Andragogika

Jolanta Twardowska-Rajewska

Edukacja a wychowanie



Edukacja

wężej rozumiana jako kształcenie,

nauczanie, uczenie się, zawodu,
przekwalifikowanie, doskonalenie
specjalistycznych umiejętności (w
dorosłości)



Wychowanie

– szeroko pojęty rozwój sfery

kierunkowej osobowości jednostki( w wieku
dziecięcym i młodzieńczym)



Dziś

edukacja utożsamiana z wychowaniem

Edukacja dorosłych



* czynny udział w

modyfikowaniu

warunków rozwoju

psychofizycznego jednostki młodocianej i dorosłej,

*

wspomaganie

tego rozwoju przez

wyzwalanie

jej

własnych

sił

rozwojowych,

*

ukazywanie

nie zawsze

uświadomionych jej własnych

możliwości

,

*

rozwijanie

w

bezpośrednim środowisku warunków wielostronnej,

korzystnej

aktywności

edukacyjnej,

*

kompensowanie

psychofizycznych deficytów

rozwojowych, *

korygowanie i usuwanie zaburzeń

procesu rozwojowego, a w przypadku stanów

patologicznych to żmudne *

odbudowywanie

poprzez

resocjalizację i psychoterapię

zdolności normalnego zaspakajania wszystkich

podstawowych potrzeb ludzkich

*

konstruktywnego

funkcjonowania

w społeczeństwie.

[D.Jankowski, wg.L.Turos, O.Czerniawska, J.Nowak].

Edukacja dorosłych



jako funkcja i przejaw aktywności życiowej



proces intencjonalnego oddziaływania na
jednostkę ludzi i instytucji edukacyjnych,
stanowiących trzon oświaty dorosłych



proces intencjonalnych działań
autoedukacyjnych jednostki w celu jej
korekty, rozwoju, bogacenia osobowości.
(

zagrożenia – „przemoc symboliczna „nad

jednostką)

Autoedukacja



samokształcenie, samowychowanie

– potencjalny

wyraz podmiotowego udziału jednostki w jej

stawaniu się,

M.Dudzikowa(1993):

samokształtowanie

-

autokreacja

– inicjowanie i realizowanie przez

jednostkę zadań w celu osiągnięcia we własnej

osobowości i zachowaniach zmian zgodnych z

pożądanymi przez jednostkę standardami



F.Znaniecki(1930): rozwój osobowości świadomie

kierowany i kontrolowany przez samą jednostkę

rozwijająca się wg. mniej lub bardziej

uświadomionego

ideału

(wzoru)( od 6-9 rż)

alternatywa: uprzedmiotowienie jednostki i degradacja

psycho-fiz.

Czynniki wewnętrzne
w procesie
rozwoju człowieka



strukturalne i funkcjonalne cechy jednostki



dyspozycje osobowościowe



wiedza, umiejętności, sprawności,

doświadczenia



poziom osiągniętej przez jednostkę autonomii

psychicznej i tożsamości kulturowej,

określającej swoistość relacji z otoczeniem i

dynamikę jej życia wewnętrznego,



aktywność jednostki, której treść, formy i

jakość determinują rozwój psychiczny



jednostka współkreuje środowisko edukacyjne

[D.Jankowski]

Czynniki środowiskowe
w procesie rozwoju
człowieka



Środowisko edukacyjne dorosłego

– narastający

wpływ środowiska globalnego: płaszczyzna
społeczna, kulturowa, przyrodnicza



Środowisko * bezpośrednie („fizyczne”),* pośrednie
(ludzie, mass media), * „świat wyobrażeń”



Większa przestrzeń życiowa (komunikacja)



Bogaty zestaw ról społecznych dorosłego i większa
odpowiedzialność za siebie – w dzisiejszym świecie



Jednostka ”toczy nieustannie własną grę ze
środowiskiem i samym sobą” (balans)

Środowisko edukacyjne
człowieka dorosłego



Całokształt elementów zewnętrznych

,

wpływających na funkcjonowanie i rozwój
jednostki, włączając instytucje edukacyjne i
mniej zorganizowane wpływy edukacyjne, służące
ukształtowaniu społecznie korzystnej osobowości



F. Znaniecki- węziej: odrębne środowisko,
stworzone przez społeczeństwo dla wsparcia
potrzeb edukacyjnych jednostki



Środowisko edukacyjne: rodzinne, lokalne,
instytucji oświatowej (szkoły, uczelni), wojska,
więzienia

Pedagogika dorosłych a
andragogika



Pedagogika

– grec. paidagogike –

„prowadzenie chłopca”



Andragogika

– grec. „prowadzenie mężczyzny,

człowieka dorosłego”



XVII w J.A.Komeński – pierwsze polskie prace

pedagogiczne



Edukacja jako proces całożyciowy, e.

dorosłych: strategia wyzwalania i

wspomagania ich edukacji



Pedagogika – wiedza o edukacji.



Andragogika jako subdyscyplina pedagogiki

Pedagogika dorosłych –
obszary działania



Formułowanie wizji

– twierdzenia nie mające

jeszcze uzasadnienia



Budowanie koncepcji

– hipotezy nie w pełni

uzasadnione, o ograniczonej wartości



Tworzenie teorii

– system praw dobrze

zhierarchizowanych i uzasadnionych ( m.in. w

badaniach empirycznych ) [J.Kozielecki]



Związki nauki z praktyką edukacyjną, która

weryfikuje hipotezy i podlega modyfikacjom



Wiedza naukowa (badacza) pozwala lepiej

rozumieć i realizować działania praktyczne

(praktyka)

Potrzeby edukacyjne ludzi
dorosłych



uwarunkowane

przez czynniki:

* zewnętrzne / # obiektywne ?

* wewnętrzne / subiektywne -

* nieuświadomione/ uświadomione

społecznie – np. potrzeba osiągnięcia

poziomu wiedzy, pozwalającego harmonijnie

funkcjonować w społeczeństwie, znajdującym się

określonym poziomie rozwoju (# standardy, normy,

wzory)



Cel

: potrzeby obiektywne przemienić w

subiektywne a na potrzebach niższych –

nadbudować wyższe (Hierarchia potrzeb - Maslow

1964)

Potrzeby a edukacja



Sublimacja potrzeb

– w wyniku : edukacji –

zaspokojenia / dalszego rozwoju, w obecności
stymulatorów i sytuacji sprzyjających ich
wzbudzaniu i ujawnianiu



Stagnacja potrzeb

– ubożenie potrzeb i ich zanik

/ zahamowanie rozwoju – elementaryzacja i
prymitywizacja (potrzeb społecznych i
kulturalnych) / pogorszenie jakości życia



Potrzeby ”kategoryczne

” (biologiczne) – ich

zanik prowadzi do śmierci

Środki edukacji dorosłych



Środek do celu – zdarzenie (czyn)
będący warunkiem wystarczającym do
osiągnięcia celu

(T.Kotarbiński, 1958) ;

„sytuacje edukacyjne” prowadzące do realizacji
„celów edukacyjnych” – kształtujące dyspozycje
osobowościowe



Środki podstawowe – ludzkie,
materiałowe, naturalne elementy
świata, które są używane w działalności
(

E.W.Bakke, 1965); „środki dydaktyczne”

Środki edukacji dorosłych



szkoły i uczelnie wyższe dla dorosłych



uniwersytety „trzeciego” („każdego”, „innego”)

wieku, inne stowarzyszenia oświatowe, kulturalne



doskonalenie zawodowe i pozazawodowe –

kursy, warsztaty, formy korespondencyjne



E-learning * czytelnictwo



mass media * edukacja kulturalne bierna,

czynna



działalność społeczna * wolontariat



Społeczeństwo otwarte



Społeczeństwo informatyczne

Ograniczenia w edukacji
dorosłych



Kultura danej grupy i jej stosunek do edukacji

( wartości, wzory, zachowania edukacyjne)



Najmniejszy udział w wykorzystywaniu

dostępnych środków i form działalności

edukacyjnej skutkuje największymi zaniedbaniami

rozwoju osobowościowego i realizowanej jakości

życia



Potencjalny odbiorca edukacji dorosłych to

jednostka ze średnim / wyższym „nabytym”

wykształceniem, która nie wygenerowała

trwałego standardu aktywności intelektualnej

(nawyku/ potrzeby całożyciowego uczenia się)

Formy edukacji dorosłych



Służą do opisu

trwałej struktury organizacyjnej

o

określonych cechach i właściwościach, złożonych z

rzeczy, ludzi, środków podstawowych, sposobów

działania (instytucje, zrzeszenia, placówki) albo do

opisu jednostek zajęciowych (działaniowych),

charakteryzujących się dominującym w ich ramach

rodzajem przejawianej aktywności np. wykład,

odczyt, prelekcja, dyskusja (panelowa), rozmowa,

malowanie, rzeźbienie, komponowanie, wycieczka



Metoda

– opisuje działania w ich przebiegu ( na

modelach, wzorach), implikuje dobór środków i

form oraz sposób posługiwania się nimi.

II. Dorosły uczeń.
Nauczyciel -
andragog.



Całożyciowe przygotowanie do dorosłości jako kategorii

pedagogicznej; edukacja ustawiczna -„wiedza użyteczna”.

Psychopedagogika dorosłych



Negowanie możliwości uczenia się poza okresem

młodości( W.James 1893, E.Clapared)



Zdolność późnego uczenia się zależy od różnych sfer

osobowości E.Erikson: starość to okres osiągania pełnej

dojrzałości, mądrości, integracji wewnętrznej



L.Kohlberg, D.J.Levonson; F.D.Baltes, C.Buchler, C.G.Jung,

W.Szewczuk, M.Tyszkowa, J.Strelau, M.Marczuk Z.Pietrasiński



Propagatorzy edukacji całożyciowej: Szymon Marycki, 1551,

J.A.Komeński ( szkoły mężczyzn, starości, śmierci),

J.A.Condorced 1792 (edukacja całożyciowa), R.Owen, 1913

(samo- i kształcenie dorosłych), E.Throndike



P.B.Batles, S.L.Wilisem – w aktywności umysłowej: rezerwy

aktywne (aktualnie dostępne) i ukryte ( podlegające

uruchomieniu)



„Twórcy – Starcy”: Picasso, Platon, M. Anioł, Verdi, Tycjan,

Czapski, Boheński

Dorosłość w andragogice



w trzech wymiarach

:

1. stan społeczny

człowieka

(podmiotowość działania i dojrzałość do pełnienia

wszystkich funkcji życiowych), 2.

proces rozwoju

psychicznego

( zdolność wyzbywania się nastawień,

przekonań i oczekiwań wyniesionych z dzieciństwa na rzecz

rozumienia i zmieniania właściwości otoczenia w którym

człowiek żyje) (Obuchowski 1985)

3. proces społeczno-kulturowy

(Malewski 1990)



w trzech perspektywach

: 1.

prakseologicznej

( gotowość do

pełnienia zadań, ról, funkcji społecznych – osiągana w

różnym wieku zależnie od dojrzałości psychicznej); 2.

antropologicznej

(dorosłość jest całożyciową, dynamiczną

wychowawczą wartością; „stawanie się” dorosłym” a nie

„bycie” ); 3.

recentywistyczne

j: człowiek

jest istotą, której życie ważne jest bezpośrednio teraz a nie

jako środek do osiągania czegoś w przyszłości (R. Urbański

1991)

Dorosłość w andragogice



3.

proces społeczno- kulturowy

- pełnienie ról

społecznych, konwencja społeczna, wyznaczająca
pozycję i status jednostki w grupie, decydująca o
poziomie zaspokojenia potrzeb i określająca warunki
indywidualnego rozwoju - jako główne kryterium
dorosłości – (R.Urbański)



Wysoki status seniorów w starożytności ( doradztwo)



Koczownictwo – „stary – niesprawny – bezużyteczny”



XIX-XXI w. : aktywność zawodowa – wskaźnikiem
pozycji w społeczeństwie; atomizacja rodziny: utrata
funkcji opiekuńczych wobec seniora;

agizm

Dorosłość – jako proces
społeczno - kulturowy



wg.Malewskiego(1990)
miarą dorosłości człowieka jest
* zdolność do samodzielnego
kształtowania własnego życia w taki sposób,
* aby efektywnie
spełniając formułowane wobec niego
oczekiwania społeczne,
* dostarczało mu poczucia sensu jego
egzystencji i
* było źródłem indywidualnej
satysfakcji.

Dorosłość jako proces
rozwoju psychicznego



Sens życia

jest ważną determinanta określająca

postępowanie człowieka (Obuchowski K.1985)



Wzrost samoświadomości, adekwatność

samooceny, koncentracja na autokreacji, orientacja

perspektywiczna (Pietrasiński Z.1990)



Wymiary rozwojowe dorosłości, kształtujące

zintegrowaną tożsamość człowieka (Knowleś M.S.)

:

autonomia, aktywność, obiektywizm, erudycja,

wysoka sprawność, szeroki zakres

odpowiedzialności, szerokie zainteresowania,

altruizm, samoakceptacja, koncentracja na

zasadach, głębokie związki, oryginalność, tolerancja

nieokreśloności, racjonalność

Tożsamość



Poczucie tożsamości

kształtowane jest przez związek z

wartościami , wnoszącymi wymiar sensu życia, budującymi

motywy, które określają jego jakość; kształtowane szczególnie

w okresach przełomów rozwojowych jednostki( przemiany

życia społecznego, politycznego, obyczajowego, kulturalnego)



Otwartość - plastyczność - gotowość do zmian własnych

wartości bez uprzedzeń z szacunkiem dla cudzej odmienności,

rozumienie i radzenie sobie z emocjami

„Innych”(Sękowa,

1990) „Wolność to prawo i obowiązek własnej

odpowiedzialności”



Przewaga nad elementarnymi potrzebami przeżycia i

stabilizacji procesów autokreacji –

„totalizacja

personalizuje”(

Teichard de Chardin 1987).

Reorganizacja życia

i ponowne samookreślenie



Istotny problem społecznego uwarunkowania

twórczego

rozwoju człowieka, zmieniającego stan konieczności w stan

wyboru

(możliwości) [Nalaskowski A. 1989]

Fazy rozwoju człowieka
dorosłego



E.Erikson - 8 faz / stadiów zmian osobowości człowieka –

zróżnicowanie i ciągłość zmian w dynamice życia; fazy Vi -VIII

dorosłości i starości mają inny status psychoanalityczny:

możliwość spełnienia potencjałów rozwojowych (twórczość)

po wygaśnięciu żywotności fizycznej, psychicznej, społecznej



VI –”droga ku bliskim” – wyjście z izolacji



VII – „zwielokrotnienie siebie”- wykraczanie poza siebie jako

symptom „autoteliczności”



VIII - starość – „największe napięcie energetyczne

potencjałów rozwoju”, dzięki napięciu egzystencjalnemu

między dwoma biegunami „integralności i rozpaczy”

(L.Witkowski,1989); możliwość „spójności i pełni” dzięki

mądrości egzystencjalnej.



K.P.Cross – 7 faz życia człowieka, którym towarzyszą zadania

- nakazy, wymuszone presją społeczną

Fazy rozwoju człowieka
dorosłego



L.Kohlberg - 6 stadiów rozwoju moralnego –

rozwój inteligencji wstępny i konieczny do

rozwoju moralnego



Najwyższe stadium rozwoju moralnego (16

-18 rż)

–”poziom postkonwencjonalny”

(wartości moralne wywodzą się z zasad

uniwersalnych i decyzji własnego sumienia)



Rozwój

człowieka dorosłego zawiera się

między

konwencją a indywidualnością

.



T.Nowacki, J.Nowak, E.Sujak, Z.Pietrasiński,

H.Sękowa – w różnym stopniu negują

wyodrębnianie okresów / faz rozwojowych

Fazy rozwoju człowieka
dorosłego



D.L.Levinson – 4 okresy życia człowieka (fazy stabilizacji)

:

* przeddojrzałość ( < 17 rż),

* wczesna dojrzałość ( 17- 40 rż)

* średnia dojrzałość ( 40 – 59 rż)

* późna dojrzałość

( > 60 rż)



Fazy przejściowe (okresy graniczne, przekształceń)

:

* 17-22 rż - przejście do średniej dojrzałości

* 59 - 66 rż – przejście do późnej dojrzałości [ K.

Obuchowski 1985, Z. Pietrasiński 1990]



Proces wielokrotnych

strukturacji i restrukturacji

[J. Kargul 1991]



K. Obuchowski: zmiany

kompensacyjne

, przeciwstawne

finalizmowi

( wg. którego celem dojrzewania psychicznego jest

osiągnięcie apogeum ”kształtowania właściwości moralno

-światopoglądowych człowieka”)

Rozwój człowieka
dorosłego



Może odbywać się dzięki zdolności

całożyciowego uczenia się - aktywność

zawodowa i pozazawodowa; rozwój osobowości



Neuroplastyczność, rekonsolidacja mózgu



Autokreacja i własna aktywność człowieka – w

zapobieganiu „chorobie rezygnacji”, polegającej

na utracie poczucia kontroli poznawczej nad

środowiskiem [1988 P.G.Zimbardo]



Typowa nowoczesna tożsamość jest „otwarta”

[L.Bovone 1988], nie jest „sztywną” sekwencją

nauki, pracy i emerytury [

A.Schopenhauer]



Kompetencja biograficzna wymaga refleksyjności

Zadania rozwojowe
wczesnej dorosłości 17-
33 rż (Levinson)



Zakończenie nauki szkolnej, przygotowanie do zawodu



Podjęcie pracy zawodowej



Rozwój zdolności do intymnych stosunków

emocjonalnych i miłości



Znalezienie stałego partnera i założenie rodziny



Prowadzenie domu



Wychowywanie dzieci



Podjęcie obowiązków społecznych i obywatelskich



Wypracowanie własnej filozofii życia



Sformułowanie wizji własnej przyszłości



Nawiązanie stosunków z mentorem (ekspert, protektor)

Zadania rozwojowe wieku
średniego 34-60 rż.
(Levinson)



Podjęcie większej niż dotąd społecznej

odpowiedzialności



Rozwiązanie dylematu: praca dla przyszłych pokoleń

lub stagnacja



Nadanie swemu życiu większej pełni i dopomożenie

w tym współmałżonkowi



Rozwój zawodowy, kierowanie karierą



Osiągnięcie zamierzonego standardu życia



Wspomaganie rozwoju i startu życiowego

dorastających dzieci



Opieka nad starzejącymi się rodzicami



Pogodzenie się z oznakami nadchodzącej starości

Zadania rozwojowe
starości > 60rż.
( Levinson )



Podjęcie nowych ról i zajęć, związanych

z przejściem na emeryturę



Włączenie się do grupy rówieśników



Utrzymanie zainteresowań światem



Przygotowanie do rosnących ograniczeń

fizycznych



Przygotowanie do straty osób bliskich



Wypracowanie dojrzałej postawy wobec

śmierci [Z. Pietrasiński, 1993]

Cele (funkcje, zadania)
oświaty (kształcenia,
edukacji) dorosłych



W perspektywie

*

mikrospołecznej:

stymulowanie rozwoju

człowieka dorosłego (pedagogika) ,optymalizacji

życia z punktu widzenia dobra indywidualnego i

społecznego (Muszyński1991)

*

makrospołecznej

:

jako czynnik zmian społecznych (socjologia,

politologia); uwarunkowania historyczne, charakter

klasowy



I Kongres Oświatowy –Elsynor,1949: potrzeba

wychowania ludzi na obywateli wspólnoty świata



Konferencja Oświaty Dorosłych – Oslo 1972: edukacja

dorosłych jako element kształcenia ustawicznego

Motywy edukacji
dorosłych



m. polityczne – upowszechnienie określonych idei

politycznych



m. społeczne – walka o zmianę statusu społecznego różnych

klas i warstw społecznych (K. Wojciechowski 1966)



Cele a wartości edukacji, wnoszące w życie wymiar sensu

( K.Denek 1994);trudne przestrzeganie reguł edukacji

ustawicznej (ciągłości, integracji)



Rozwój jest celem wychowania a rozwojowa zmiana

zachowania jest nieodwracalna , uogólniająca reakcje i

hierarchiczna ( L. Kohlberg 1993)



Zmiany stosunków społecznych, ekonomiczno-politycznych i

kulturowych kształtują cele oświaty dorosłych, w zależności

od społeczeństwa, postrzeganego jako pluralistyczne,

indywidualistyczne czy będące „w stanie płynnej

nierówności”



Odrębność w stosunku do oświaty dzieci i młodzieży



motywy produkcyjne – wzmożenie produkcji



Celem edukacji winno być realizowanie renesansowego

postulatu wszechstronnego rozwoju osobowości czy osiąganie

perfekcjonizmu w węższym zakresie (J. Kargul 1991)

Cele oświaty dorosłych



odnoszą się do procesów składowych

pojęcia „edukacja” (Z. Kwieciński 1992):

globalizacja, etatyzacja, nacjonalizacja,

kolektywizacja, polityzacja

(biurokratyzacja, profesjonalizacja),

socjalizacja, inkulturacja, personalizacja,

wychowanie, jurydyfikacja, kształcenie i

humanizacja, hominizacja



Składowe pojęcia edukacja kształtują

osobowość („jądro promieniujące”) ;

wielostronne wychowanie, perfekcjonizm

Właściwości edukacji
dorosłych



Potrzeba ujmowania problemów oświaty

dorosłych „panoramicznie”, przy konstruowaniu

celów

uwzględniając - cechy osobowości, prócz

właściwości umysłowych czy zdolności do uczenia

się oraz „rzeczywiste przebiegi życia ludzkiego”



Ważne są

kompetencje dorosłych

do

wprowadzania własnych

celów

edukacji,

zgodnych z ich aspiracjami czy planami

życiowymi (autokreacja) [H. Muszyński 1991]



Personalizacja

: czynne kształtowanie samego

siebie i sterowanie własnym wyborem spośród

tych możliwości, jakie otwiera przed jednostką

współczesne życie społeczno-kulturalne

Cele i funkcje edukacji



Edukacja jako jeden z elementów

koncepcji życia

(celów, planów życiowych, osobistego rozwoju –

przy aktywności wychowanka) [H.Muszyński,1991]



Biuletyn Polskiego Komitetu ds.UNESCO: „…

celem

oświaty dorosłych

jest nauczenie sztuki

przeżywania dnia codziennego, zaś oświata

dorosłych jest środkiem zmierzającym do

rozwijania i wzmacniania działalności społecznej i

politycznej”



Cele ostateczne

– ustalane w relacji do wartości

uniwersalnych, nadających im konkretnych treści:

cele

globalne i regionalne

(= preferencje pewnych

celów i dróg ich osiągania )[K.Denek 1991]

Cele (zadania, funkcje)
oświaty dorosłych



Nowoczesna tożsamość jednostki jest „otwarta” a zajęcia

poza- i zawodowe, są „konkretnym wyrażaniem potrzeby

samospełnienia,która rozciąga się od napięcia do

samoekspresji, w działaniach społecznych i solidarności” (L.

Bovone 1988)



Zadania oświaty dorosłych

– to oferta systemów edukacyjnych

w kierunku realizacji przez ludzi dorosłych wizji lepszego życia,

jednak zgodnie z ich interesami rozwojowymi.



Funkcja zastępcza oświaty -

działania wyrównujące braki w

wykształceniu ludzi dorosłych do poziomu powszechnie

obowiązującego, gwarantowanego przez Konstytucję.



Funkcja właściwa oświaty

dorosłych - dotyczy realizacji wizji

lepszego życia m.in. przez edukację; rola nie stabilizacyjna a

komplementarna w * kompensacyjnej funkcji oświaty i

dynamizująca procesy społeczne; funkcje emancypacyjna,

reorientacyjna, rozwojowa, personalizacyjna, pragmatyzacyjna,

socjalizacyjna, kulturacyjna [H. Muszyński 1991]

Funkcje edukacji
dorosłych



społeczne

: * kształcąca (kompensacyjna, służąca

podwyższaniu i zmianie kwalifikacji, sprzyjająca

modernizacji kwalifikacji) , * ekonomiczna,

* kulturalno-wychowawcza, * polityczna

(poprzez udział społeczny - kształtowanie siebie)



indywidualne

: * adaptacyjna (redukowanie

napięć między jednostką a otaczającą ją

rzeczywistością), * rekreacyjna, *

terapeutyczna, * rozwijająca specyficzne

zdolności i zainteresowania, *

rekonstrukcyjna ( jednostka aktywna i twórczo

zmieniająca otaczającą rzeczywistość) [M.

Marczuk 1991]

Rozwój oświaty dorosłych



J.A.Komeński



Oświecenie i okres zaborów w Polsce – upowszechnianie

oświaty również wśród niższych warstw, wpływ tendencji

patriotycznych;

Komisja Edukacji Narodowej

(prelekcje

wykłady publiczne,

pedagogizacja rodziców

)



1767 – P. Brzostowski – Merecz / Grodna –

dom ludowy



1779-1782- J. Osiński – prelekcje z fizyki, Coll. Nobilium, W-

wa



Szkółki żołnierskie dla żołnierzy analfabetów; 1812

Zamość , Z. Rościszewski, „Nauka czytania i pisania

dla żołnierzy XIII pułku piechoty” – pierwszy

elementarz dla

dorosłych

; 1781 – I. Krasicki:

encyklopedia

„Zbiór potrzebnych wiadomości”



P.Bieliński – Księstwo Warszawskie



XIX w. – chłopi analfabeci - oświata dorosłych była

„oświatą ludową” i patriotyczną; Poznań - Towarzystwo

Oświaty Ludowej 1872, 1880 –Tow. Czytelni Ludowych

(biblioteki w zaborze pruskim i emigracji)

Rozwój oświaty dorosłych
–”pozaszkolnej”



Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk – 1857



Biblioteka Raczyńskich



K. Marcinkowski, E. Estkowski ( Pismo dla Nauczycieli Ludu

Polskiego, Tow. Pedagogiczne i „ Szkoła Polska” -

niedzielna), K. Libelt, J. Moraczewski



Wilno – 1817- 23 Filomaci (ruch samokształceniowy)



1879 Galicja – Tow. Ludowe Oświaty i Pracy ks.

Stojanowskiego



1891 – Tow. Szkoły Ludowej (szkoły, biblioteki, odczyty,

teatr)



1880 Lwów –Tow. Oświaty Ludowej i Macierz Polska



Socjalna Demokracja (W. Jamrożek 1994)



T. Bobrowski – praca oświatowa wśród robotników



XIXw. zabór rosyjski – Polska Macierz Szkolna, Uniwersytet

dla Wszystkich w Warszawie



1898 Poradnik dla samouków ( z bibliografią!) K. Prószyński

1875 – „Elementarz” (dla samouków z obrazkami)

Rozwój oświaty dorosłych



1890 – Pszczelina k/ W-wy – Uniwersytet Ludowy im. A.

Mickiewicza (z internatem) - w 1913 wydaje pionierskie

dzieło „Praca oświatowa, jej zadania, metody,

organizacja”



1899 – czasopismo andragogiczne ”Wiedza dla

wszystkich”



Liberalne Tow. Szkoły Ludowej –”Przewodnik

Oświatowy”(1901-1939); L. Krzywicki -”Poradnik dla

czytających książki”



Rozprawy; S. Michalski –”Popularyzacja wiedzy i

samouctwa” i L. Krzywickiego „System wykształcenia i o

wykształceniu ogólnym”



Wnioski: w czasach niewoli praca oświatowa chroniła

język, historię i kulturę ojczystą i dała podwaliny pod

prace oświatową w II RPj; pozytywny wpływ ruchów 1905;

Oświata dorosłych w II RP



1919 – Centralne Biuro Kursów dla Dorosłych - od 1929 jako

Instytut Oświaty Dorosłych ( odrębne programy szkół

powszechnych dla dorosłych i młodzieży pracującej;

uniwersytety powszechne)



Wydział Oświaty Pozaszkolnej w ramach Ministerstwa Wyznań

Religijnych i Oświecenia Publicznego.



Uniwersytet Ludowy - w Szycach (J.Solarz)[ludowo – radykalny]



Instytut Gospodarstwa Społecznego( z KC Zw.Zaw.), Instytut

Spraw Społecznych, Instytut Socjologiczny P-ń, Studium Pracy

Społeczno - Oświatowej Wolnej Wszechnicy Polskiej, Instytut

Kultury Wsi.



Problemy:

analfabetyzm, oświata dorosłych, samokształcenie,

czytelnictwo ;”Rocznik Kursów dla Dorosłych”,”Polska Oświata

Pozaszkolna”,”Przewodnik Pracy Społecznej”,”Praca Oświatowa”



Różne ideologie

: socjalizm,wychowanie

państwowe,chrystianizm

Oświata dorosłych w II
wojnie światowej



1939 - Tajna Organizacja Nauczycielska



1940 – Departament Oświaty i Kultury z
Wydziałem Oświaty Dorosłych (Delegatura Rządu
na Kraj)



Ludowy Instytut Oświaty i Kultury



Komplety tajnego nauczania (cywilne, w obozach
jenieckich i w wojsku polskim na Wschodzie i na
Zachodzie)
amatorskie zespoły teatralne
samokształcenie
tajne drukarnie.

Oświata dorosłych po II
wojnie światowej



Cele i zadania wyznaczane przez interesy

państwa

, nie zaś

społeczności lokalnych i jednostek dorosłych



Zadania

: * pozyskanie społeczeństwa do socjalistycznych przemian

społeczno-gospodarczych, * integracja kulturowa repatriantów

wschodnich na ziemiach odzyskanych, * likwidacja analfabetyzmu

(1944: 4 /19 mln analfabetów; 0.8% wyższe w.w.)



Okresy

: 1944-48: kontynuacja form pracy przedwojennych (nurt

ludowy i robotniczy); 1949-56 – centralne planowanie, globalizm,

etatyzm,

upolitycznienie, ideologizacja

(CRZZ, Tow. Wiedzy

Powszechnej); 1956-68 – początek demokratyzacji (utylitaryzm,

pragmatyzm, regionalizm, „Oświata Dorosłych”); 1968 - 80: utrata

wiary w sens podwyższania kwalifikacji i wykształcenia; edukacja

jako”maszyna sortująca”(bilanse kadr kwalifikowanych)1981 –

formy pozapaństwowe oświaty dorosłych



1981- 89 – indoktrynacja społeczeństwa poprzez oświatę dorosłych;

niewydolność instytucjonalna, nieadekwatność strukturalna;



Konieczność realizowania wieloparadygmatowości w oświacie:

globalizacji, porozumienia i solidarności w środowisku rodzinnym,

lokalnym, regionalnym, narodowym i międzynarodowym, rozwijania

autoedukacji i autokreacji, likwidacji nacjonalizmu, ksenofobii,

partykularyzmu,[T.Wujek 1981]

Niezależny ruch
oświatowy w Polsce



Lata 70 – propozycja opozycyjna wobec „ totalitarnej”

edukacji społeczeństwa; kształtowanie tożsamości w

obszarach: świadomościowej, prawno – instytucjonalnej,

ekonomicznej, socjalizacyjnej ; postawa konieczności

dokonywania suwerennych wyborów, działań wspólnotowych

i solidarnych ”zakorzenienie” zamiast „wyobcowania”



Lata 80-te – iberalizm przeciw fundamentalizmowi i

samoograniczaniu się [ K.Przyszczypkowski,1993];

pluralizm edukacyjny



Opozycja polityczna: walka o „społeczeństwo obywatelskie” i

„Rzeczypospolitą Samorządną”



Wybór między poparciem dla władzy a moralnym wobec niej

protestem; opór winien być nie tylko krytyczny ale i twórczy

Niezależny ruch
oświatowy w Polsce – jako
ruch społeczny



1978 – KOR : powołał Towarzystwo Kursów Naukowych TKN -

deklaracja naukowców i pisarzy o popieraniu pluralizmu

ideowego i ruchu samokształceniowego, przeciw cenzurze i

propagandzie politycznej (wykłady, seminaria, kolokwia,

kontakty a zagranicą, działalność wydawnicza, konferencje,

kongresy, sympozja; opracowywanie raportów ); żmudne

wychowanie do aktywności społecznej i samowychowanie



Kluby: Swobodnej Dyskusji, Służby Niepodległej, Wolnej Myśli

Społecznej, Polityczny im. L. Bądkowskiego (Ruchu Młodej

Polski), Zachowawczo-Monarchistyczny -1988, Myśli

Demokratycznej (NZS - u)



Cele: naprawa programów szkolnych i uniwersyteckich w

naukach społecznych i humanistycznych;



Sukces: przełamanie lęku przed zbiorowymi ruchami

samokształcenia



1979 – ”List do nauczycieli i wychowawców”: o zadaniach

ideowo - programowych nowoczesnej oświaty (ku liberalizmowi,

demokracji i wielopartyjności, w walce o nowoczesne państwo i

myśl polityczną)

Aktywność kulturalna i
autoedukacja



- uczestnictwo w kulturze, wspomagające rozwój osobowościowy

jednostki

XVII w - J.A.Komeński: ważnym elementem edukacji

całożyciowej jest otaczający świat

XVIII w. - F.Schiler :rola sztuki w

integrowaniu „rozdartego bytu” człowieka między ideałem a

rzeczywistością; XIX w.-

W.Dilthey - pionier pedagogiki kultury (historia – kultura –

osobowość); E.Spranger;

G.Kerschensteiner: ”wykształcenie jest

rozbudzoną przez dobra kulturalne zdolnością wartościowania o

indywidualnej organizacji” S.Hessen: celem wychowania jest

kształtowanie osobowości ludzkiej prze wdrażanie jej do wartości

kulturalnych, formujących osobowość

L.Leja, H.Radlińska,K.Korniłowoicz,

A.Kamiński,S.Szuman, M.Tyszkowa,B.Suchodolski, J.Wojnar,

F.Urbańczyk, M.Siemieński, K.Wojciechowski,,M,Czewrwiński,

A,Siciński,A,Tyszka,A,Kłosowska



Pedagogika kultury, wychowanie estetyczne

Autoedukacja



Autokreacja intencjonalna,
samokształcenie, samowychowanie;
ważny
czynnik aktywności kulturalnej, również
składnik czy aspekt aktywności
kulturalnej, prowadzącej do rozwoju
osobowości

Aktywność kulturalna –
uczestnictwo w kulturze



1971r. - A.Tyszka: „indywidualny udział (czynny) w zjawiskach

kultury (symbolicznej) – przyswajanie jej treści, używanie jej

dóbr, podleganie obowiązującym normom i wzorcom,

tworzenie nowych jej wartości oraz odtwarzanie i

przekształcanie istniejących

( wyłączne

uczestnictwo fizyczne jest biernym - absencją

)



Realizacja

celów instrumentalnych

(społecznych,

ekonomicznych, bytowych) i

autotelicznych

(wartość sama w

sobie, bez praktycznego zastosowania)



Obejmuje sztukę, literaturę, naukę, nie ! - w aspekcie

praktycznym ( nie zabawa, obyczaj, światopogląd,

zachowania)



Kryteria oceny aktywności kulturalnej: ”

asceza

” (ćwiczenie,

wysiłek twórczy) – „

relaks

” ( zabawa, przyjemność-

zagrożenie eskalowaniem czynności rekreacyjno - ludycznych,

jako ucieczka F.Znaniecki); „

codzienność

” (zwyczajność,

swoboda, łatwość) – „

odświętność

” ( nadzwyczajność,

szczególność, atrakcja, rytualizacja, manifestowanie

przynależności do grupy, gra) (A.Tyszka,1971)

Uczestnictwo w kulturze



Inne kryteria:

* jedno - (Nikifor, kibic sportowy, wybitny

naukowiec) - i

wielozakresowość

( nie ! płytkość,

dyletanctwo; wielość bodźców sensorycznych),

*

selektywność

dokonywania wyborów wartości kulturalnych

- wybór jest

świadomym aktem psychicznym, pozytywnie

umotywowanym wewnętrzną potrzebą; fizyczne obcowanie

jest tylko potencjalną możliwością; świadoma selekcja a nie

„udział w szumie informacyjnym” ( uczestnictwo

nieselektywne – mass media)

* stopień

twórczość czy współtwórczość

–

najwyższy poziom uczestnictwa kulturalnego (W.

Tatarkiewicz 1975, K. Korzeniowski 1983,

B. Suchodolski 1989) ; twórczość i refleksyjny odbiór,

„autokreacja intencjonalna” (D. Jankowski, 1988) –

wszechstronny proces edukacyjny, rozwój osobowości

Typologia aktywności
kulturalnej



Uczestnictwo percepcyjne i ekspresyjne,

*

wielostronne

- współtwórcze, kreuje aktywność

autoedukacyjną, prowadzi do awansu kulturalnego,

określanego jako „znaczna intensywność kontaktów z

elementami kultury osiągnięcie średnich lub wysokich

standardów w zakresie jakości oraz występowanie cech

„powszedniości” i „ascezy” w doświadczeniach kulturalnych;

rozwój osobowości, realizacja własnego wzoru osobowego

*

jednokierunkowe

–

znawstwo, intensywne lecz wąskie (Z.

Bokszański, 1976) ( od 20% do > 0 %)

*

aktywność wyłącznie percepcyjna

( różnie intensywna

i wszechstronna), bez autoedukacji

*

rozrywkowo – rekreacyjna

– mass media

*

uczestnictwo ubogie / absencja kulturalna

– elementarna

egzystencja lub zdegradowane subkultury – degradacja

kulturalna, deprawacja

Właściwości autoedukacji



Związki między aktywnością kulturalna a

autoedukacją/ autokreacją

intencjonalną (Z.Pietrasiński 1988): „orientacja jednostki na

kształtowanie swej biografii poprzez uruchamianie działań i

wykorzystywanie sytuacji także kulturalnych, kształceniowych i

wychowawczych, zgodnie z perspektywiczną wizją swojej osoby”

Kontekst kulturowy i społeczny ”wymusza” działania edukacyjne

wbrew konecpcji W.Schoenebecka(1994) o spontanicznych procesach

samorealizacyjnych jednostki



Samowiedza, samoocena i antycypacja – konfrontacja „ja- realnego” z

„ja – idealnym”



Podmiot wybiera drogi, środki i tempo autoedukacji, na tle własnego

uczestnictwa kulturalnego (symbolicznego), wzory z „ przedtem, teraz

i później”



Podmiot poddaje samodzielnej kontroli proces autoedukacyjny i jego

efekty , modyfikuje postępowanie, kompensuje, afiluije do nowej

grupy – twórczej, samokształceniowej ( wsparcie fachowe), poddaje

się procesowi edukacji instytucjonalnie zorganizowanej; niezupełne

samokształcenie ( W.Okiński 1935), kierowane samokształcenie

( J.Półturzycki 1983)



Najważniejsza dziś jest funkcja wszelkich instytucji edukacyjnych

stymulownia i tworzenia warunków dla rozwijania przez jednostki

aktywności autoedukacyjnej

Edukacja kulturalna



Upowszechnianie kultury, animacja społeczno - kulturalna,

edukacja kulturalna (działalność kulturalno – oświatowa) :

mają

społeczny charakter działań

i komunikowanie

symboliczne (percepcja, ekspresja, twórczość)



Edukacja kulturalna

stanowi edukacyjną ingerencję w

proces działalności kulturalnej; działalność kulturalna jest

świadomą i zamierzoną, różnie zorganizowaną formą

komunikowania symbolicznego



Cel: nadanie większej dynamiki życiu kulturalnemu ludzi i

jego sublimacja; dotyczy wszystkich grup wiekowych



Kultura symboliczna

(edukacyjna) chroni współczesne

społeczeństwa, tworzące wielkie skupiska ludzkie

(zorganizowane i samodyscyplinujące), o wielkim rozwoju

techniki i środków panowania nad człowiekiem, przyrodą -

przed dewastacją, destrukcją, patologiami biologicznymi i

społecznymi - z powodu zarówno bogactwa jak i nędzy

Upowszechnianie kultury
(up)



to doniosły czynnik budowania spójności i tożsamości

społeczeństw; w państwach totalitarnych – ideologiczne i

polityczne zinstrumentalizowanie



Założenia up

: * uczestnictwo w wyższych poziomach życia

kulturalnego jest niemożliwe bez

edukacji kulturalnej

; *

każda kultura (narodowa, państwowa) mimo zróżnicowania

(klasowego, regionalnego) osiąga

spójność i tożsamość

na

podłożu jedynego, ogólnego,

wspólnego zasobu kultury

, jej

dorobku, tworząc układ kanonowych przekazów (dzieł)

symbolicznych, wspólnych wartości i wzorów, stanowiących

odniesienie, kryteria ocen dla twórczości, opinii,

zachowań ; *

up

. wykorzystuje środki kulturowe i formy

( szczytowe osiągnięcia kultury światowej –godne, ochrony,

pielęgnacji, poznania) ; *

wzbogacenie kultury narodowej

przez konfrontację, dyfuzję - jednak łagodząc separację i

zapobiegając ekspansji

Upowszechnianie kultury



Orientacje: prozelityczna – up. ruch społeczny, działalność

zinstytucjonalizowana, nastawiona na pozyskiwanie

zwolenników dla określonej orientacji i sposobu życia, realizacji

preferowane przez grupę wartości ( idea, światopogląd,

estetyka, model)



Kultura „nasza-obca”, wysoka-niska”, reprezentacyjna –

popularna; wspomaga budowanie wspólnoty, jednak zagraża

autonomii jednostki, „przemoc symboliczna” ( „imperializm

kulturalny”)



Orientacja: upowszechnianie uczestnictwa kulturalnego: prawo

jednostki do posiadania własnych wyborów wartości, treści,

form swojej aktywności kulturalnej; wymaga wspomagania,

stymulowania małych grup (np. rodzinnych, rówieśniczych) w

wyborach, wzbogacania alternatyw



Orientacja: upowszechnianie własnej aktywności twórczej (dzieł,

idei, wzorów), jako najwyższej wartości ; pankreacjonizm - W.

Tatarkiewicz; refleksyjny odbiór symboli, „dialog wewnętrzny”



Charakter partycypacji kulturalnej nie odbiorczy a współtwórczy

Animacja społeczno-
kulturalna



Proces (strategia) wspomagania dynamicznego wrastania

jednostki i małych

grup społecznych

w kulturę grupy

lokalnej / regionalnej, (mikro- i mezostruktury społeczne);

różnice w stosunku do upowszechniania kultury jako

jedynego, wspólnego „zasobu” kultury narodu



Źródło w polskiej oświacie dorosłych: koncepcja

wyzwalania utajonych

sił społecznych,

tkwiących w

jednostce i społeczności lokalnej ( podobieństwo XIX/XX

do lat po1989) [S. Wawryniuk 1990, Z.T.Wierzbicki 1973,

Francja P.Besnard 1988]



Sens (cel, funkcja) procesu animacyjnego –

urzeczywistnienie zinternalizowanych wartości,

wyznaczających

tożsamość

społeczno - kulturową

( np.

kultura kaszubska, śląska, podhalańska)



Animator

(profesjonalny- KO i nieprofesjonalny – inicjator,

wolontariusz) dla uczestnika procesu animacyjnego jest

„przodownikiem” nie- przywódcą; ”wychowanie

niekierowanie” [F.Znaniecki, H.Radlińska, R.Gloto 1976]

Edukacja kulturalna



Przedmiot

EK - kompetencje kulturalne jednostki, jako

uczestnika kultury symbolicznej, ich kształtowanie i rozwijanie



Mechanizm

EK – autentyczna aktywność jednostki, poddanej

ciągłej sublimacji



Kompetencja kulturowa

: całokształt ludzkich dyspozycji do

przestrzegania kulturowych norm zachowaniowych np.

kompetencji artystycznych



R.W.White –

kompetencja jednostki

to zdolność do

dokonywania tych form wymiany ze środowiskiem, które

pozwalają jej na podtrzymywanie siebie, rozwój i rozkwit;

zdolność do aktywności symbolicznej – M.Tyszkowa (1993).



Internalizacja kultury

: przyswojenie jej wzorów i modeli

normatywnych lub wartości przez świadomość, doświadczenie

lub nawyki ludzi [A.Kłoskowska 1981]



EK to środek tej edukacji i kryterium efektywności zabiegów

eduk

Edukacja kulturalna



Osobowość

– czynnik subiektywny,

rozstrzygający o charakterze uczestnictwa
w komunikacji symbolicznej ;
EK - ingerencja w proces
osobotwórczy EK - ma ułatwić
jednostce pokonanie barier w dostępie do
wartościowych kontaktów kulturalnych i
pełne w niej uczestnictwo (wielostronna,
twórcza partycypacja kulturalna; rozwój
jednostki)

Realizacja edukacji
kulturalnej



Szkoły

dla dzieci, młodzieży, dorosłych, zawodowe,

uniwersytety, formy pozaszkolne – kursy, doskonalenie

zawodowe, wykłady otwarte, UTW,



Nowa formuła szkoły: „nie – mozoł i znój” lecz szkoły

„wyzwolenia” – alternatywne



Instytucje kultury

– instytucje i placówki kulturalno-

oświatowe ( domy kultury, kluby, koła miłośników,

stowarzyszenia kulturalne, sekcje twórcze, wykłady,

formy rekreacyjno-ludyczne )



Teatry, muzea, filharmonia, galerie sztuki



Mass media

– wielka potencjalna siła edukacyjna lecz

pozytywna niejednoznacznie: treści są banalną rozrywka,

konsumpcją, zabijaniem czasu.



„grupy koleżeńskie w rodzinie ”- odgrywają wielką rolę w

edukacji kulturalnej i mogą powadzić do rozwoju

kompetencji kulturalnych (dyskusje, zwiedzanie,

działalność społeczna) jak i degradacji jednostek (wzorce

prymitywizujące)



Rola rodziny

w edukacji kulturalnej dzieci

Nurty i strategie animacji
społeczno - kulturalnej



Dotychczasowe koncepcje

prócz znaczenia historycznego mają

często współcześnie przydatność jak np. koncepcja H. Radlińskij

„melioracji” społeczno-kulturalnej i oświatowej środowiska,

koncepcja „wyzwalania sił społecznych” tkwiących w jednostce i

środowisku, koncepcja „przodownictwa” (F. Znaniecki)



Krytyczne podejście

do nowinek postmodernizmu, anty-pedagogiki

i pedagogiki krytycznej



Godzenie sprzecznych

wymogów: koncepcji ”urabiania” ( wg.

istniejących wzorców gotowej kultury) i koncepcji „wyzwalania”

(indywidualizm, osobowa tożsamość, własna twórczość)



Nie! przekaz i utrwalanie dziedzictwa kulturowego lecz zachęcanie

do czerpania inspiracji do własnej twórczości



W RP dylemat

: spadek uczestnictwa kulturalnego uniemożliwia

rozszerzanie wpływów edukacyjno – kulturowych, szczególnie w

niższych warstwach ; jaki obowiązek (zapewnienia rozwoju

kulturalnego niezależnie od statusu – infrastruktura, wsparcie) ma

społeczeństwo wobec takich jednostek .Groźba prymitywizacji

egzystencji ludzkiej, rozwoju patologii społecznych –degradacja

jednostek i grup, przestępczość. Ubóstwo systemu wartości –

konsumpcjonizm, prymitywny styl życia, krótkie perspektywy,

niska jakość życia



Strategie – konieczność modyfikacji starych i poszukiwania nowych

Kształcenie dorosłych



Definicja:

ogół czynności i procesów (formalnych),

umożliwiających ludziom dorosłym uzyskanie orientacji w

otaczającej ich rzeczywistości przyrodniczej i społecznej;

wyposażenie ich w określone wiadomości poznawcze, w

umiejętności samodzielnego dalszego zdobywania wiedzy

oraz naukowe podejście do rzeczywistości [ K

.Wojciechowski 1986 ]



Oświata dorosłych

: obejmuje dorosłych, zastępując/

uzupełniając wykształcenie podstawowe (zawodowe),

doskonaląc wiedzę i umiejętności, kwalifikacje, rozwijając

zdolności, otwierając drogę indywidualnego rozwoju,

powodując zmianę w postawach i w zachowaniu

(umiejętności społeczne)[ A. Cieślak 1985 ]



Oświata dorosłych

to ciągle ewoluujący system społeczny w

odpowiedzi na potrzeby społeczeństwa.

Funkcje kształcenia
dorosłych



wyrównawcza

(kompensacyjna) kształcenia –

wyrównuje braki w podstawowym wykształceniu

dorosłych (analfabeci, półanalfabeci, analfabeci

wtórni – alfabetyzacja, alfabetyzacja funkcjonalna)



dokształcanie i doskonalenie zawodowe

–

uzupełnianie wiedzy zawodowej, aktualizacja,

modernizacja, przekwalifikowanie –edukacja

permanentna dla utrzymania się na rynku pracy



zaspakajanie niektórych potrzeb wolnoczasowych

dorosłych – aktywność poznawcza pozazawodowa

osób pracujących i na emeryturze (popularyzacja

wiedzy, hobby, inicjatywy społeczne, wolontariat)

Strategie kształcenia
dorosłych



- zbiór reguł określających jednoznacznie, w

konkretnej sytuacji, jaka powstała w trakcie

kształcenia, wybór określonego działania przez

uczestników danego procesu kształcenia, w

tym wypadki – procesu kształcenia dorosłych

[ J. Skrzypczak 1991]



- swoista procedura postępowania o

charakterze normatywnym, wyznaczona celem



System dydaktyczny

: zbiór oddzielnych

elementów, oddziałujących na siebie tak, aby

mógł osiągnąć określony cel

Strategie kształcenia
dorosłych



Strategia klasowo-lekcyjna

– szkolna - lekcje 45

min., sprawdzanie postępów, promowanie do

następnej klasy, świadectwo ukończenia szkoły;

młodociani z niepowodzeniami i dorośli – szkoły

dla pracujących –podstawowe,

ogólnokształcące, zasadnicze, zawodowe.



Strategia kursów dokształcających

– trwanie od

kilku dni do kilku lat; strategia klasowo-lekcyjna

lub zaoczne, korespondencyjne, różne kategorie,

państwowe; przysposobienia zawodowego,

doskonalenia zawodowego, kwalifikacyjne,

politechniczne, dla potrzeb własnych,

ogólnokształcące; różny poziom, odpłatność

Strategie kształcenia
dorosłych



Strategia kształcenia zdalnego

, przy pomocy

korespondencji

,

podręczników, poradników, RTV (telewizja edukacyjna), mass

mediów, filmów, płyt, kaset, telefonów, poczty (listy

„uczebne”, poprawianie

prac kontrolnych

), telefaksów,

internetu; forma

konsultacji

z nauczycielem (określa cele,

treści, warunki, formy); np. Open University w GB, Polska

Politechnika Telewizyjna w PRL; Indie –TV edukacja rolnicza;

szkoła – Kanada, Australia



Strategia (proces, część autoedukacji) samokształcenia

–

osiąganie wykształcenia poprzez działalność, której cele,

treści, warunki i środki ustala sam podmiot; samokontrola,

samoocena, samokorekta; najczęściej wspomagane i

kierowane z zewnątrz (materiały); występuje w wielu w/wym.

strategiach. Efekt zależy od: motywacji,

predyspozycji, znajomości technik samokształceniowych.

Główne strategie
kształcenia dorosłych



Strategia kół ( zespołów) oświatowych

– cel

oświatowo-wychowawczy lub społeczny,

świadomy dobór i osobisty aktywny kontakt

( zarząd, aktyw, prezydium, plan i podział

pracy, legitymacja, składki); naukowe,

hobbistyczne; referatowe, dyskusyjne



Strategia kształcenia przy pomocy żywego

słowa

– bez kontroli wiadomości, bez

dokumentów, nauczyciel działa bezpośrednio

”żywym słowem”, swoboda i adaptacja

programu (odczyty, Uniwersytety Ludowe,

powszechne, otwarte)

Strategie kształcenia
dorosłych



Strategia kształcenia przy pomocy słowa

drukowanego

- książka / czasopismo

popularnonaukowe; osobiste obcowanie z

dziełem, bez zewnętrznych wymogów; kluby,

czytelnie, biblioteki



Strategia doradcza

– udzielanie przez

specjalistę (wiedza, negocjacje, komunikacja)

z danej dziedziny porady fachowej i aktualnej

(zawodowe i edukacyjne, grupowe i

personalne) - wykłady i pokazy



Strategie mieszane

– np. UTW (wykłady, koła

zainteresowań, lektoraty)

Proces kształcenia
dorosłych



to

inicjatywy edukacyjne

o określonej

strukturze i toku (cele, treści, metody,

formy, miejsce, strategie – nauczyciel;

nauczanie/ uczenie się); to inaczej zespół

zdarzeń, prowadzący do określonych zmian

w szeroko rozumianej wiedzy podmiotu

(Okoń)



Z procesem kształcenia nierozerwalnie

związane jest

wychowanie,

rozumiane jako

całożyciowy proces kształtowania tzw. cech

kierunkowych człowieka

Cele kształcenia



to świadomie założone

skutk

i, które

zamierza osiągnąć kierujący danym
procesem kształcenia wobec jego podmiotu
– ucznia



to też sensowne, świadome, przewidywalne,
planowe, konkretne

efekty

danego procesu

kształcenia ( C. Kupisiewicz 1984)



Cele

różnorodne –kompensacyjne,

utylitarne, doraźne, długofalowe
(podyplomowe)

Cele kształcenia



merytoryczne

– specyficzne



poznawcze

– rozwijanie u słuchacza umiejętności

analizy, syntezy, uogólniania, samodzielnej i

poprawnej analizy własnych doświadczeń,

sprawdzania i weryfikacji



samokształceniowe

- wyrabianie umiejętności

samodzielnego uczenia się, samodzielnego

zdobywania wiedzy ( motywacja, techniki

samokształcenia, uszczegółowienie celów ogólnych,

zadania, poleceni; kontrola wykonania zadania)



Taksonomie celów kształcenia

(B.Bloom, B.Niemierka)

– proces operacjonalizacji celów nauczania – uczenia

się, w celu samodzielnego ukonkretnienia zadania

Taksonomia celów
nauczania (

wg.Niemierki)



Postawa Kategoria



I.Wiadomości A. Zapamiętanie wiadomości
. . B. Zrozumienie
wiadomości



II.Umiejętności C. Stosowanie wiadomości



w sytuacjach typowych .
. D. Stosowanie
wiadomości w . sytuacjach
nowych(problemowych)

Dorosły jako uczeń



Kryteria dojrzałości psychicznej:

większy zakres i zdolność

uwagi dowolnej, większy obiektywizm spostrzegania i

wyważenie osądów, większy krytycyzm i odróżniania cech

trwałych, ważnych i typowych, bardziej ukierunkowania i

twórcza wyobraźnia, lepsza pamięć bezpośrednia i logiczna,

większe zdolności myślenia abstrakcyjnego, większa

umiejętność kierowania własnym myśleniem, większy zasób

wiadomości i doświadczenia, umiejętność prowadzenie

dłuższego toku rozumowania, większa zdolność panowania

nad własnymi emocjami, większy stopień racjonalizowania

własnego postępowania (niż 7-15 lat)



Jest to wariant optymalny

, uwarunkowany całożyciową

edukacją, biografią, osobowością ( zdyscyplinowanie,

zrównoważenie i odporność).

Edukację dorosłego utrudniają

problemy codzienności; „trudna” opóźniona młodzież i

niepełnosprawność uczących sięseniorów–konieczne

odrębne podejście nauczyciela

Treści kształcenie i
zasady ich organizacji



to uporządkowany zbiór wiadomości o

niezależnym od ucznia –

zobiektywizowanym znaczeniu (K.

Kruszewski 1987), o treściach zależnych od

celów



Koncepcje doboru treści

: encyklopedyzm,

formalizm, utylitaryzm dydaktyczny,

egzemplaryzm, strukturalizm funkcjonalny,

koncepcja problemowo - kompleksowa,

teoria programowania dydaktycznego

(C.Kupisiewicz 1984)

Koncepcje doboru treści
kształcenia



Encyklopedyzm –

celem przekazanie jak największego

zasobu wiadomości (przeładowany program!)



Formalizm dydaktyczny

- treści kształcenia są tylko

środkiem rozwijania zdolności i zainteresowań poznawczych

(matematyka i języku klasyczne!)



Utylitaryzm dydaktyczny

(J. Dewey) –* nauczanie

problemowe – grupowanie w układy międzydyscyplinarne

* zasada kształtowania umiejętności

praktycznych w toku rozwiązywania problemów

* zasada aktywizowania

uczących się - indywidualna ( samodzielna) i

społeczna działalność ucznia koreluje treści kształcenia

(zajęcia typu ekspresyjnego i konstrukcyjnego) *

dobór treści pod kątem celów kształcenia, dokształcania i

doskonalenia zawodowego

Koncepcje doboru treści
kształcenia



Egzemplaryzm

– (H.Scheuerl) – celem ograniczenia

materiału - nauczanie paradygmatyczne (progam
nie”systematyczny” a „ogniskowy”„węzłowy”)



Strukturalizm

(K.Sośnicki) – sprzeczność między

dążeniem do redukcji materiału a rozwojem nauk;
treści każdego przedmiotu winny być podzielone
na elementy podstawowe o trwałej wartości
naukowej i oraz wtórne – mniej potrzebne; łączenie
teorii z praktyką: przezwyciężanie „rzeczywistości
teoretycznej” przez „rzeczywistość realną”

Koncepcje doboru treści
kształcenia



Materializm funkcjonalny

(W. Okoń 1969 ) –

podstawowym kryterium doboru i układu treści

programowych winny być względ

światopoglądowe: w materiale nauczania

przedmiotów należy eksponować idee

przewodnie (np.ewolucji w biologii), teorie

wykorzystywać w praktyce (samodzielność ,

samokształcenie)



Teoria nauczania problemowo – kompleksowego

w miejsce informacyjno - systematycznego

(B. Suchodolski), gdyż rzeczywistość jest

„zintegrowana” ; wykształcenie ogólne stanowi

składową wykształcenia zawodowego

Koncepcje doboru treści
kształcenia



Teoria programowania dydaktycznego

= teoria

strukturyzacji operatywnej (tzw. nauczanie programowe) -”

jak uczyć optymalnie” (C. Kupisiewicz 1974: metoda

macierzy dydaktycznych i metoda grafów)



Przy doborze i organizacji treści trzeba uwzględnić

zbiór

zasad

nauczania

oraz psychologiczne teorie uczenia się:

*asocjacyjne

– tworzenie skojarzeń między

elementami treści kształcenia – wzmocnienie karą lub

nagrodą

*

funkcjonalne

– czynności, procesy, zachowania są

ukierunkowane na wynik

* strukturalne

– wiedzę należy porządkować w

konkretne i spójne obszary, struktury czyli ” przechodzić od

znanego do nieznanego, od prostego do skomplikowanego,

od konkretnego do abstrakcyjnego, od obserwacji do

rozumowania, od rozpoznawania zagadnień ogólnych do

analizy szczegółów” (C.Maziarz 1976)

Zasady nauczania
dorosłych



to

normy postępowania dydaktycznego

, w

celu przekazywania usystematyzowanej
wiedzy, rozwijania ich zdolności poznawczych
i samokształceniowych



Zasada poglądowości

– bezpośrednie

poznanie rzeczy i zjawisk ( lub z
zastosowaniem środków audio - wizualnych)
zamiast opisu słownego; zależy od specyfiki
dorosłego ucznia (właściwości psychofizyczne,
samodzielność obserwacji, wnioskowania)

Zasady nauczania
dorosłych



Zasada przystępności

– respektowanie w

procesie nauczania –uczenia się
rozwojowych możliwości uczących się



Reguły zasady

stopniowania trudności

:

* od bliższego do dalszego
* od łatwiejszego do trudniejszego
* od znanego do
nieznanego *
uwzględnianie różnic w temperamencie i
zaawansowaniu poszczególnych uczniów

Zasady nauczania
dorosłych



Zasada świadomego i aktywnego udziału uczniów

w procesie nauczania

– uczenia się

:

* ciągłe aktywizowanie ucznia

poprzez wprowadzanie w sytuacje problemowe,

wspieranie w ich rozwiązywaniu:

* indywidualizacja

podejścia i wychowanie prospołeczne

* wpajanie

umiejętności konfrontowania obserwowanych

faktów z posiadana wiedzą *

wdrażanie uczniów do zespołowych form pracy

* poznawanie motywacji uczniów

Zasady nauczania
dorołych



Zasada

systematyczności - reguły

:

* znajomość wiedzy wyjściowej uczących się

* ustalać merytoryczne centrum

tematu zajęć i pochodne wiadomości i

umiejętności * podawać nowy

materiał dokładnie usystematyzowany

* streszczenia i

powtórzenia wstępne, końcowe zajęć oraz

okresowe

* kontrola sposobu i formy wyrażania myśli przez

uczących się

* wdrażanie do samodzielności i wysiłku

Zasady nauczania
dorosłych



Zasada trwałości wiedzy



Zabiegi dydaktyczne dla trwałego zapamiętania

poznanych wiadomości i opanowywanych umiejętności



Dobre zapamiętanie gwarantują następujące cechy

: *

prostota struktury myśli (rozwijane jedno zagadnienie

osiowe) *

treści o charakterze konkretnym,nie-abstrakcyjnym *

odwoływanie się do doświadczenia i praktycznej

działalności

* utrwalanie wiedzy polega na wielokrotnym

powtarzaniu

* systematyczna kontrola i ocena wyników

pracy uczących się

Zasady nauczania
dorosłych



Zasada operatywności wiedzy uczących się:



potrzeba nauczania wielostronnego – prócz

wiedzy biernej / pamięciowej – wiedza

operatywna; stosowanie obok metod nauczania /

uczenia się - kształcenie poprzez odkrywanie,

przeżywanie i działanie praktyczne



Zasada wiązania praktyki

z teorią

-

przygotowanie uczących się do racjonalnego

posługiwania się wiedza teoretyczną w

sytuacjach praktycznych; wartość w kształceniu,

dokształcaniu i doskonaleniu zawodowym

również dorosłych

Zasady nauczania
dorosłych



Zasada kształtowania umiejętności uczenia się

–

wdrażanie do samodzielnego zdobywania wiedzy –

planowanie i organizacja pracy umysłowej i metod

nabywania informacji , rejestrowania informacji,

własna selekcja, synteza przetwarzanie informacji



Zasada wykorzystywania doświadczeń osób

dorosłych

– pozytywne z zakresu form aktywności

zawodowej i kulturalno-oświatowej,

samokształcenia negatywne – deformacja

informacji , błędne przyswajanie umiejętności –np.

w kształceniu zawodowym (dezaktualizacja norm,

przepisów)

Zasady nauczania
dorosłych



Zasada indywidualizacji i zespołowości

* indywidualne możliwości uczącego
się ( i potrzeby dydaktyczno-wychowawcze)
jako podstawa zróżnicowanych wymagań i
ocen wyników uczenia się
* wyzwalanie chęci do
uczenia grupowego ( trudne u dorosłych)
* potrzeba
poradnictwa, konsultacji, zajęć
uzupełniająco - korekcyjnych dla dorosłych

Zasady nauczania
dorosłych



Zasada ustawiczności kształcenia

–

potrzeba zachowania
ciągłości i systematyczności w procesie
uczenia się dorosłych, aktualizowania
wiedzy, podnoszenia kwalifikacji,
stałego rozwoju osobowości



Charakter demokratyczny pracy
oświatowej, otwartość, dostępność do
różnych programów

Metody kształcenia
dorosłych



to systematycznie i świadomie stosowane sposoby pracy

nauczyciela, w celu efektywnego przekazania uczniom

wiadomości, wyrobienia poglądów i sprawności, rozwinięcia

zainteresowań i zdolności poznawczych, wdrożenia do

samouczenia (K. Wojciechowski)



Rodzaje metod

(jako narzędzi pracy a nie stopień

aktywności obu):

oparte na słowie

, (wykład, pogadanka,

prelekcja, odczyt, dyskusja),

oparte na oglądzie

/pokazie/obserwacji / pomiarze, oparte na

działaniu

praktycznym

(metody laboratoryjne i zajęć praktycznych)



Toki realizacji procesu kształcenia

: * tok (metoda)

podający:

aktywny nauczyciel i bierny uczeń; * tok (metoda)

poszukujący

: uczeń aktywizowany – nauczyciel wspierający

Okoń:

koncepcja

nauczania wielostronnego

– 4 drogi

nauczania / uczenia się (przyswajanie wiadomości,

odkrywanie, działanie praktyczne i przeżywanie)

Kształcenie dorosłych –
metody podające



Wykład

– systematyczne, całościowe rozwinięcie

tematu, uporządkowana struktura, hierarchiczny układ,

wyeksponowanie wiadomości najważniejszych,

zrozumiały język, atrakcyjność, przystępność,

aktywizacja słuchacza, metody audiowizualne,

retoryka, komunikacja interpersonalna, wygłaszany z

pamięci, kontakt wzrokowy ze słuchaczami



Pogadanka (

dialog – pytania i odpowiedzi

), odczyt,

prelekcja, opowiadanie i opis

( w pracy doradczej

),

pokaz (

wzorowy pokaz czynności z komentarzem

słownym; etapy: *demontracja całościowa, * etapowa,

* z wyróżnieniem elementów

skomplikowanych, * całość w tempach zwolnionych i

normalnych, * powtórzenie przez ucznia)

Kształcenie dorosłych



Dyskusja

– wspólna praca intelektualna nad

rozwiązywaniem problemów poprzez wypowiadanie swoich

poglądów, pomysłów – często kontrowersyjnych –

moderator



Dyskusja panelowa

– dyskusja kilku wybranych

specjalistów nad wytypowanym problemem, w obecności

audytorium, które może zadawać pytania



Konsultacja (seminarium

) – udzielanie przez nauczyciela

indywidualnych lub zbiorowych porad (analiza

konkretnych, trudnych zagadnień)



instruktaż

– uczenie się przez działania praktyczne (nauka,

doskonalenie zawodowe - obsługa urządzeń – jak

komputery, samochody, maszyny; księgowość)



Metody laboratoryjne

– tradycyjne (wykonywanie przez

uczniów eksperymentów problemowe (samodzielne

rozwiązywanie problemów)



Metoda ćwiczeń praktycznych

- rozwijanie umiejętności

praktycznych i zawodowych (nauczyciel, instrukcja;

wyuczanie algorytmów metoda heurystyczna tj. prób i

błędów – ryzyko ogranicza zastosowanie

Kształcenie dorosłych



Gry dydaktyczne

:



inscenizacja

(konferencji, narad, zebrań, negocjacji )–

odgrywanie określonych ról na podstawie

przygotowanej sytuacji problemowej (cele, zadania,

prawa, obowiązki, umiejętności każdego uczestnika) -

rejestracja video inscenizacji i analiza zachowań



metoda sytuacyjna

(nauczanie problemowe) – analiza

konkretnej (awaria, konflikt, kryzys w grupie społecznej

instytucji, organizacji) złożonej sytuacji (za i przeciw),

przygotowanej i przedstawionej przez prowadzącego;

szkoleni podejmują decyzję rozwiązań (alternatywnych)

– uprzednie przygotowanie materiałów pomocniczych

(ekspertyz); rozwija myślenie alternatywne

Kształcenie dorosłych



Metoda przypadku

– rozpatrzenie opisu

przypadku (zdarzenia) - stawianie pytań,

dyskusja i poszukiwanie odpowiedzi; *

zalety: rozwija umiejętności zawodowe,

wielowariantowość, bieżąca ewaluacja przez

uczestników, możliwość zmiany, poglądów,

kształtowanie samodzielności



Burza mózgów

= metoda odroczonego

wartościowania, zespołowe twórcze myślenie

w poszukiwaniu rozwiązań ( wielu!) problemu



Mikronauczanie

– video; twórcze uczenie się

złożonych czynności praktycznych ( językowe,

zawodowe)

Kształcenie dorosłych



Trening umiejętności społecznych

(poziom

kompetencji społecznych) -

interpersonalny

– porozumiewanie się, współpraca,

polecenia więź; granie ról społecznych

(przełożonego, klienta, nauczyciela, ucznia) –

prowadzony poza sytuacją rzeczywistą - trening w

sesjach 1-3 godz. (centrum treningowe); fazy:

I. modelowanie sytuacji i roli przez pokaz, video

II. zdefiniowanie sytuacji problemowej oraz

scenek do granie i odegranie ich

III. sesja sprzężenia zwrotnego z

komentarzami trenerów, dyskusjami; analiza – ocena

- korekta



Trening asertywności

Kształcenie dorosłych



Metoda nauczania programowego

w oparciu o

zaprogramowane teksty; zasady: * małych

kroków * zasada natychmiastowego

potwierdzanie odpowiedzi (samokontrola) *

zasada indywidualizacji tempa uczenia się *

zasada stopniowania trudności; metody

programowania – podręczniki programowe,

komputery; nie jest uniwersalna a kosztowna



Metody komputerowe

– wideo interaktywne,

programy hipermedialne, tworzenie

wirtualnych rzeczywistości



Formy oświaty

; indywidualne, grupowe,

zespołowe, praca audytoryjna, laboratoryjna

Kształcenie dorosłych



Środek dydaktyczny

(materiał dydaktyczny) – składa się z:

* komunikatu

( zespół

sensorycznych bodźców, przekazywanych w procesie nauczania -

uczenia w kierunku ucznia)

* nośnika komunikatu

* urządzenie

umożliwiające przekazywanie komunikatu

odbiorcy



Zewnętrzne środki dydaktyczne

– przedmioty rzeczywiste: środki

modelowe, audiowizualne (filmy), maszyny dydaktyczne -

komputery i oprogramowanie, podręczniki



Środki dydaktyczne

– funkcje poznawczo - kształcące i

emocjonalno –motywacyjne; pełnią też rolę kontrolną,

aktywizującą, wdrażającą, weryfikującą, organizująca,

uogólniająca, problemową (L. Leja 1979, W. Strykowski 1984)



Specyfika w nauczaniu dorosłych - droga rozwiązywania

problemów „od abstrakcji do konkretu”

Kształcenie dorosłych



Funkcje podręczników:

* motywacyjna

–zainteresowanie, mobilizacja

* informacyjna

– wzbogacanie wiedzy

* sprawnościowa

– opanowanie

umiejętności i nawyków, samokształcenie



Podręcznik audiowizualny



Podręczniki programowanie i semiprogramowane

w wersji elektronicznej



Edukacyjne programy komputerowe



„Wirtualna rzeczywistość komputerowa

” ma

często ograniczoną przydatność praktyczną

Kształcenie dorosłych



Kontrola i ocena – dla oceny postępów uczniowskich;

subiektywizm; charakter sformalizowany - jest kryterium

awansu na wyższy stopień – dokument państwowy



W strategiach otwartych kształcenia – całościowa kontrola

pracy dydaktycznej



Funkcje kontroli: poznawcza –dla nauczyciela

(autokontrolna) informacja o stanie procesu nauczania, dla

jego korekty dydaktyczna i metodyczna – analiza błędów

dla ewaluacji nauczania selekcyjna – indywidualizacja,

między rygoryzmem a liberalizmem wychowawcza –

obiektywna, sprawiedliwa, rygorystyczna akywizująca –

„warunkowe wzmocenienie”, zależna od sposobu jej

realizacji motywująca – „uczenie sidlastopni czy dla

wiedzy”(kryteriakontroli musza uwzględniać użyteczność

oraz prawodopodobieństwo sukdsu)

Kształcenie dorosłych



Kontrola procesu kształcenia – * wstępna

* bieżąca

( oceniająca, aktywizująca,

selekcyjna, wychowawcza, motywująca)

* końcowa

– cząstkowa i

ostateczna (sprawdziany, egzaminy)

*

dystansowa

– dla zmniejszenia ubytku wiedzy po upływie czasu



Formy i środki kontroli

– testy, wiadomości, umiejętności,

zadania, polecenia, sprawdziany, egzaminy, rozmowy,

( z kontrolą komputerową)

Konieczność adekwatności narzędzi kontroli



Kontrola zmierza do ustalenia

skuteczności wybranego procesu

kształcenia (

realizacja celów, efektywności, wydajność,

ekonomiczność, korzyść)



Całościowa kontrola

wykracza poza rolę nauczającego

(organizator nauczania – organizacja i zarządzanie)

Kształcenie dorosłych



Pedeutologia

to nauka o kształceniu i

doskonaleniu nauczyciela, związkach między

zawodem a osobowością



Nauczyciel dorosłych

– trudny obszar działania

(kształcenie pozaszkolne, płynność składu

uczestników, zróżnicowanie intelektualne;

aspekty merytoryczne, dydaktyczne,

psychologiczne, społeczne pracy z dorosłym)



Kompetencje komunikacyjne

– czyli określony

poziom sprawności we wzajemnym

przekazywaniu sobie różnych informacji przez

osoby pozostające w interakcjach ( nadanie i

odbiór komunikatów) ; negocjowanie

Kształcenie dorosłych



Funkcje komunikacji werbalnej

:

* odniesienia

– przedstawieniowa (między

komunikatem a przedmiotem – informacja obiektywna,

sprawdzalna i wyczerpująca)

* emotywna

– określa stosunki między

komunikatem a nadawcą apelu ( kontekst emocjonalny,

wartościujący – włącznie innych kanałów komunikacji)

* funkcja apelu

–

dla wywołania w odbiorcy reakcji – realizacji zamierzonego

celu

*

fatyczna

– w celu potwierdzenia, podtrzymania lub

przerwania łączności – sprzężenie zwrotne między nadawcą-

nauczycielem a odbiorcą - uczniem, utrzymywać

zainteresowanie słuchaczy to trudna rola nauczyciela

* metajęzykowa

-

zrozumiały język przekazu ( język komunikatu, kod)

* estetyczna

–

sposób przekazu

Kształcenie dorosłych



Kanały komunikacji

: * werbalna * gestykulacja (całe

ciało) * mimika twarzy * dotyk i kontakt fizyczny
* wygląd ciała fizycznego (ubiór, fryzura,
makijaż, ozdoby ) * dźwięki paralingwistyczne
(westchnienia, sapanie, pomruki, płacz, gwizdanie,
jęki, śmiech) * kanał wokalny ( intonacja,
akcentowanie, barwa głosu, rytm i szybkość
mówienia, wysokość głosu) * kontakt
wzrokowy * spojrzenia * dystans fizyczny między
rozmówcami * pozycja ciała * organizacja
środowiska w skali osobistej (architektura wnętrz)