dr Przemysław Bury

dr Przemysław Bury

PSYCHOLOGIA OGÓLNA

PSYCHOLOGIA OGÓLNA

Instytut Socjologii UAM

Instytut Socjologii UAM

Zakład Badań Problemów Społecznych

Zakład Badań Problemów Społecznych

i Pracy Socjalnej

i Pracy Socjalnej

[e-mail]

[e-mail]

Psychologia

(gr. psyche - dusza, logos - słowo, myśl, rozumowanie;

dosłownie: nauka o duszy)

– nauka empiryczna badająca mechanizmy i prawa

rządzące zachowaniami człowieka, które są efektem

czynności psychicznych, traktowanych jako

konstrukty teoretyczne.

Konstrukt teoretyczny - pojęcie reprezentujące

bezpośrednio nieobserwowalne zmienne podmiotowe

determinujące zachowanie osobnika. Znaczenie

konstruktów teoretycznych w psychologii polega

głównie na stwarzanych przez nie możliwościach

wyjaśniania ukrytych mechanizmów obserwowanych

zjawisk na gruncie określonych teorii

psychologicznych.

Psychologia

Psychologia

współczesna

współczesna

PSYCHOANALIZA

Twórcą podejścia psychoanalitycznego był

Zygmunt Freud (1856-1939), który jako lekarz

poszukiwał sposobów terapii osób zgłaszających się

z problemami psychicznymi

(głównie o charakterze nerwicowo-histerycznym).

Za umowny początek tej dziedziny przyjmuje się

rok 1895, kiedy to Z.Freud wspólnie z J. Breuerem

(autorem nazwy „psychoanaliza”) opublikowali wyniki

swoich studiów w pracy pt. „Studien über Hysterie”.

Psychoanaliza wychodzi z założenia, że

osobowość człowieka rozwija się przez całe

życie, przechodząc kolejno fazy

charakteryzujące się swoistą specyfiką. Na

proces formowania się dojrzałej psyche

szczególny wpływ mają pierwsze fazy

rozwojowe (od urodzenia do 5 roku życia):

zaburzenie procesu rozwoju na tym

wczesnym etapie może zadecydować o

specyficznym charakterze całej osobowości.

Z. Freud jako pierwszy wprowadził do

psychologii pojęcie nieświadomości,

zaproponował także sposób badania

przejawów nieświadomego życia psychicznego

– metodę swobodnych skojarzeń.

Wyniki zastosowania tej metody powiązał z

modelem trzech instancji psyche (id, ego i

superego), z teorią dynamiki procesu

psychicznego (zasada przyjemności, zasada

rzeczywistości) oraz z koncepcjami mającymi

służyć wyjaśnieniu patologicznych odchyleń od

tego ideału.

PSYCHOANALIZA – TEORIA KLASYCZNA

Na podejście psychodynamiczne składają się

trzy podstawowe założenia:

- o doniosłej roli procesów nieświadomych,

- o konfliktach i obronach,

- o centralnej w rozwoju osobowości roli

popędów (seksualnego/libido i

agresywnego).

Podział aparatu

psychicznego:

ID – najbardziej

prymitywna,

pierwotna część

aparatu

psychicznego –

siedlisko popędów.

Funkcjonuje,

kierując się zasadą

przyjemności, czyli

dążeniem do

natychmiastowej

gratyfikacji

potrzeby.

EGO – w miarę napotykania ograniczeń narzucanych

przez świat zewnętrzny, część ID rozwija się i różnicuje

– powstaje nowa struktura, zwana EGO, której

podstawową funkcją jest radzenie sobie z

rzeczywistością. Rolą EGO nie jest zmiana potrzeb ID,

ale ich „ucywilizowanie”. EGO, kierując się zasadą

rzeczywistości, skłania do wyboru dojrzalszych form

gratyfikacji, zwykle odroczonych w czasie.

SUPEREGO – rozwija się z części EGO. Dziecko uczy się

wartości od swoich rodziców w procesie stosowania

przez nich nagród i kar, a ponadto identyfikuje się

z rodzicami internalizując wartości. Superego składa

się z sumienia (czego nie wolno robić) oraz z tzw.

ego idealnego (imperatyw: taki powinieneś się stać).

KONFLIKT, LĘK I MECHANIZMY OBRONNE

Trzy podstawowe instancje osobowości pozostają

w nieustannym konflikcie – ponieważ konfliktowe są ich

motywy i cele. Człowiek ma naturę hedonistyczną –

unika bólu a dąży do przyjemności. Zderzenie pragnień

i potrzeb własnych z oczekiwaniami i wymaganiami

otoczenia obecne jest od początku rozwoju.

Gdy wartości społeczne zostaną zinternalizowane, czyli

staną się częścią osoby, wojna pomiędzy człowiekiem

a otoczeniem przenosi się do wnętrza – toczy się

pomiędzy komponentami osobowości, a to wywołuje lęk.

Lęk jest doświadczeniem uniwersalnym, jest

wszechobecny i odgrywa ważną rolę nie tylko w rozwoju

zachowania zaburzonego, ale też w rozwoju normalnej

osobowości.

Freud wyróżnił trzy typy lęku:

- rzeczywisty (obiektywny) – powstaje w wyniku

niebezpieczeństwa lub zagrożenia mającego

swe źródło w otoczeniu zewnętrznym; ego

opierając się na doświadczeniu, uczy się

radzenia sobie z lękiem przez unikanie

zagrażających sytuacji lub uczuć. Uczy się też

przewidywać sytuacje, które wzbudzają lęk.

- neurotyczny rodzi się z opozycji celów id i ego;

- moralny jest rezultatem konfliktu pomiędzy

impulsami id a superego; jest on przeżywany

jako wstyd lub wina.

Lęk funkcjonuje jako sygnał dla ego, które stara

się opracować sposoby poradzenia sobie z

nim.

Sposoby radzenia sobie z lękiem to mechanizmy

obronne.

Klasyczna psychoanaliza właściwie nie zakłada

sytuacji, w których mechanizmy obronne nie

występują. Ich działanie wydaje się być

nieodłączną „zasadą” rozwoju i funkcjonowania

osobowości. Jeśli pojawia się impuls id,

pojawiają się też obrony ego lub superego.

MECHANIZMY OBRONNE OSOBOWOŚCI

- pojęcie wprowadzone przez Z. Freuda zostało

przejęte i akceptowane także przez

współczesną psychologię.

Oznacza sposoby (metody, techniki) radzenia

sobie z wewnętrznymi zagrożeniami

(konfliktami) w celu ochrony osobowości (obrazu

siebie, ego) – dzięki czemu następuje

zmniejszenie lęku, frustracji i poczucia winy.

Na ogół są one nawykowe i nieuświadomione.

Mechanizmy obronne w pewnym nasileniu

występują u praktycznie każdego człowieka

i pełnią rolę przystosowawczą, są niezbędne.

Zarazem mechanizmy obronne zawsze

zniekształcają zachowania lub ogląd

rzeczywistości - stosowane nadmiernie lub

nieadekwatnie do sytuacji mogą utrudniać

funkcjonowanie.

Dobrze, gdy w zachowaniu jednostki jest ich duży

repertuar, a ich dobór i intensywność jest zależna

od sytuacji (elastyczność stosowania). Można

wówczas mówić o efektywności i

braku patologii związanej

z mechanizmami obronnymi.

ZAPRZECZENIE

-

udawanie, że sytuacja naprawdę zagrażająca lub

wzbudzająca lęk nie ma miejsca (konflikt pomiędzy

impulsami id i frustrującą je rzeczywistością)

Np. przekonanie, że pomimo palenia papierosów nie

zachoruje się na raka płuc ani na zawał serca

(„Mnie się to nie zdarzy – mam silne geny”).

PROJEKCJA

- przypisanie własnego, nieakceptowanego

impulsu innej osobie. Lęk neurotyczny

przekształca się wówczas w obiektywny – z

zagrożeniem zewnętrznym łatwiej sobie poradzić.

Np. kobieta, której zaloty są odrzucane, odbiera

zachowanie mężczyzn jako molestowanie

seksualne.

REAKCJA UPOZOROWANA

- wyrażenie uczuć lub zachowań przeciwnych

niż rzeczywiście odczuwane, po to by

prawdziwe pozostały wyparte; zachowanie

przeciwne wyrażone jest przesadnie.

Np. wylewnie gratulujemy koledze sukcesu,

którego mu zazdrościmy; osoba oglądająca

pornografię staje na czele komitetu do jej

zwalczania.

WYPARCIE

- to usunięcie ze świadomości lub

utrzymywanie poza świadomością myśli,

wyobrażeń i wspomnień, które są bolesne lub

budzą lęk (konflikt pomiędzy id i ego).

Np. student zapomina o terminie egzaminu,

pacjent zapomina o terminie wizyty.

PRZEMIESZCZENIE

- przeniesienie uczuć, zainteresowań itp.,

uznanych za nieodpowiednie, z jednej osoby

na inną, z jednego przedmiotu na drugi, o

mniejszym ryzyku, zagrożeniu,

niebezpieczeństwie, lub w większym stopniu

akceptowaną społecznie – bardziej

„dozwoloną"

Np. mąż wszczyna z żoną kłótnię po tym, jak

skrytykował go zwierzchnik w pracy. Córka

odczuwa silną złość wobec matki, ale swoją

agresję przenosi na kogoś innego ze swojego

otoczenia, np. na swoją młodszą siostrę.

SUBLIMACJA

- przemieszczenie celu popędowego na

zgodny z akceptacją społeczną

Np. zajęcie się malarstwem lub fotografią o

tematyce erotycznej (akty). Osoba o

skłonnościach sadystycznych zostaje

pracownikiem ubojni zwierząt.

IZOLACJA

- oddzielenie myśli (agresywnych lub seksualnych)

od towarzyszących im uczuć, które podlegają

stłumieniu.

Np. pozbawiona złości lub wściekłości myśl, żeby

wykrzyknąć coś nieprzyzwoitego, np. w kościele,

czy wyrządzić krzywdę bliskiej osobie.

INTELEKTUALIZACJA

- intelektualne przetworzenie impulsów

agresywnych lub seksualnych, pozwalające

odciąć się od nierozładowanych napięć,

niezaspokojonych potrzeb seksualnych,

konfliktowych myśli lub uczuć.

Np. student z niewspółmiernym do wagi

poruszanego tematu zapałem prowadzi

abstrakcyjną, akademicką dyskusję. Mąż,

odczuwający wzrastającą niechęć do żony,

z ogromnym zaangażowaniem rozprawia

np. o polityce, biznesie.

RACJONALIZACJA

- użycie samooszukujących się usprawiedliwień

nieakceptowanego zachowania lub niepowodzenia.

Np. wynajdujemy dobre strony ze wszech miar

niekorzystnej dla nas sytuacji, lub zdarzenia,

np. podkreślając korzyści zdrowotne płynące ze

spacerów w sytuacji, gdy skradziono nam

samochód.

REGRESJA

- powrót, zwykle pod wpływem stresu, do

zachowania charakterystycznego dla
wcześniejszego okresu rozwojowego.

Np. student reaguje płaczem, wdaje się w bójki,

niszczy swoją własność, zachowuje się lub

ubiera infantylnie, posługuje się słownictwem

oraz wymową typową dla małych dzieci.

IDENTYFIKACJA Z AGRESOREM

- przejęcie zachowań lub atrybutów agresora,

by zmienić się z odczuwającego strach

w tego, kto budzi strach.

Np. noszenie ubrań wojskowych lub broni.

PATOLOGICZNE PRZEJAWY MECHANIZMÓW

OBRONNYCH

Nerwice oraz fobie są często po prostu przerośniętymi

ponad miarę mechanizmami obronnymi.

Za skrajny przypadek przerostu mechanizmów

obronnych można nawet uznać psychozy, w których

wizja świata ulega takiemu zniekształceniu, że

uniemożliwia normalne funkcjonowanie.

Wydawnictwo PWN,

2013.

Wydawnictwo PWN,

2013.

Po śmierci Z. Freuda (1939) szczególnie

znaczącą postacią w rozwoju psychoanalizy i

psychologii

stał się Erik Homburger Erikson (1902-1994).

Był on czołowym prekursorem neopsychoanalizy

– współczesnej psychologii dynamicznej.

Najważniejszą publikacją była jego pierwsza

książka pt. Childhood and Society

(1950, wyd. II popr. 1963).

Najistotniejsze osiągnięcia E. Eriksona to:

1. psychospołeczna teoria rozwoju, z której

wyłania się rozszerzona koncepcja ego;

2.badania psychohistoryczne, które ilustrują jego

teorię psychospołeczną na przykładzie biografii

sławnych ludzi.

Autor ten wprowadził do systemu pojęciowego

psychologii nowe rozumienie pojęć: tożsamość,

kryzys tożsamości oraz pomieszanie

tożsamości.

Założenia teorii Eriksona oparte są na dwóch

podstawowych pojęciach:

- rozwój
- kryzys

Rozwój ma charakter stadialny. Przymiotnik

„psychospołeczny” w odniesieniu do rozwoju

oznacza to, że stadia życia człowieka od

urodzenia do śmierci są kształtowane przez

wpływy społeczne wchodzące w interakcję z

fizycznie

i psychologicznie dojrzewającym organizmem.

Wyznacznikiem prawidłowego rozwoju jest

„wzajemne dostosowanie jednostki i środowiska”.

Szczególnie znaczącym stadium rozwojowym

jest okres adolescencji.

Koncepcja E. Eriksona podkreśla znaczenie

właściwego rozwiązania problemów rozwojowych

i zaspokojenia potrzeb charakterystycznych na

danym etapie dla dobrego funkcjonowania

na etapach późniejszych.

Według E. Eriksona człowiek przeżywa osiem

kryzysów rozwojowych od wczesnego

dzieciństwa do późnej starości. Ich rozwiązanie

decyduje

o konstrukcji osobowości człowieka.

Współczesna psychoanaliza jest dziedziną

bardzo niejednorodną, reprezentującą różne

punkty widzenia (nurty myślenia) na temat

teorii osobowości, psychopatologii, metod

poznania

i leczenia człowieka.

Można jednak przyjąć, że wszystkie szkoły

psychoanalizy odnoszą się do zbioru

podstawowych teorii opracowanych przez Z.

Freuda, czy to na zasadzie negacji, czy to

rozwijając je lub przekształcając.

BEHAWIORYZM

Behawioryzm jest próbą zastosowania ścisłych, znanych

z nauk przyrodniczych metod badawczych do poznawania

ludzkiej psychiki. Behawioryzm doprowadził do ulepszenia

metodologii nauk psychologicznych, kładąc nacisk na

statystyczne zależności między obiektywnie mierzalnymi

bodźcami i reakcjami. W swej późniejszej, „złagodzonej”

postaci w dużym stopniu współtworzył współczesną teorię

uczenia się oraz psychologię poznawczą.

W ramach behawioryzmu rozwinęły się dwa podstawowe

paradygmaty: warunkowanie klasyczne (inaczej

warunkowanie reaktywne lub warunkowanie

pawłowowskie) oraz warunkowanie instrumentalne,

nazywane także warunkowaniem sprawczym.

Za twórcę podejścia behawiorystycznego uznaje

się amerykańskiego psychologa

Johna Watson’a (1878-1958).

W 1913 r. w odczycie „Psychologia - jak ją widzi

behawiorysta”, przedstawił własną koncepcję

psychologii: odrzucał analizowanie świadomości i

introspekcję, jako metody subiektywne (tj.

nienaukowe), skupiał się natomiast na

zachowaniach oraz czynnikach, które je

warunkują - sytuacjach.

Odczyt ten traktuje się jako symboliczne

narodzenie behawioryzmu.

J. Watson uważał, że zachowanie przybiera postać S-R,

gdzie S to bodziec (ang. stimulus),

natomiast R to reakcja (ang. response).

Pisał: Dajcie mi dziecko spłodzone przez dowolną

parę rodziców i dajcie mi pełną kontrolę nad

środowiskiem,

w jakim będzie ono wzrastać - a sprawię, że wyrośnie

na wybitnego uczonego, artystę, politycznego

przywódcę, czy też, jeśli tylko będę tego chciał,

zostanie pospolitym przestępcą.

Model osobowości według behawiorystów składa się

z elementów podstawowych, jakimi są odruchy.

Systemy pewnych odruchów, tworzą struktury

nawyków, zaś grupy nawyków składają się na

poszczególne wymiary osobowości.

W skrajnej postaci behawioryzm zakładał, że

bardziej złożone zjawiska psychiczne, takie jak np.

uczucia wyższe, czy struktury wpojone kulturowo,

nie mają większego wpływu na działanie ludzi.

Ludzie, podobnie jak wszystkie inne zwierzęta,

działają według stosunkowo prostych zasad

opierających się na stałych, odruchowych lub

wyuczonych reakcjach na bodźce.

Według skrajnego poglądu behawioralnego,

większość zdrowych osobników ludzkich,

niezależnie od „zawartości ich mózgu”, będzie w

tych samych warunkach reagować podobnie na

podobne zestawy bodźców.

Jedyną zaś dyspozycją,

która ma u człowieka charakter wrodzony,

jest ogólna zdolność do uczenia się.

W 1920 roku John Broadus Watson i Rosalie

Rayner opublikowali wyniki eksperymentu,

który miał dowieść, że reakcje strachu mogą

być nabywane

w wyniku uczenia się.

Eksperyment, w którym wziął udział

jedenastomiesięczny chłopiec nazywany

„Małym Albertem”, jest bez wątpienia jedną

z najbardziej znanych prac badawczych w

psychologii.

Eksperyment J.B. Watsona i R. Rayner był

częścią większego projektu badawczego. J.B.

Watson

w latach 1919–1920 prowadził badania nad

zachowaniami odruchowymi i reakcjami

nabytymi

u dzieci, a przebieg badań rejestrował na taśmie

filmowej. Nagrania te zostały wykorzystane

w opublikowanym w 1923 roku filmie pt.

The experimental investigation of babies –

pierwszym upowszechniającym wyniki badań

naukowych z dziedziny psychologii rozwojowej.

Eksperyment J.B. Watsona i R. Rayner istotnie

przyczynił się do rozwoju wiedzy

psychologicznej, w szczególności z zakresu

psychologii rozwojowej

i klinicznej.

Przede wszystkim dał początek teorii, która

wskazywała procesy warunkowania jako

podstawę rozwoju prawidłowych i zaburzonych

reakcji emocjonalnych u ludzi.

Ponadto zainspirował wiele badań nad lękiem,

które doprowadziły do opracowania

specyficznych behawioralnych metod leczenia

zaburzeń lękowych.

Osobą badaną był jedenastomiesięczny chłopiec od urodzenia

wychowywany w środowisku szpitalnym, gdyż jego matka

pracowała jako mamka w szpitalu pediatrycznym

Harriet Lane Home for Invalid Children przy Uniwersytecie

Johnsa Hopkinsa w Baltimore.

Według relacji badaczy Albert był zdrowym, jednym z najlepiej

rozwiniętych dzieci, jakie kiedykolwiek trafiły do szpitala.

Cechowała go powściągliwość i stabilność emocjonalna

– nie wykazywał strachu, wściekłości, a także praktycznie

nigdy nie płakał.

Stabilność emocjonalna była decydującą przyczyną

wyboru Alberta na uczestnika eksperymentu.

Stwierdzono, że w wieku dziewięciu miesięcy

Albert nie wykazywał reakcji lękowych

na takie bodźce, jak biały szczur, królik, pies,

małpa, maska z włosami i bez włosów, wata,

płonąca gazeta itp.

Ponowne testy, przeprowadzone

w wieku jedenastu miesięcy, potwierdziły

te spostrzeżenia. Stwierdzono także, że Albert,

podobnie jak większość dzieci, reagował lękiem

na hałas. Zareagował silnym lękiem i płaczem na

głośny dźwięk, który wywołano, uderzając młotkiem

w stalowy pręt o dł. 1 m i średnicy 2 cm umieszczony

za jego plecami.

Hałas był bodźcem bezwarunkowym, wywołującym

reakcję bezwarunkową w postaci strachu.

Kiedy Albert miał 11 m-cy i 3 dni badacze pokazali

mu białego szczura. Chłopiec zainteresował się

nim i wyciągnął rękę, aby go dotknąć. W

momencie, gdy jego dłoń dotknęła zwierzęcia,

badacze wywołali hałas, uderzając młotkiem w

pręt.

Dziecko zareagowało strachem – wykonało

gwałtowny unik, chowając twarz w materac, ale

nie płakało. Kiedy procedurę te powtórzono,

dziecko znów zareagowało gwałtownie.

Kiedy po tygodniu dziecku pokazano szczura, Albert

początkowo zastygł w bezruchu, a gdy przybliżono

do niego zwierzę, dwukrotnie wyciągał ku niemu

rękę, lecz natychmiast ją cofał.

Widoczne więc było, że przeprowadzone

warunkowanie nie pozostało bez wpływu na jego

reakcję na szczura.

Tego dnia badacze pięciokrotnie pokazywali Albertowi

szczura, jednocześnie wywołując hałas.

Kiedy na zakończenie sesji ponownie zaprezentowali

dziecku szczura, tym razem bez towarzyszącego

hałasu, natychmiast zaczęło płakać i uciekać,

pełzając tak szybko, że z trudem zostało złapane,

zanim by spadło ze stołu.

Po pięciu dniach badacze pokazali Albertowi inne

obiekty, które wcześniej się nie bał, a które w

różnym stopniu przypominały białego szczura.

Stwierdzono, że Albert reaguje lękiem na królika, psa,

futrzany płaszcz, watę a także na włosy i maskę

Św. Mikołaja.

To oznacza, że doszło do generalizacji.

Kiedy po kolejnych pięciu dniach badacze przenieśli

dziecko do nowego pomieszczenia, wykazało strach

w reakcji na szczura, królika i psa, choć znacznie

słabszy niż w pokoju, w którym uprzednio był

prowadzony eksperyment, co także dowodzi,

że doszło do generalizacji.

Po 31 dniach przerwy w eksperymencie Albertowi

ponownie pokazano maskę Św. Mikołaja, futro,

królika i psa. Okazało się, że nadal reaguje na nie

strachem.

Wyuczona reakcja emocjonalna i reakcje wynikające

z generalizacji okazały się zatem trwałe.

J.B. Wotsan i R. Rayner zamierzali jeszcze

odwarunkować Małego Alberta, ale w dniu

ostatniego testu dziecko zostało zabrane ze

szpitala i badacze stracili z nim kontakt.

Powyższy eksperyment zainicjował rozwój badań i

teorii warunkowania reakcji lękowych oraz

przyczynił się do rozwoju terapii behawioralnej.

J.B. Watson i R. Rayner opisali cztery metody

usuwania leku, które zamierzali zastosować

wobec Alberta. Trzy spośród tych technik

wykorzystała później Mary Cover Jones (1924),

w przeprowadzonym pod kierunkiem J.B.

Watsona eksperymencie z udziałem chłopca

znanego dziś jako „Mały Piotruś”. Chłopiec ten

bal się białego szczura, królika, futrzanego

płaszcza, kapelusza z piórami, waty itp. – lecz

jego lęki powstały w sposób naturalny.

W eksperymencie wykorzystano wygaszanie,

modelowanie i przeciwwarunkowanie, które

skutecznie wyeliminowały lęk Piotrusia.

Techniki te stanowią podstawę dla innych,

współczesnych i skutecznych sposobów

eliminowania lęków – zatapiania, terapii

implozyjnej oraz systematycznego

odwrażliwiania.

Źródło:

P. Bąbel, E. Bajcar, A. Ziółkowska: Nabywanie

reakcji emocjonalnych: rekonstrukcja i rewizja

eksperymentu z udziałem Małego Alberta.

Psychologia Rozwojowa, 2013, tom 18, nr 3, s.9-19.

https://www.youtube.com/watch?v=9hBfnXACsOI

ROZWINIĘCIE KLASYCZNEGO PODEJŚCIA

BEHAWIORALNEGO

TEORIA SPOŁECZNEGO UCZENIA SIĘ ALFREDA

BANDURY

Kanadyjski psycholog A. Bandura (ur. 1925) rozwinął

teorię uczenia się zachowań twierdząc, że poza

głównymi mechanizmami opartymi na

warunkowaniu, w szczególności człowiek uczy się

poprzez obserwowanie zachowań innych.

Taki sposób uczenia się nazwano modelowaniem

(naśladowaniem).

Wg Bandury (1973) uczenie się przez obserwowanie

to proces czteroetapowy, w którym to kolejno

następuje:

- skierowanie uwagi na kluczowe elementy tego,

czego trzeba się nauczyć,

- zapamiętanie danego zachowania,

- powtórzenie nowego zachowanie lub wykonanie

nowej czynności,

- wzbudzenie motywacji i gotowości do powtórzenia

nabytego zachowania (wówczas, gdy zaistnieje taka

potrzeba

lub konieczność).

Koncepcja opisanego powyżej procesu uczenia się

akcentuje znaczenie koncentracji uwagi oraz jej wpływ

na zapamiętywanie.

Możliwość uczenia się czynności poprzez ich

obserwację jest szczególnie istotna w przypadku

uczenia się

z wykorzystaniem multimediów.

Nabywanie umiejętności przez osoby dorosłe (np.

studentów) nie musi być związane z faktycznym

wykonywaniem czynności praktycznych. Często

wystarczająca jest analiza obserwowanego działania

pod kątem określonego problemu teoretycznego.

TEORIA AGRESJI WYUCZONEJ

Wyniki badań A. Bandury przyczyniły się do rozwinięcia

wiedzy psychologicznej również na temat uczenia się

zachowań agresywnych.

W jednym ze swoich eksperymentów Bandura

pokazywał dzieciom w wieku 3-6 lat film, na którym
dorosła osoba niszczyła manekina.

Film z eksperymentu na stronie

http://www.simplypsychology.org/bobo-doll.html

Manekin wykorzystany w eksperymencie („bobo doll”)

Dzieci, które następnie miały możliwość bawienia się

z podobnym manekinem również go niszczyły i robiły

to także w nowy sposób, nie zaobserwowany na

filmie.

Dzieci, które nie oglądały wcześniej filmu, nie niszczyły

manekina. Bandura twierdził, że jest to mechanizm

naśladowania (modelowania) zachowań

agresywnych. Człowiek będzie naśladować

zachowania,

który zaobserwuje u innych ludzi (modeli).

Koncepcja ta ma szerokie poparcie empiryczne.

Najczęściej wzorem do naśladowania (modelem) są

ludzie, którzy: są postawieni wysoko w hierarchii

społecznej;

są autorytetami; są nagrodzeni za swoje zachowanie.

Będziemy naśladować zwłaszcza wtedy, gdy:

podczas obserwacji jesteśmy pobudzeni emocjonalnie;

nasza uwaga koncentruje się na modelu; jesteśmy

przekonani, że dane zachowanie możemy wykonać.

Podsumowanie - w swojej początkowej (wyjściowej)

postaci teoria behawioralna straciła z dzisiejszej

perspektywy na znaczeniu, gdyż stoi w sprzeczności

z wynikami wielu psychologicznych badań

eksperymentalnych, które dowiodły istnienia i dużego

znaczenia dla zachowań tzw. zmiennych

pośredniczących podczas reakcji na konkretne bodźce.

Główni przedstawiciele klasycznego behawioryzmu:

Edward Lee Thorndike (1874-1949) – opracował teorię

warunkowania instrumentalnego, autor prawa efektu.

Edward C. Tolman (1886-1959) – twórca koncepcji

behawioryzmu celowościowego (neobehawioryzm).

Burrhus F. Skinner (1904-1990) – rozwijał teorię warunkowania

instrumentalnego.

Alfred Bandura (ur.1925) – autor teorii uczenia się społecznego.

PSYCHOLOGIA HUMANISTYCZNA

K

ierunek psychologiczny, który zrodził się w latach 50. XX

w. i bardzo szybko zdobył dużą popularność, stając się

tzw. trzecią siłą psychologii,

obok psychoanalizy i behawioryzmu.

Nazwa dziedziny pochodzi od tytułu periodyku wydawanego

przez Anthony'ego Suticha, bliskiego współpracownika

Abrahama Maslowa, który w 1961 r. powołał do życia

czasopismo Journal of Humanistic Psychology.

Psychologia humanistyczna powstała jako wynik reakcji na

ograniczenia psychoanalizy i behawioryzmu, które pomijały

w swych teoriach istotne zagadnienia, jak: ludzkie możliwości

i zdolności (twórczość, miłość, Ja, obiektywność, autonomia),

tożsamość, odpowiedzialność czy zdrowie psychiczne.

Program psychologii humanistycznej był więc wynikiem

„negatywnej selekcji” przedmiotu badania dokonanej

przez dotychczasową (ówczesną) psychologię.

Sama idea nowej psychologii jako trzeciej siły pochodzi od

Gordona Allporta, który wskazywał na możliwość wyjścia

poza ograniczenia behawiorystycznego

i psychoanalitycznego wyjaśniania kondycji człowieka.

Psychologia humanistyczna odrzuca przekonania

o zewnętrznej sterowności człowieka (typowe dla

behawioryzmu), a wyraża przeświadczenie o istniejącym

w każdym człowieku potencjale wewnątrzsterowności,

który realizuje się wtedy, gdy nie ma blokad zewnętrznych

wymuszających określone zachowania. Nadrzędnym

celem

człowieka jest jego rozwój, a siłą napędową rozwoju jest

potrzeba samoaktualizacji. Człowiek dysponuje także

intuicją, która jest jego narzędziem rozwoju.

Psychologia humanistyczna interpretuje

człowieka

jako podmiot autonomiczny, który przyjmuje

postawę badawczą wobec rzeczywistości, który

obserwuje, przewiduje, planuje, wnioskuje i który

zgodnie

z posiadaną wiedzą przystosowuje się do świata

oraz kształtuje go. Podstawą filozoficzną tego

nurtu

jest egzystencjalizm, personalizm i

fenomenologia.

Również pod względem metodologii zajmuje

stanowisko odmienne niż behawioryści lub

psychoanalitycy. Ci pierwsi, zgodnie z ogólną

koncepcją człowieka i nauki, preferowali

techniki eksperymentalne (eksperyment

laboratoryjny), drudzy wypracowali szereg

skomplikowanych technik, pozwalających dotrzeć

do sfery nieświadomości.

Psychologowie humanistyczni największą wagę

przywiązują natomiast do badania aktualnego

doświadczenia, stosując w tym celu różne odmiany

opisu fenomenologicznego, a także

introspekcyjnego.

Psychologia humanistyczna koncentruje się na opisie

niepowtarzalnych właściwości indywiduum.

Najważniejsi przedstawiciele psychologii humanistycznej:

Abraham Maslow (1908-1970) – psycholog amerykański,

twórca teorii hierarchii potrzeb (tzw. piramida Maslowa).

Carl Rogers (1902-1987) – amerykański pedagog, psycholog

i psychoterapeuta, twórca teorii organizmicznej

oraz psychoterapii zorientowanej na klienta.

Viktor E. Frankl (1905-1997) – psychiatra i psychoterapeuta

austriacki, twórca analizy egzystencjalnej i logoterapii

Kazimierz Dąbrowski (1902-1980) – polski psycholog

kliniczny,

autor koncepcji higieny psychicznej, dezintegracji

pozytywnej

i pedagogiki leczniczej.

PWN: Warszawa 2006.

Rebis: Poznań 2004.

PSYCHOLOGIA POZNAWCZA

D

ziedzina psychologii zajmująca się problematyką

poznawania przez człowieka otoczenia i tworzenia wiedzy

o otoczeniu, która może być następnie wykorzystana

w zachowaniu. Wiedzę przedstawia się jako struktury

(reprezentacje umysłowe), a mechanizmy jej tworzenia

jako procesy (procesy poznawcze), a całość zagadnienia –

jako tworzenie i przekształcanie struktur poprzez procesy.

Zatem współczesna psychologia poznawcza zajmuje się

badaniem struktur i procesów poznawczych. Aktywność

poznawczą człowieka opisuje się jako przetwarzanie

informacji przez system poznawczy (umysł) i stąd też

można powiedzieć, że psychologia poznawcza zajmuje się

badaniem organizacji i funkcjonowania umysłu.

Nazwa została określona w 1967 r. za sprawą

pierwszego ogólnego podręcznika tej

dziedziny, napisanego przez Ulrica Neissera.

Nawiązuje do pochodzącego z filozofii pojęcia

„poznanie", odnoszącego się do poznawania

przez człowieka otaczającej rzeczywistości,

tworzenia wiedzy.

Psychologia poznawcza jest „konkretną” dziedziną

psychologii zajmującą się określonym problemem, ale

można też mówić o „podejściu poznawczym" –

kierunku naukowym jaki nie jest już domeną

wyłącznie psychologii poznawczej.

Psychologię poznawczą i podejście poznawcze,

z perspektywy historycznej, można spróbować

scharakteryzować w następujący sposób:

• zaproponowano nowy - alternatywny bądź

dodatkowy - sposób myślenia o wyjaśnianiu

zachowania człowieka

• zaproponowano pewien sposób uprawiania

psychologii, tworzenia teorii i badań naukowych.

Obie w/w propozycje zostały z czasem szeroko przyjęte

w ramach psychologii i zaakceptowane na gruncie

innych nauk.

Ważniejsi przedstawiciele psychologii poznawczej:

Jean Piaget (1896-1980) – psycholog, biolog

i epistemolog szwajcarski, autor teorii rozwoju

poznawczego, która zrewolucjonizowała sposób

myślenia o dziecięcej umysłowości.

Jerome S. Bruner (ur.1915) – psycholog amerykański,

autor dynamicznej koncepcji edukacji (podkreślającej

rolę i warunki pobudzania działalności poznawczej

dzieci i młodzieży oraz rozwoju pozytywnej motywacji).

Tadeusz Tomaszewski (1910-2000) – polski psycholog,

twórca teorii czynności.

Ulric G. Neisser (1928-2012) – amerykański

psycholog, autor badań nad pamięcią oraz

inteligencją; w 1976 r. opublikował książke pt.

Cognition and reality: principles and implications

of cognitive psychology – wykład psychologii

poznawczej.

W jednym z wywiadów powiedział:

„od chwili, kiedy psychologię poznania

wprowadzono do programów studiów, muszę żyć

z myślą, iż studenci będą traktowali mnie jako

nudziarza zajmującego się sprawami odległymi

od prawdziwego życia”.