każdy wzrost popytu wymaga ekspansji masy pieniądza

• Teoria monetarystyczna prowadzi do następujących

wniosków:

- Utrzymanie bezrobocia poniżej naturalnego minimum,

musi wiązać się ze wzrostem inflacji i rozprężenia
gospodarczego

- W dłuższym okresie stopa bezrobocia nie zależy od

polityki makroekonomicznej państwa, a większość
przemian zależy od wolnej gry sił rynkowych i od
działalności sektora prywatnego

Schemat trzech głównych kierunków

współczesnej ekonomii

monetaryzm

keynesizm

marksizm

Instrumenty wyselekcjonowane

Interwencjonizm
państwowy

Wolny rynek

Instrumenty dowolne

Radziecka myśl ekonomiczna

Dyktatura proletariatu w Rosji nie przyniosła spodziewanego

unowocześnienia

zacofanej

gospodarki.

Wojna

domowa

przyniosła politykę komunizmu wojennego (1918-1921), która
okazała się zgubą gospodarki. Toteż w 1921 r władze
komunistyczne wprowadziły tzw. nową politykę ekonomiczną
(NEP), której celem miało być wykorzystanie stosunków
towarowo-pieniężnych w okresie przejściowym do socjalizmu. W
oparciu o wytyczne Lenina ekonomiści radzieccy podjęli
węzłowe problemy wymagające przeanalizowania z punktu
widzenia potrzeb polityki ekonomicznej państwa. Były to:

• Zasady rachunku ekonomicznego w gospodarce socjalistycznej
• Mechanizm funkcjonowania gospodarki
• Koncepcja wzrostu gospodarczego

Czas NEP zamyka okres „kultu jednostki”.

Polska myśl ekonomiczna od

końca

XVIII w. do początku XX w.

Ekonomia polska między

powstaniami

• W Polsce jeszcze w drugiej połowie XVIII w, gdy nastąpiła

doba upadku uprzemysłowienia, rozpoczął się przewrót
umysłowy, zdominowany napływem nowych idei, głównie
empirycznej filozofii francuskiego Oświecenia. Wyjątkowe
zainteresowania budziły wówczas poglądy fizjokratów.

• Pod wpływem fizjokratów znaleźli się najwybitniejsi polscy

pisarze końca XVIII w i niemal wszyscy przedstawiciele
Komisji Edukacji Narodowej.

• Polscy fizjokraci zdawali się przywiązywać mniejszą wagę

do problemów wielkiej produkcji rolnej. Wg. ich opinii
przyszłość

polskiego

rolnictwa

jest

związana

z

samodzielną drobną gospodarką chłopską

• Jako koniec wpływu fizjokratów w Polsce przyjmuje się

1816 r.

Polska myśl ekonomiczna od

końca

XVIII w. do początku XX w.

Ekonomia polska między

powstaniami

• Polska ekonomia XIX w ściśle odpowiadała sojuszowi

ziemiańsko-mieszczańskiemu. Należy jednak pamiętać, że
wcześniej rozwijały się różne koncepcje, które można było
nawet uznać jako rewolucyjne. M.in. należały do nich ruchy
chłopskie. W Polsce szeroki radykalizm był jednak obcy
znacznej części opinii publicznej, która w zdecydowanej
większości

stała

na

stanowisku

nienaruszalności

istniejącego porządku

• Polska myśl klasyczna w początkowym okresie rozwijała się

głównie w ośrodku warszawskim

• Powszechna znajomość języka francuskiego spowodowała, że

kręgi inteligenckie koncepcje Smitha poznawały przez
opracowania Saya. Stąd w literaturze ekonomicznej
funkcjonował późnoklasyczna ekonomia sayowska, a nie
właściwa ekonomia klasyczna smithowsko-ricardowska

Polska myśl ekonomiczna od

końca

XVIII w. do początku XX w.

Ekonomia polska między

powstaniami

• W polskim klasycyzmie istniał pewien paradoks

polegający na tym, że poprzez idee francuskiego późnego
klasycyzmu zgodnie obok siebie szły krytyka ekonomii
drobnomieszczaństwa Saya i krytycyzm Sizmondiego.
Dlatego w Polsce istniało ciekawe zjawisko - klasycyzmu
bez praw rynku Ricarda -Saya

• Najbardziej znanymi reprezentantami polskiej myśli

klasycznej byli: Fryderyk Skarbek (1792-1866), Dominik
Krysiński (1785-1853), Wawrzyniec Surowiecki (1769-
1827). Pozycję najbardziej zbliżoną do liberalizmu
sayowskiego zajmował D. Krysiński. Niemalże w opozycji
do niego znajdował się W. Surowiecki. Natomiast F.
Skarbek był klasykiem, choć jednocześnie, podobnie jak
Sismondi, krytykował klasycyzm.

Polska myśl ekonomiczna od

końca

XVIII w. do początku XX w.

Ekonomia polska między

powstaniami

• Po powstaniu listopadowym właściwe centrum rozwoju

polskiej myśli ekonomicznej przeniosło się do Poznania,
istniały tam bowiem nieco większe swobody polityczne. Tam
właśnie kontynuowano koncepcje Skarbka, Krysińskiegi i
Surowieckiego. Rozwijała się wówczas myśl romantyzmu
ekonomicznego, przygotowując grunt pozytywizmowi i
tworząc specyficzny klimat dla rozwoju historycyzmu

• Polską myśl ekonomiczna okresu romantyzmu głównie

reprezentowali August Cieszkowski (1814-1894) i Karol
Libelt (1807-1875). Uważa się ich za teoretyków polskiej
ekonomii

drobnomieszczańskiej

i

za

zwolenników

Sismondiego. Wiązano ich też z klasycyzmem, choć
odpowiednio zmodernizowanym. Należy zaznaczyć, że obaj
nie tylko nie obawiali się rozwoju techniki, ale byli wielkimi
entuzjastami uprzemysłowienia i rozwoju kapitalizmu.

Polska myśl ekonomiczna od

końca

XVIII w. do początku XX w.

Ekonomia polska między

powstaniami

• Elementy myśli lewicującej
- ks. Piotr Sciegienny (1800-1890) - tworzył na Lubelszczyźnie i

w Kieleckim, potajemnie działające organizacje chłopskie. W
swej książce Złota książeczka wysuwał program rewolucyjno-
demokratyczny

w

celu

likwidacji

własności

feudalno-

szlacheckiej. Ziemia miała być wspólną własnością chłopów przy
zachowaniu indywidualnego użytkowania. Wzywał do wojny z
wyzyskiem, walki z caratem i sojuszu z ludem rosyjskim

- Edward Dembowski (1822-1846) - działacz rewolucyjno-

demokratyczny. Zginął w czasie Wiosny Ludów. Dla niego
warunkiem koniecznym wolności, było zniesienie własności
prywatnej. Był przeciwnikiem poglądów Ciszewskiego

- Henryk Kamiński (1812-1865) - zwolennik socjalizmu jednak

jako ustruju realizującego zasadę prawa do pracy i udziału w
podziale dochodu narodowego, proporcjonalnie do nakładu pracy

Polska myśl ekonomiczna od

końca

XVIII w. do początku XX w.

Myśl ekonomiczna polskiej

emigracji

• Po upadku powstania listopadowego znaczna część działaczy

filozoficzno-ekonomicznych wyjechała z kraju. Zagranicą
rozpoczęli swoją działalność tworząc dwa główne ośrodki.

• Najwcześniej bo już w 1832 r., we Francji rozpoczęło swą

działalność Towarzystwo Demokratyczne Polskie. Utworzyli je
radykalni działacze, którzy nie znaleźli się w prawicowych
organizacjach takich choćby jak Hotel Lambert z księciem A.J.
Czrtoryskim. W szeregach Towarzystwa podjęli działalność
m.in. Tadeusz Krępowski (1798-1847) oraz Wiktor Heltman
(1796-1874). Przez cały okres działalności ścierały się tam
poglądy prawicowo-reformatorskie z lewicowymi. Pojawiał się
tam również utopijny program socjalistyczny wysuwany m.in.
przez Ludwika Królikowskiego. Radykalizm ten nie trwał zbyt
długo, bo już w 1835 r. kierownictwo TDP przejęła grupa
działaczy mieszczańsko-demokratycznych o umiarkowanych

poglądach

Polska myśl ekonomiczna od

końca

XVIII w. do początku XX w.

Myśl ekonomiczna polskiej

emigracji

• W latach 30 i 40 w Anglii rozpoczęła działalność Gromada

Ludu Polskiego. Była to organizacja o charakterze radykalno-
lewicowym. Utworzyli ją chłopscy emigranci, podoficerowie i
żołnierze powstania o radykalnych poglądach wraz z grupą
radykalnych intelektualistów. Jej czołowymi działaczami byli:
przybyły z Francji w latach 30 Tadeusz Krępowski, Stanisław
Worcell (1799-1857) i Zenon Świętosławski (1811-1875). W
opublikowanym Manifeście Gromad Ludowych uznawano
równe prawo wszystkich do życia i odrzucano prawo do
monstrualnej własności prywatnej. Dlatego też postulowano
likwidację własności w drodze powstania ludowego.
Reasumując należy stwierdzić, że w wielu przypadkach
koncepcje te zbliżone były do myśli ekonomicznej Marksa, a
w niektórych punktach do poglądów socjalistów utopijnych.
Podobne poglądy pojawiły się m.in. w latach 60 i 70 w Rosji.

Polska myśl ekonomiczna od

końca

XVIII w. do początku XX w.

Myśl polskich ekonomistów drugiej

połowy XIX w

• Uwłaszczenie chłopów w 1864 r. (w zaborach pruskim i

austriackim dokonano tego wcześniej) uznawane jest jako
początek wkroczenia Polski na drogę rozwoju gospodarki
kapitalistycznej. Należy pamiętać, że polska myśl ekonomiczna
nie miała już od wielu lat charakteru feudalnego, rozpoczął się
bowiem proces adaptacji najnowszych, podstawowych teorii do
warunków polskich. W drugiej połowie XIX w rozwijała się ona w
dwóch fazach:

- pierwsza to warszawski pozytywizm ( lata 60 i 70), którego istotą

był społeczno-gospodarczy program pracy organicznej

- druga to wzrastająca krytyka kapitalizmu (lata 80 i 90). Skończył

się wówczas okres fascynacji uprzemysłowieniem, a zaczął się
czas krytycznych refleksji

Niewątpliwy wpływ na polską myśl ekonomiczną tamtych lat

miały: twórczość Karola Marksa, powstanie Międzynarodowego
Stowarzyszenia Robotników oraz Komuna Paryska

Polska myśl ekonomiczna od końca

XVIII w. do początku XX w.

Myśl socjalistyczna po powstaniu

1963 r

• Od 1980 r. coraz bardziej wzrastała opozycja przeciw

rozwijającemu się kapitalizmowi. Głównie zarysowywała się
ideologia radykalno-lewicowa, sprowadzająca się do idei
socjalistycznej

• Na terenie Królestwa Polskiego dochodziło do konfrontacji

pozytywistów z socjalistami. Pozytywiści przejawiali bowiem
największy dla kapitalistów entuzjazm, a socjaliści nasilali jego
krytykę

• Na odłam radykalno-lewicowy znaczący wpływ wywarły poglądy K.

Marksa, które legły u podstaw dalszego rozwoju polskiego ruchu
robotniczego. Związek Robotników, SDKP, SDKPiL z głównymi
reprezentantami Julianem Marchlewskim (1866-1925), Feliksem
Dzierżyńskim (1877-1925) i Różą Luksemburg (1871-1919)

• Mówiąc o myśli socjalistycznej należy wspomnieć o kierunkach

radykalno-demokratycznych na emigracji i ich przedstawicielach:
Józef Tokarzewski, Józef Hauke-Bosak, Jarosław Dąbrowski

Polska myśl ekonomiczna od

końca

XVIII w. do początku XX w.

Historycyzm

• Obok zarysowującej się myśli socjalistycznej, tworzył się w Polsce

nurt historyczny

• Polski historycyzm nierozłącznie związany był z romantyzmem, co

spowodowało odchylenia od pierwotnego wzorca niemieckiego.
Znikał więc koncepcja totalistyczna, a idea uniwersalizmu nie
wykluczała koncepcji wolnej i twórczej osobowości człowieka.
Nawet uniwersalistyczną gospodarkę nierzadko łączono z
indywidualizmem i akcentami liberalizmu. Dlatego też większego
znaczenia nie nabrał socjalizm ani też niemiecki historycyzm.

• Polski historycyzm swój grunt miał w Galicji, a przygotowali go

Surowiecki, a następnie Cieszkowski. Za jego pierwszego
przedstawiciela uważa się Juliana Dunajewskiego (1822-1907)

• W późniejszych latach działali tam Leon Biliński (1846-

1926), Władysław Ochenkowski (1840-1908) i Stanisław
Głąbiński (1862-1943)

Polska myśl ekonomiczna od

końca

XVIII w. do początku XX w.

• Wątki tradycji i kultury chrześcijańsko-narodowe w myśli

ekonomicznej

przynosiły

syntezy

historycyzmu

z

katolicyzmem, zawsze jednak zliberalizowane. Pewne
podobieństwa tych kierunków nie zmieniało jednak faktu
ich zasadniczej odrębności

• W pewnym stopniu kontynuatorem historycyzmu w latach

90 XIX w był Józef Milewski (1859-1916). Dużo czerpał on z
historycyzmu

typu

normatywistycznego,

zwłaszcza

normatywizmu katolickiego. Był populizatorem encykliki
rerum nowarum

• Prekursorem

„szkoły

krakowskiej”

był

Władysław

Czerkawski (1866-1913). To on wykształcił całą czołówkę
polskich

ekonomistów

akademickich

dwudziestolecia

międzywojennego. Byli to: Adam Krzyżanowski, Roman
Rybarski, Edward Taylor i Edward Czerkawski

Polska myśl ekonomiczna od

końca

XVIII w. do początku XX w.

• Z

katedry

Czerkawskiego

wywodził

się

Adam

Krzyżanowski (1873-1963) właściwy twórca „szkoły
krakowskiej” - doktoryzował się u Józefa Milewskiego.
Swą działalność rozpoczął jeszcze przed wojną. Stał na
stanowisku ludnościowej teorii Malthusa. Pozwalało mu
to na zwalczanie socjalizmu jako systemu, który nie
będzie w stanie załagodzić złu kapitalizmu

• Krzyżanowski

zdecydowanie

zerwał

z

teorią

psychologiczną

i

odrzucał

nawet

umiarkowany

interwncjonizm państwowy Czerkawskiego

• U

Krzyżanowskiego

zaznaczył

się

bardzo

silny

indywidualizm i liberalizm gospodarczy. Wywarło to
znaczący

wpływ

na

polską

ekonomię

okresu

międzywojennego.