1

1

May 19, 2021

May 19, 2021

Psychologia procesów poznawczych

Psychologia procesów poznawczych

7.1. Zjawiska typowości egzemplarzy pojęć

7.1. Zjawiska typowości egzemplarzy pojęć

Lata 70te. Nowe koncepcje (prototypowe) zakładały, że umysłowa reprezentacja

Lata 70te. Nowe koncepcje (prototypowe) zakładały, że umysłowa reprezentacja

pojęcia nie zawiera definicji w terminach warunku koniecznego i

pojęcia nie zawiera definicji w terminach warunku koniecznego i

wystarczającego, lecz reprezentację prototypowego, idealnego

wystarczającego, lecz reprezentację prototypowego, idealnego

egzemplarza pojęcia, do którego porównywane są klasyfikowane obiekty.

egzemplarza pojęcia, do którego porównywane są klasyfikowane obiekty.

W badaniach zlecano by OB ujmowali egzemplarze pojęć z punktu

W badaniach zlecano by OB ujmowali egzemplarze pojęć z punktu

widzenia stopnia ich typowości (nie było to trudne).

widzenia stopnia ich typowości (nie było to trudne).

W przypadku egzemplarzy typowych istotnie krótszy jest też czas, który

W przypadku egzemplarzy typowych istotnie krótszy jest też czas, który

potrzebują OB to przyporządkowania takich egzemplarzy do pojęć

potrzebują OB to przyporządkowania takich egzemplarzy do pojęć

nadrzędnych.

nadrzędnych.

Typowe egzemplarze pojęć znacznie częściej spełniają rolę poznawczego punktu

Typowe egzemplarze pojęć znacznie częściej spełniają rolę poznawczego punktu

odniesienia.

odniesienia.

Wskaźnik podobieństwa rodzinnego – każdej cesze przypisuje się wagę (suma

Wskaźnik podobieństwa rodzinnego – każdej cesze przypisuje się wagę (suma

przypadków kiedy ją podawano) a następnie dla każdego pojęcia wagi te

przypadków kiedy ją podawano) a następnie dla każdego pojęcia wagi te

sumowano. Najbardziej typowe egzemplarze otrzymywały najwyższy

sumowano. Najbardziej typowe egzemplarze otrzymywały najwyższy

wskaźnik podobieństwa rodzinnego.

wskaźnik podobieństwa rodzinnego.

Za zjawisko typowości egzemplarzy pojęć, jedno z najbardziej

Za zjawisko typowości egzemplarzy pojęć, jedno z najbardziej

rozpowszechnionych zjawisk w sferze pojęciowego

rozpowszechnionych zjawisk w sferze pojęciowego

funkcjonowania CZ, odpowiedzialne są te cechy, które nie są

funkcjonowania CZ, odpowiedzialne są te cechy, które nie są

wspólne wszystkim egzemplarzom, a więc cechy niedefinicyjne.

wspólne wszystkim egzemplarzom, a więc cechy niedefinicyjne.

Ta koncepcja (egzemplarzowa) znacznie różni się od klasycznej, bo o pojęciach

Ta koncepcja (egzemplarzowa) znacznie różni się od klasycznej, bo o pojęciach

mówi ona w kategoriach cech niedefinicyjnych. Dodatkowo pojęcia

mówi ona w kategoriach cech niedefinicyjnych. Dodatkowo pojęcia

traktowane są jako struktury niejednorodne, w których odpowiadające im

traktowane są jako struktury niejednorodne, w których odpowiadające im

desygnaty nie są równoważne, lecz zajmują pozycje zróżnicowane.

desygnaty nie są równoważne, lecz zajmują pozycje zróżnicowane.

Egzemplarze pojęć skupiają się wokół jednego i są do niego bardziej lub

Egzemplarze pojęć skupiają się wokół jednego i są do niego bardziej lub

mniej zbliżone. Stanowi on przykład danego pojęcia – rdzeń pojęciowy. Ma

mniej zbliżone. Stanowi on przykład danego pojęcia – rdzeń pojęciowy. Ma

on największą liczbę cech wspólnych wszystkim egzemplarzom.

on największą liczbę cech wspólnych wszystkim egzemplarzom.

Chlewinski – Prototypowe

Chlewinski – Prototypowe

koncepcje pojęć

koncepcje pojęć

2

2

May 19, 2021

May 19, 2021

Psychologia procesów poznawczych

Psychologia procesów poznawczych

7.2. Teorie prototypowe

7.2. Teorie prototypowe

Jest ich kilka wersji.

Jest ich kilka wersji.

W jednej „prototyp” oznacza reprezentację cech charakterystycznych. Brak cech

W jednej „prototyp” oznacza reprezentację cech charakterystycznych. Brak cech

definicyjnych. Pełnia cech charakterystycznych. Obiekt jest egzemplarzem

definicyjnych. Pełnia cech charakterystycznych. Obiekt jest egzemplarzem

pojęcia, gdy jego cechy przekraczają progi cech pojęcia.

pojęcia, gdy jego cechy przekraczają progi cech pojęcia.

W teoriach egzemplarzowych odrzuca się idee, jakoby abstrakcja leżała u

W teoriach egzemplarzowych odrzuca się idee, jakoby abstrakcja leżała u

podłoża naszych pojęć, i twierdzi się, że

podłoża naszych pojęć, i twierdzi się, że

reprezentacje umysłowe

reprezentacje umysłowe

indywidualnych egzemplarzy tworzą ich istotę.

indywidualnych egzemplarzy tworzą ich istotę.

Podstawowe twierdzenia koncepcji egzemplarzowych:

Podstawowe twierdzenia koncepcji egzemplarzowych:

1)

1)

Pojęcia mają strukturę prototypową. Prototyp jest albo zbiorem cech

Pojęcia mają strukturę prototypową. Prototyp jest albo zbiorem cech

charakterystycznych, albo reprezentacją umysłową najlepszego

charakterystycznych, albo reprezentacją umysłową najlepszego

egzemplarza pojęcia

egzemplarza pojęcia

2)

2)

Nie ma żadnego zbioru cech koniecznych i wystarczających niezbędnych

Nie ma żadnego zbioru cech koniecznych i wystarczających niezbędnych

do określenia członkostwa w kategorii. Członkostwo zależy od posiadania

do określenia członkostwa w kategorii. Członkostwo zależy od posiadania

pewnego zbioru cech charakterystycznych choć niekoniecznych.

pewnego zbioru cech charakterystycznych choć niekoniecznych.

3)

3)

Granice pojęć są rozmyte, nieostre.

Granice pojęć są rozmyte, nieostre.

4)

4)

Egzemplarze pojęcia mogę być rangowane ze względu na ich typowość

Egzemplarze pojęcia mogę być rangowane ze względu na ich typowość

(gradient typowości).

(gradient typowości).

5)

5)

Członkostwo w kategorii jest określane poprzez podobieństwo cech obiektu

Członkostwo w kategorii jest określane poprzez podobieństwo cech obiektu

do prototypu kategorii

do prototypu kategorii

Chlewinski – Prototypowe

Chlewinski – Prototypowe

koncepcje pojęć

koncepcje pojęć

3

3

May 19, 2021

May 19, 2021

Psychologia procesów poznawczych

Psychologia procesów poznawczych

>Dowody za teorią prototypu.

>Dowody za teorią prototypu.

W badaniach stwierdzono:

W badaniach stwierdzono:

a)

a)

Gradient typowości egzemplarza pojęcia jest dobrym

Gradient typowości egzemplarza pojęcia jest dobrym

predyktorem czasu kategoryzacji

predyktorem czasu kategoryzacji

b)

b)

Gdy prosi się OB, aby podali wszystkie człony pojęcia, to

Gdy prosi się OB, aby podali wszystkie człony pojęcia, to

najpierw wymieniają oni najbardziej typowe człony .

najpierw wymieniają oni najbardziej typowe człony .

c)

c)

Dzieci wykazują tendencję do wczesnego uczenia się

Dzieci wykazują tendencję do wczesnego uczenia się

typowych członów

typowych członów

d)

d)

Zjawisko typowości ujawnia się w zadaniach za

Zjawisko typowości ujawnia się w zadaniach za

pośrednictwem efektu torowania

pośrednictwem efektu torowania

e)

e)

Typowe człony prawdopodobnie znacznie częściej służą

Typowe człony prawdopodobnie znacznie częściej służą

jako poznawcze punkty odniesienia niż człony atypowe.

jako poznawcze punkty odniesienia niż człony atypowe.

Ocena podobieństwa rodzinnego koreluje wysoko z typowością.

Ocena podobieństwa rodzinnego koreluje wysoko z typowością.

Typowe człony mają mało cech wspólnych z innymi

Typowe człony mają mało cech wspólnych z innymi

kategoriami!! Gradient typowości czlonów pojęcia jest

kategoriami!! Gradient typowości czlonów pojęcia jest

funkcją podobieństwa tych członów do prototypu kategorii.

funkcją podobieństwa tych członów do prototypu kategorii.

Chlewinski – Prototypowe

Chlewinski – Prototypowe

koncepcje pojęć

koncepcje pojęć

4

4

May 19, 2021

May 19, 2021

Psychologia procesów poznawczych

Psychologia procesów poznawczych

>Poziom abstrakcji w teorii prototypowej

>Poziom abstrakcji w teorii prototypowej

Hierarchie pojęciowe mają określoną 3d strukturę...

Hierarchie pojęciowe mają określoną 3d strukturę...

a)

a)

Ludzie posługują się hierarchiami pojęć w umysłowej reprezentacji

Ludzie posługują się hierarchiami pojęć w umysłowej reprezentacji

relacji inkluzji klasowej między pojęciami, tzn. Włączenia zakresu

relacji inkluzji klasowej między pojęciami, tzn. Włączenia zakresu

jednego pojęcia do zakresu drugiego.

jednego pojęcia do zakresu drugiego.

b)

b)

Hierarchie pojęciowe mają trzy poziomy: nadrzędny, podstawowy

Hierarchie pojęciowe mają trzy poziomy: nadrzędny, podstawowy

i podrzędny.

i podrzędny.

c)

c)

Poziom podstawowy jest poziomem na którym pojęcia mają

Poziom podstawowy jest poziomem na którym pojęcia mają

najbardziej wyróżniające cechy (najbardziej ekonomiczny

najbardziej wyróżniające cechy (najbardziej ekonomiczny

poznawczo).

poznawczo).

d)

d)

Pojęcia z poziomu podstawowego biorą udział w wielu procesach

Pojęcia z poziomu podstawowego biorą udział w wielu procesach

poznawczych... (np mogą być skojarzone z obrazem umysłowym,

poznawczych... (np mogą być skojarzone z obrazem umysłowym,

który reprezentuje całą kategorię)

który reprezentuje całą kategorię)

e)

e)

Stan poziomu podstawowego może się zmieniać jako funkcja

Stan poziomu podstawowego może się zmieniać jako funkcja

różnic indywidualnych, które zależą od znajomości przedmiotu i

różnic indywidualnych, które zależą od znajomości przedmiotu i

różnic kulturowych.

różnic kulturowych.

Na poziomie podstawowym (najczęściej używanym) istnieją

Na poziomie podstawowym (najczęściej używanym) istnieją

maksymalne podobieństwa wewnątrzpojęciowe i maksymalne

maksymalne podobieństwa wewnątrzpojęciowe i maksymalne

różnice międzypojeciowe.

różnice międzypojeciowe.

Chlewinski – Prototypowe

Chlewinski – Prototypowe

koncepcje pojęć

koncepcje pojęć

5

5

May 19, 2021

May 19, 2021

Psychologia procesów poznawczych

Psychologia procesów poznawczych

Rosch dowiodła, że kategorie na poziomie

Rosch dowiodła, że kategorie na poziomie

podstawowy:

podstawowy:

a)

a)

Są wymieniane spontanicznie podczas

Są wymieniane spontanicznie podczas

nazywania obiektów

nazywania obiektów

b)

b)

Są najbardziej ogólne, w tym sensie, że

Są najbardziej ogólne, w tym sensie, że

ludzie używają podobnych ruchów w

ludzie używają podobnych ruchów w

interakcji z członkami danej kategorii

interakcji z członkami danej kategorii

c)

c)

Człony kategorii na tym poziomie mają w

Człony kategorii na tym poziomie mają w

przybliżeniu podobne kształty i dlatego

przybliżeniu podobne kształty i dlatego

łatwo jest je sobie wyobrazić.

łatwo jest je sobie wyobrazić.

d)

d)

Obiekty w nim są szybciej rozpoznawane

Obiekty w nim są szybciej rozpoznawane

*W kategoriach biol.podstawowy jest ptak a

*W kategoriach biol.podstawowy jest ptak a

nie wróbel czy śpiewający wróbel.* (liczba

nie wróbel czy śpiewający wróbel.* (liczba

doświadczeń)

doświadczeń)

Chlewinski – Prototypowe

Chlewinski – Prototypowe

koncepcje pojęć

koncepcje pojęć

6

6

May 19, 2021

May 19, 2021

Psychologia procesów poznawczych

Psychologia procesów poznawczych

7.3. Koncepcja prototypu

7.3. Koncepcja prototypu

Ludzie spontanicznie kategoryzują przedmioty z otoczenia nie w terminach zbiorów,

Ludzie spontanicznie kategoryzują przedmioty z otoczenia nie w terminach zbiorów,

ale z tendencją do nadawania im struktury typów.

ale z tendencją do nadawania im struktury typów.

Prototyp oznacza kategorię przedmiotów, których kryterium przynależności jest

Prototyp oznacza kategorię przedmiotów, których kryterium przynależności jest

podobieństwo do idealnego egzemplarza, mającego najbardziej typowe

podobieństwo do idealnego egzemplarza, mającego najbardziej typowe

wartości we wszystkich wymiarach. Nie musi być on rzeczywisty (wystarczy

wartości we wszystkich wymiarach. Nie musi być on rzeczywisty (wystarczy

reprezentacja umysłowa). Ale czy jest to średnia, modalna, czy jeszcze coś to

reprezentacja umysłowa). Ale czy jest to średnia, modalna, czy jeszcze coś to

zdania są podzielone.

zdania są podzielone.

Prototypowość jest stopniowalna – im bliżej prototypu tym szybciej jest rozpoznawany

Prototypowość jest stopniowalna – im bliżej prototypu tym szybciej jest rozpoznawany

jako obiekt danej kategorii.

jako obiekt danej kategorii.

Prototyp można analizować w następujących komponentach:

Prototyp można analizować w następujących komponentach:

1)

1)

Zbiór zmiennych charakteryzujących egzemplarze pojęcia, za pomocą których

Zbiór zmiennych charakteryzujących egzemplarze pojęcia, za pomocą których

egzemplarze są opisywane

egzemplarze są opisywane

2)

2)

Zbiór typowych relacji, jakie mogą zachodzić pomiędzy tymi zmiennymi

Zbiór typowych relacji, jakie mogą zachodzić pomiędzy tymi zmiennymi

3)

3)

Zbiór wartości, jakie ze względu na owe zmienne przyjmują typowe

Zbiór wartości, jakie ze względu na owe zmienne przyjmują typowe

egzemplarze pojęcia (typowe wartości na wymiarach opisujących egzemplarze)

egzemplarze pojęcia (typowe wartości na wymiarach opisujących egzemplarze)

Są różne genezy prototypu (trzy). W wypadku różnych pojęć różnie może wyglądać

Są różne genezy prototypu (trzy). W wypadku różnych pojęć różnie może wyglądać

ich geneza!! Prototyp matka: nie będzie średnią, ale odzwierciedleniem obiektu

ich geneza!! Prototyp matka: nie będzie średnią, ale odzwierciedleniem obiektu

– własnej matki. Prototypowość rozwija się wraz z człowiekiem.

– własnej matki. Prototypowość rozwija się wraz z człowiekiem.

O stopniu typowości desygnatu decyduje wielkość jego podobieństwa do prototypu.

O stopniu typowości desygnatu decyduje wielkość jego podobieństwa do prototypu.

W podobieństwie rodzinnym rozmaite egzemplarze danej kategorii można ułożyć w

W podobieństwie rodzinnym rozmaite egzemplarze danej kategorii można ułożyć w

„łańcuchy podobieństw”. Idea prototypowości stosuje się do pojęć ogólnych i

„łańcuchy podobieństw”. Idea prototypowości stosuje się do pojęć ogólnych i

jednostkowych.

jednostkowych.

O przyporządkowaniu jakiegoś elementu danego pojęcia w dużej mierze decyduje

O przyporządkowaniu jakiegoś elementu danego pojęcia w dużej mierze decyduje

informacja sytuacyjna, a więc wiedza i doświadczenie określonej osoby.

informacja sytuacyjna, a więc wiedza i doświadczenie określonej osoby.

Chlewinski – Prototypowe

Chlewinski – Prototypowe

koncepcje pojęć

koncepcje pojęć

7

7

May 19, 2021

May 19, 2021

Psychologia procesów poznawczych

Psychologia procesów poznawczych

7.4. Ocena koncepcji prototypowej

7.4. Ocena koncepcji prototypowej

W latach 80tych zaczęto jednak wysuwać pewne zastrzeżenia co do tej

W latach 80tych zaczęto jednak wysuwać pewne zastrzeżenia co do tej

koncepcji...

koncepcji...

a) Nie wszystkie pojęcia mają strukturę prototypową. (abstrakcyjne pojęcia

a) Nie wszystkie pojęcia mają strukturę prototypową. (abstrakcyjne pojęcia

niektóre)

niektóre)

b) Prototypowy model jest niepełny, bo nie uwzględnia wiedzy, jaką ludzie

b) Prototypowy model jest niepełny, bo nie uwzględnia wiedzy, jaką ludzie

mają na temat pojęć.

mają na temat pojęć.

c) Koncepcja prototypów nie wyjaśnia też, dlaczego kategorie są spójne.

c) Koncepcja prototypów nie wyjaśnia też, dlaczego kategorie są spójne.

Potwierdzono też, że zmieniając prototyp, zmienia się również

Potwierdzono też, że zmieniając prototyp, zmienia się również

uporządkowanie tych samych obiektów.

uporządkowanie tych samych obiektów.

Powstanie i rozwój pojęć o podobieństwie rodzinnym są uwarunkowane

Powstanie i rozwój pojęć o podobieństwie rodzinnym są uwarunkowane

ostatecznie różnymi czynnikami zależnymi od interakcji umysłu i

ostatecznie różnymi czynnikami zależnymi od interakcji umysłu i

rzeczywistości.

rzeczywistości.

Pawłowski- pojęcia mające rodzinę znaczeń należy rozważać w związku z ich

Pawłowski- pojęcia mające rodzinę znaczeń należy rozważać w związku z ich

funkcjami w teorii naukowej oraz w związku z ich użytecznością dla

funkcjami w teorii naukowej oraz w związku z ich użytecznością dla

teorii. Uwzględnienie tych funkcji zapobiega tworzeniu się pojęć o

teorii. Uwzględnienie tych funkcji zapobiega tworzeniu się pojęć o

bardzo niejednorodnych desygnatach.

bardzo niejednorodnych desygnatach.

Pojęcia mające rodziny są cząstkowo definiowalne – elastyczne.

Pojęcia mające rodziny są cząstkowo definiowalne – elastyczne.

Różne typy pojęć stanowią narzędzia kategoryzacji.

Różne typy pojęć stanowią narzędzia kategoryzacji.

Celem nauki jest pojęciowa kategoryzacja otoczenia w taki sposób, który

Celem nauki jest pojęciowa kategoryzacja otoczenia w taki sposób, który

umożliwiłby wykrycie prawidłowości rządzących różnymi zjawiskami.

umożliwiłby wykrycie prawidłowości rządzących różnymi zjawiskami.

Chlewinski – Prototypowe

Chlewinski – Prototypowe

koncepcje pojęć

koncepcje pojęć