12. Zdolności

jako przedmiot psychologii różnic

indywidualnych

• Zdolności są różnicami indywidualnymi w zakresie jakości i skuteczności

(efektywności) działania w tych samych warunkach zewnętrznych oraz tej samej
motywacji.

• Platon, przedstawiając charakterystykę życia psychicznego człowieka w swoim

dziele “Fajdros”, wyodrębnił trzy podstawowe funkcje psychiczne: intelekt, wolę i
emocje.

– Ten trójczłonowy podział utrzymał się również w tradycyjnej psychologii. Wprowadzenie

do literatury pojęcia “inteligencja” przypisuje się Cyceronowi, który używając pojęcia
lntelligentia (łac.) opisywał nim zjawisko, które określilibyśmy dzisiaj jako uzdolnienia
intelektualne.

• Przez pojęcie z d o l n o ś c i (ang. ability) wielu psychologów rozumie

indywidualną właściwość osobowości człowieka, której nie można sprowadzić do
wykształconych nawyków, ale dzięki której można kształtować różnego rodzaju
nawyki, sprawności i umiejętności.

• B. M. Tiepłow - w artykule pt. “Zdolności i uzdolnienia” z 1941 r. - wymienia trzy

kryteria warunkujące zaliczenie cech psychicznych do kategorii zdolności. Są to:

– cechy, pod względem których występują ewidentne różnice indywidualne;
– cechy warunkujące efektywność działania;
– cechy wyjaśniające łatwość i szybkość przyswojenia sobie wiedzy, nawyków i

umiejętności.

Pojęcie zdolności, c.d.

• Podsumowując Tiepłowa koncepcję zdolności: są to cechy indywidualne, za

pomocą których można wyjaśnić łatwość i szybkość przyswojenia sobie wiedzy i

nawyków.

– Tiepłow uważał, że zdolności, w tym również umysłowe, są wynikiem rozwoju.

– Ponieważ źródłem rozwoju jest działanie, to żadna zdolność nie może istnieć,

zanim nie pojawi się konkretne działanie.

– Zdolności nie są wrodzone ani dziedziczne. Wrodzone są ich podstawy

anatomo fizjologiczne (głównie właściwości OUN), zwane przez Tiepłowa

zadatkami zdolności.

• A. N. Leontiew, nawiązując do Tiepłowa tezy o zdolnościach jako produktu

działalności, ograniczył je tylko do zdolności specyficznie ludzkich.

• Wyróżnił on dwa podstawowe rodzaje zdolności:

– wrodzone = naturalne, np. zdolność do wytwarzania odruchów warunkowych,

odporność na silne bodźce itp., które są właściwe człowiekowi jak i wyższym

zwierzętom – u ich podstaw zadatki anatomofizjologiczne, które podlegają

prawom biologicznym;

– zdolności specyficznie ludzkie - są jedynie wynikiem przyswajania

doświadczenia społeczno-historycznego (wytworów poprzednich pokoleń)

utrwalonego w takich wytworach jak: narzędzia, język, budowle, książki.

• Podsumowując: Zdolności są wynikiem interakcji czynnika

genetycznego, środowiskowego i aktywności własnej jednostki.

Człowiek jest istotą biospołeczną - czynniki biologiczny i społeczny są

równie ważne w determinowaniu ludzkiej psychiki, w tym także

inteligencji.

ZDOLNOŚCI INTELEKTUALNE –

WYBRANE KONCEPCJE

• Nie ma jednej powszechnie przyjętej teorii inteligencji.

Przyjmuje się również, że istnieje około 80-100 definicji

inteligencji. Skupiają się one w dwie grupy:

– funkcjonalne definicje inteligencji: np. Sterna, Claparede’a, Piageta,

Szumana

– strukturalne definicje inteligencji: np. Spearmana, Thurstone’a,

Guilforda, Wechslera.

FUNKCJONALNE UJĘCIE INTELIGENCJI
• wg W. Sterna: inteligencja to zdolność przystosowania się do nowych

wymagań przez odpowiednie wykorzystanie środków myślenia.

•  wg E. Claparede’a: inteligencja to zdolność rozwiązywania nowych

zagadnień i przystosowanie się do nowych sytuacji (gdy zawiodą inne

narzędzia, np. instynkt, przyzwyczajenia).

• wg J. Piageta: jedna z form aktywności organizmu - najwyższa jego

forma (ponieważ zachodzi na płaszczyźnie świadomości) - warunkująca

jego przystosowanie się do środowiska; jest to nie tyle mniej lub

bardziej stała właściwość (dyspozycja) jednostki, ale zespół procesów
umysłowych, uczestniczących w rozwiązywaniu zadań.

ZDOLNOŚCI INTELEKTUALNE, c.d.

• Piaget rozumie inteligencję jako zdolność do rozwiązywania

problemów. Sąd preferuje pojęcie zachowanie inteligentne niż

inteligencja, podkreślając tym samym, że istotę stanowią

procesy umysłowe, np. rozumienie, wnioskowanie

porównywanie, które zmieniają się w zależności od specyfiki

rozwiązywanego problemu.

• Wg. Piageta, rozwój umysłowy polega na coraz lepszym

przystosowaniu, któremu towarzyszy wzrost złożoności i

efektywności struktur poznawczych.

– Istota przystosowania (w kategoriach poznawczych) polega na

utrzymywaniu równowagi między podstawowymi procesami

asymilacji (włączanie przez jednostkę świata zewnętrznego do już

ukształtowanych struktur poznawczych) i akomodacji (modyfikacja

istniejących już struktur, aby umożliwić lepsze przystosowanie).

– Rozwój poznawczy dzielił na cztery okresy: sensoryczno-

motoryczny (do 2 r. ż.), przedoperacyjny (2-7 lat), operacji

konkretnych (7-11/12 lat) i operacji formalnych (11/12 - 15 r. ż.).

S. Szumana i R. Sternberga funkcjonalne ujęcie

inteligencji

• Wg Szumana (1938): inteligencja to zdolność do

nabywania doświadczenia intelektualnego przy sposobności
wykorzystania dotychczasowego doświadczenia oraz
posługiwanie się nim przy rozwiązywaniu nowych sytuacji i
nowych problemów w nowych sytuacjach.

– Szuman zwraca zatem uwagę na stałe wzbogacanie

posiadanych informacji, podkreśla rolę rozwoju umysłowego.

– Inteligencja - zdolność do rozwoju umysłowego na bazie

doświadczenia intelektualnego.

•   Wg Sternberga (1986): inteligencja to umiejętność

adaptacji do warunków środowiska poprzez dopasowanie go
do potrzeb jednostki i wyboru kontekstu najbardziej
odpowiedniego do satysfakcjonującego działania
(skutecznego i gwarantującego sukces życiowy).

STRUKTURALNE UJĘCIE INTELIGENCJI

• Na początku stulecia C. D. Spearman (1904) sformułował

myśl, że we wszystkich rodzajach aktywności intelektualnej
bierze udział pewna funkcja wspólna, którą nazwał
czynnikiem g (ang. general). Oprócz tej funkcji każde
zadanie angażuje szereg różnych funkcji specyficznych -
tzw. czynniki s (ang. specific).

– Czynnik ogólny (pierwszorzędowy) - g - to inteligencja

ogólna; jej poziom jest stały dla danej osoby i wpływa na jej
przystosowanie do warunków szkolnych i akademickich.

– Zdolności specjalne - s - są ważne dla pewnego typu zadań,

mogą mieć różny poziom i konfiguracje u danej osoby.

• L. L. Thurstone (1938) sformułował założenia teorii

“zdolności podstawowych” (primary abilities) jako siedmiu
czynników niezależnych/ równorzędnych.

Thurstone’a koncepcja zdolności

podstawowych, c.d.

1) rozumienie słów - V (verbal comprehension)
2) płynność słowna - W (word fluency)
3) zdolności liczbowe - N (number)
4) zdolności przestrzenne - S (space)
5) rozumowanie - R (reasoning)
6) pamięć - M (memory)
7) szybkość spostrzegania - P (perceptual speed).
• Thurston uważał początkowo, że nie ma czynnika

nadrzędnego o uniwersalnym znaczeniu. Jednak, gdy
przeprowadził analizę czynnikową wyodrębnionych już
siedmiu czynników, to jednak pojawił się czynnik nadrzędny.
Nazwał go zdolnością do indukcji, który jest tożsamy ze
Spearmenowskim czynnikiem g.

J. P. Guilforda model struktury zdolności

intelektualnych

• W latach 60-ych Guilford opracował podstawy

wieloczynnikowej teorii inteligencji. Podstawowe założenie:

– każda obserwowalna zdolność wyraża się za pomocą określonej

operacji umysłowej.

– operacje dokonywane są na określonym materiale i prowadzą do

określonych wytworów.

Guilford wyróżnił:

• 5 operacji specyficznie ludzkich operacji umysłowych: poznanie,

pamięć, ocenianie, wytwarzanie konwergencyjne i dywergencyjne;

• 4 treści / materiał: figuralne, symboliczne, semantyczne,

behawioralne;

• 6 wytworów (efekt przetwarzania informacji na określonym

materiale): jednostki, klasy, relacje, systemy, przekształcenia,
implikacje.

• Ostatecznie model intelektu obejmuje 5 x 4 x 6 = 120 zdolności

elementarnych, które, modelowo, G. przedstawia w formie sześcianu

.

TELENT I ZDOLNOŚCI SPECJALNE

• Talent jest połączeniem różnych uzdolnień, które, zdaniem B.

Hornowskiego (1985), które stwarzają możliwość twórczego

wykonywania jakiegoś zadania na najwyższym poziomie.

• A.J. Tannenbaum wyróżnia pięć czynników, składających się na

talent, są nimi: zdolności ogólnych, zdolności specjalnych,

pozaintelektualne warunki wewnętrzne, czynniki środowiskowe

oraz czynniki losowe.

• J. Strelau przez talent rozumie wybitne zdolności specjalne,

urzeczywistniające się dzięki interakcji czynników wewnętrznych i

zewnętrznych, w określonej działalności człowieka.

• Genialność, zdaniem B. Hornowskiego, to wysoki poziom

zdolności przejawiających się w tworzeniu czegoś zupełnie

nowego i ważnego. Uzdolnienia geniusza tworzą zawsze

określony profil. Pewne zdolności mogą być wysoko rozwinięte,

podczas gdy inne wykształcają się tylko w słabym stopniu.

• W literaturze spotykamy ponadto takie określenia jak.: geniusz,

dziecko utalentowane, dziecko wybitnie uzdolnione, dziecko bardzo

inteligentne i „cudowne dziecko”.

Określenie wybitnych zdolności szkolnych

• E. Gondzik analizując kariery szkolne uczniów zdolnych stwierdza,

iż uczniowie wybitnie zdolnymi to tacy, którzy poza wysoką
inteligencją ogólną wyróżniają się w karierze szkolnej
możliwością osiągnięć twórczych w jakiejkolwiek dziedzinie
społecznie użytecznej (udział w konkursach, olimpiadach);
ponadto wyróżniają się oni twórczą wyobraźnią, wybitnymi
zdolnościami specjalnymi, łatwością uczenia się, szerokimi
zainteresowaniami oraz samokrytycyzmem i pracowitością.

• Wg W. Panka, uczeń szczególnie uzdolniony to taki, który w

sytuacjach szkolnych wykazuje lepsze przystosowanie się do
nich dzięki stosunkowo dużej zdolności rozwiązywania
problemów, myśleniu twórczemu, osiąganiu wysokich rezultatów
w nauce, wykazywaniu wszechstronnych lub specjalnych
uzdolnień, żywej wyobraźni, bogatym zainteresowaniom oraz
własnemu specyficznemu sposobowi uczenia się, powiązanemu z
umiejętnościami korzystania z różnych ponadobowiązkowych źródeł
wiedzy.

Charakterystyka ucznia wybitnie zdolnego

Pod względem zdolności intelektualnych ucznia zdolnego

wyróżnia:

• wysoka aktywność poznawcza i dociekliwość,
• spostrzegawczość i wnikliwa obserwacja,
• dogłębne rozumienie złożonych i trudnych treści,
• logiczność myślenia, trafność oceniania i wartościowania,
• łatwość analizowania, syntetyzowania i rozumowania na poziomie

abstrakcyjnym,

• łatwość wytwarzania w krótkim czasie pomysłów rozwiązania

zadania,

• twórcza wyobraźnia i intuicja, zdolność do koncentrowania

uwagi, trwała i wierna pamięć,

• krytyczny stosunek do informacji, dążeniem do ich

weryfikowania i użytkowania,

• otwartość umysłu przejawiającą się w gotowości poznania

odmiennych od własnego punktów widzenia na różne sprawy.

Charakterystyka ucznia wybitnie zdolnego,

c.d.

Pod względem umiejętności uczniowie zdolni przejawiają:

• skłonność do podejmowania trudniejszych i złożonych zdań,
• trafność w doborze różnorodnych metod rozwiązywania

problemów i zadań,

• oryginalność w interpretowaniu wyników oraz pomysłowość w

ich praktycznym zastosowaniu,

• łatwość osiągania prostych rozwiązań,
• inicjatywę w samokształceniu (umiejętność gospodarowania

własnym czasem, stosowanie efektywnych metod uczenia się) ,

• łatwość skupienia się przez dłuższy czas na danym zagadnieniu,

szybkie tempo uczenia się,

• umiejętności dydaktyczne przejawiające się w interesującym,

logicznym, zrozumiałym przez kolegów przekazie wiadomości,

• umiejętności organizacyjne przejawiające się w samodzielnym,

skutecznym inicjowaniu pracy, szczególnie pracy zespołowej.

Charakterystyka ucznia wybitnie zdolnego,

c.d.

Pod względem charakteru uczniowie zdolni odznaczają się:

• poczuciem obowiązku i pracowitością, zdolnością do intensywnej

pracy całymi godzinami nad tym samym problemem,

• wielostronnymi zainteresowaniami,
• samodzielnością w podejmowaniu decyzji (o sobie, o własnym

rozwoju intelektualnym i moralnym),

• koleżeńskością (nastawianiem na dawanie, zdolnością do

poświęceń, zaangażowaną pracą na rzecz wspólnego dobra),

• wysoką samooceną,
• wytrwałością w dążeniu do realizacji celów, odpornością na

niepowodzenia, na brak uznania i nagród zewnętrznych
(znajdowanie satysfakcji w postępach).

• Uczniowie zdolni charakteryzują się również spontanicznością,

energią życiową, witalnością, skłonnością do wyrażania swych
przeżyć, dużą ekspresją artystyczną.

Charakterystyka ucznia wybitnie zdolnego,

c.d.

Oprócz wyżej wymienionych cech pozytywnych zauważa się u
uczniów zdolnych również cechy negatywne, takie jak:
• brak emocjonalnego zrównoważenia,
• wysoki stopień znerwicowania, łatwość popadania w
konflikty z otoczeniem, agresywność,
• skłonność do dominacji i rywalizacji, egoizm, nadmierną
próżność i pewność siebie,
• skłonność do izolacji, samotność, skrytość, zrywanie
społecznych kontaktów, brak identyfikacji z grupą,
• brak nawyków systematycznej pracy, lenistwo, brak
znaczących osiągnięć szkolnych.

KRYTERIA UZDOLNIEŃ

• Najczęściej używanym kryterium uzdolnień jest iloraz inteligencji. Za

wybitnie uzdolnione uważa się tych uczniów, których IQ jest bardzo wysoki,

powyżej 130 punktów.

• Innymi kryteriami wybitnych uzdolnień są:

– szybkość uczenia się,
– obszerna wiedza,
– wczesna dojrzałość intelektualna i
– ponadprzeciętne osiągnięcia w jakiejś dziedzinie /sztuka, literatura, nauki ścisłe itd./

• Kwestionuje się przyjmowanie wskaźnika poziomu inteligencji

szkolnej (IQ) jako podstawy oceny wybitnych uzdolnień umysłowych.

–Inteligencja szkolna, to tylko część zdolności umysłowych dziecka, zdolności do

logicznego myślenia, której cechą jest analityczność i jednokierunkowość. Testy

inteligencji, jak również szkolne sprawdziany i egzaminy posiadają jedno właściwe

rozwiązanie danego zadania. Ten typ myślenia Guilford nazywa

konwergencyjnym, czyli zbieżnym.
–Drugi rodzaj myślenia, według Guilforda, to myślenie dywergencyjne czyli

rozbieżne – charakterystyczne dla myślenia twórczego, tj. do wytwarzania wielu

poprawnych rozwiązań.

Korelacja między ilorazem inteligencji a inteligencją twórczą jest niewielka.

Niewielka jest również korelacja między myśleniem dywergencyjnym

(twórczym) a osiągnięciami szkolnymi.

Twórczość i inteligencja u uczniów

• E. Nęcka (2002, 2003) wyróżnił cztery grupy uczniów:

1. Uczniowie twórczy i inteligentni mają wysoką samoocenę oraz

niski poziom lęku, są ekspresyjni, pomysłowi i popularni wśród
rówieśników, zachowują się w sposób przyciągający uwagę, są
pełni entuzjazmu i chęci do działania.

2. Uczniowie nietwórczy i inteligentni wyróżniają się takimi

cechami jak: sumienność, perfekcjonizm, brak pomysłowości,
niski poziom lęku, dążenie do uniknięcia błędu, dążenie do
zachowań poprawnych.

3. Uczniowie twórczy i nieinteligentni często są powściągliwi,

wycofani, mają niską samoocenę, nie są popularni, preferują
zachowania przyciągające uwagę, mają małą koncentrację uwagi i
duży lęk przed oceną.

4. Uczniowie nietwórczy i niezdolni mają słabe wyniki w nauce,

wzmożoną aktywność społeczną, cechuje ich ekstrawersja i dość
wysoka samoocena.

Warunki rozwoju zdolności szkolnych

• W. Panek zwraca uwagę na kilka uwarunkowań, jakie powinien

spełniać nauczyciel pracujący z uczniem szczególnie uzdolnionym:

1.

działalność nauczyciela zawsze powinna być twórcza,

2.

nauczyciel powinien rozumieć, że jego praca to służba poznaniu,

które staje się podstawą kształcenia i rozwoju jego osobowości,

3.

prowadzone przez nauczyciela nauczanie powinno respektować i wspierać

u ucznia poczucie podmiotowości, tożsamości i autonomii,

4.

nauczyciel ucząc i wychowując ma szansę wykreować człowieka

niepowtarzalnego i innowacyjnego.

• Renzullie, którego model uzdolnień wykorzystuje W. Panek, uznaje

za człowieka zdolnego osobę, która spełnia trzy konieczne warunki:

–

posiada ponadprzeciętne zdolności ogólne,

–

wykazuje silne zaangażowanie w zadanie (wysoka motywacja),

–

ma możliwości twórcze.

• Wybitne zdolności, wg Rezulliego, powstają jako interakcja tych trzech

elementów tzn. zdolności ogólnych, motywacji i twórczości. Do nich

dodawany jest istotny współwystępujący czynnik, którym są

uwarun-kowania środowiskowe (szkoła, rówieśnicy i rodzina),

decydujące o tym, jak potoczą się losy dziecka.

Wspieranie rozwoju uzdolnionego ucznia w

rodzinie

• Rodzicom dzieci uzdolnionych zaleca się, by przypisywali

pozytywną wartość wykształceniu i orientowali się w

możliwościach własnego dziecka, ponadto:

– systematycznie od wczesnego dzieciństwa dbać o rozwój dziecka,
– świadomie dobierać specjalne zabawki,
– organizować zabawy tak, aby pobudzały rozwój myślenia i

rozszerzały zakres wiadomości oraz były okazją do korzystania, w

toku działania, z posiadanej wiedzy i umiejętności,

– dbać by poza nauką dziecko miało czas na zabawę i zajęcia pozaszkolne

wynikające z jego zainteresowań,

– nie należy zmuszać dziecka do szybszych postępów niż te, na które

pozwala mu właściwy dla niego poziom funkcjonowania,

– należy dopingować dziecko do osiągnięć nie tylko w nauce szkolnej,

lecz również w innych dziedzinach,

– uczeń zdolny nie może być pozostawiony samemu sobie. Powinien

być wychowywany w atmosferze aktywnego uczestnictwa i

działania, w poczuciu przygody intelektualnej i własnych twórczych

poszukiwań.

Problemy z uczniami wybitnie zdolnymi

Chcąc podjąć pracę z uczniem zdolnym nauczyciel może

spotkać się z następującymi trudnościami:

– problem identyfikacji ucznia zdolnego (niezbędna jest

wiedza i obserwacja nauczyciela),

– brak pomysłu na pracę z uczniami zdolnymi,
– uczeń potrzebuje grupy rówieśników jako punktu odniesienia,

chce on przynależeć do grupy, pragnie jej akceptacji, jest to

niezwykle trudne z racji panującej w szkołach "mody na

nieuczenie się" (uczeń zdolny ma większą szansę na bycie

odrzuconym przez klasę, niż na jej aprobatę);

– uczeń zdolny ma specyficzne potrzeby, a zadaniem

nauczyciela jest ich rozpoznanie i sprostanie im,

– niektóre cechy negatywne ucznia, utrudniają mu rozwój, a

nauczycielowi pomaganie,

– brak wsparcia ucznia zdolnego przez bliskie mu osoby,
– zawyżone lub zaniżone oczekiwania nauczyciela wobec ucznia.

Wspieranie rozwoju uczniów wybitnie

zdolnych

W szkołach realizowane są pewne sposoby i formy pracy z

uczniami zdolnymi:

– tworzone są klasy specjalne,
– uczeń zdolny może być umieszczony w klasie programowo wyższej, niż

przynależna mu z racji wieku,

– może realizować indywidualny program lub tok nauczania,
– może uczestniczyć w zajęciach pozalekcyjnych,
– brać udział w olimpiadach, konkursach, turniejach,
– otrzymywać stypendia za wybitne osiągnięcia, oraz
– realizować programy autorskie.

Podsumowanie:

– Kluczem do sukcesu wybitnych jednostek jest wyjątkowa pasja

życiowa, dająca motywację do ciężkiej pracy, skupienie się na

wybranych dziedzinach oraz wsparcie ze strony środowiska.

– Osiągnięcia życiowe bardziej zależą od osobowości, od przypadku

dającego okazję do wykazania się talentem i od właściwej motywacji

niż od ilorazu inteligencji i osiągnięć szkolnych.

Wspieranie rozwoju uczniów wybitnie

zdolnych, c.d.

• W. Panek – opierając się na własnych spostrzeżeniach i

badaniach – zwraca uwagę na kilka uwarunkowań, jakie
powinien spełniać nauczyciel pracujący z uczniem
szczególnie uzdolnionym. Jako najważniejsze wymienia:

– Twórcza działalność nauczyciela;
– Praca nauczyciela jest służbą poznaniu, jest podstawą

kształcenia i kształtowania osobowości ucznia;

– Nauczanie zorientowane na wspieranie podmiotowości,

tożsamości i autonomii człowieka;

– Nauczyciel ucząc i wychowując ma szansę wykreować

człowieka niepowtarzalnego i innowacyjnego, którego
oczekuje współczesne społeczeństwo.