PSYCHOLOGICZNE

ASPEKTY ORAZ

KONSEKWENCJE

NIEKTÓRYCH CHORÓB I

NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI

.

POJĘCIE

CHOROBY

To stan, który aktualnie lub potencjalnie przeszkadza w

prawidłowym funkcjonowaniu człowieka, reakcja

dynamiczna ustroju na zadziałanie czynnika

chorobotwórczego, wyrażająca się zaburzeniem

naturalnego współdziałania narządów i tkanek, co

zwykle prowadzi do zmian czynnościowych i

organicznych ustroju, stan zmniejszonej zdolności

przystosowawczej ustroju, w którym występuje

zaburzenie jego czynności.

CHOROBA PRZEWLEKŁA –

DWIE GRUPY DEFINICJI.

1. Definicje, które biorą pod uwagę czas trwania choroby.

Jest ona określana jako długotrwała i charakteryzująca się niewielkim

nasileniem objawów. Jest to przeciwieństwo tzw. chorób ostrych
2. Definicje akcentujące znaczenie nieodwracalności zmian
patologicznych i w konsekwencji utratę pełnej sprawności
pacjenta.

Jest to choroba trwająca ponad 3 miesiące, oznacza najczęściej chorobę

lub niepełnosprawność trwającą w sposób ciągły, albo dającą nawroty
Może być: wrodzona lub nabyta w różnych okresach życia,
Może mieć początek: ostry lub przewlekły,
Może mieć przebieg w postaci: stałego pogarszania się funkcjonowania
pacjenta lub naprzemiennych okresów remisji i zaostrzeń.

Często choroby przewlekłe traktowane są

jako niepełnosprawność.

„inni mają gorzej” – stwierdzenie, którego

należy unikać, ponieważ:

• Osoba z dużym problemem często nie jest w
stanie zauważyć innych problemów, nieszczęść
innych ludzi, lecz skupia się na swoim przeżyciu,
• Dla niektórych jest to obraźliwe.

POSTAWY WOBEC CHOROBY W UJĘCIU K.

OSIŃSKIEJ

Postawy altruistyczne (twórcze)

Postawy egoistyczne (pasożytnicze)

Dawca

Człowiek, który we własnym cierpieniu

dzieli się dobrocią, życzliwością i doświadczeniem,

dostrzega cierpienie i przeżycia innych

Biorca

Zapatrzony w możliwości różnych korzyści

wynikających z choroby, jest pasożytem cudzej

dobroci i serdeczności

Samarytanin

Potrafi cierpliwie słuchać innych, rozważnie ocenia

własną chorobę, rzeczowo zatroskany o siebie i

otocznie

Hipochondryk

Pełen niepokoju i troski o siebie, chce być

traktowany stale jako chory, wyolbrzymia swoje

obawy, domaga się nieustannej opieki i uwagi

Pomocnik

Akceptuje własną chorobę, współdziała w procesie

leczenia, pomaga znaleźć sens cierpienia dla siebie

i innych

Malkontent

Nie akceptuje własnej choroby, narzuca swoją

wizję leczenia, stale niezadowolony, nie stara się

zauważyć możliwego sensu w doświadczanym

cierpieniu

Konspirator

Cierpi z pełną świadomością, ukrywa swój stan

przed innymi, zaangażowany w powrót do zdrowia

Zasłużony

Lubiący być widoczny na tle innych chorych, chwali

się swoimi doświadczeniami w chorobie, chętnie

straszy innych zabiegami i przewidywanym bólem

Poszukiwacz

Obserwuje chorobę swoją i innych, poszukując w

niej twórczych akcentów dla realizacji siebie

Statysta

Bierny w cierpieniu, leniwy i niedbały w leczeniu

Żołnierz

Mężnie znosi wszelkie cierpienie, budzi otuchę i

nadzieję otoczenia, podający dłoń

współchorującemu

Żebrak

Nie umie i nie chce walczyć o zdrowie, tchórz

wobec bólu, budzi litość, unika trudów życia, nie

pomaga innym

Artysta

Wykorzystuje swój ból do pogłębienia refleksji

filozoficzno-artystycznej, poszukując nowej treści

w swojej chorobie

Zawodowiec

Chorujący długo i często, pesymista i smutny z

powodu cierpienia, sztucznie tworzy w sobie stan

choroby, widząc w nim swoja przyszłość

Bohater

Ideowiec pochłonięty służbą dla innych,

charakteryzuje się wielkodusznością i

bezinteresownością

Świętoszek

Fałszywy bohater w chorobie, udaje, że swoim

cierpieniem nawraca innych, dla innych bywa

źródłem zgorszenia i udręki

POJĘCIE

NIEPEŁNOSPRAWNO

ŚCI

Niepełnosprawną jest osoba, której stan

fizyczny i/lub psychiczny trwale lub okresowo

utrudnia, ogranicza lub uniemożliwia

wypełnianie zadań życiowych i ról

społecznych zgodnie z przyjętymi normami

prawnymi i społecznymi

RODZAJE

NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI:

•

Obniżona sprawność zmysłowa (sensoryczna) – to uszkodzenie,
brak lub zaburzenie funkcji analizatorów zmysłowych (do tej grupy
zaliczamy m.in. osoby niewidome, niedowidzące, głuche,
niedosłyszące, z zaburzeniami percepcji wzrokowej i słuchowej)

•

Obniżona sprawność intelektualna – czyli upośledzenie umysłowe,
demencja starcza

•

Obniżona sprawność funkcjonowania społecznego – to
zaburzenia równowagi nerwowej, emocjonalnej jak również zdrowia
psychicznego

•

Obniżona sprawność komunikowania się – charakteryzuje ona
utrudniony kontakt słowny (zaburzenia mowy, autyzm, jąkanie się)

•

Obniżona sprawność ruchowa – charakteryzuje osoby z dysfunkcją
narządu ruchu (wrodzoną lub nabytą)

•

Mózgowe porażenie dziecięce

•

Obniżona sprawność psychofizyczna z powodu chorób
somatycznych – np. nowotwory, guz mózgu, cukrzyca, rak

NAJCZĘSTSZE PRZYCZYNY

NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI:

Wady wrodzone

Choroby przewlekłe (80%)

Nagłe - wypadki, urazy,

zatrucia

KONSEKWENCJE

NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI

DLA CHOREGO:

Następstwa fizyczne

Następstwa psychiczne

Następstwa społeczne

Następstwa fizyczne:

•

Zmiany w wyglądzie zewnętrznym

•

Zmiany czynnościowe:

- ograniczenia zasięgu ruchu
- zmniejszenie oporności na wysiłek
- zaburzenia w utrzymaniu równowagi
- odmienny sposób reagowania na bodźce

zewnętrzne

- trudności w mowie

Następstwa psychiczne:

Obawy o własne zdrowie mogą doprowadzić
do:
- hipochondrii
- fobii
- depresji

Następstwa społeczne:

•

Zakłócenia w życiu rodzinnym

•

Ograniczenie lub rezygnacja z pracy
zawodowej

•

Osłabienie lub zerwanie kontaktów
towarzyskich

•

Przekreślenie planów i aspiracji życiowych

•

Obniżenie pozycji społecznej

CECHY CHOROBY I

NIEPEŁNOSPRAWNOŚC

I, KTÓRE POWODUJĄ,

ŻE SĄ ONE TAK

TRUDNE DO

ZAAKCEPTOWANIA

:

•

Długotrwałość choroby i jej leczenie

•

Dynamiczny przebieg –możliwość pojawienia się nagłego
pogorszenia groźnego dla życia często połączona z
nieprzewidywalnością stanu pacjenta

•

Konieczność licznych lub/i długotrwałych hospitacji

•

Stała zależność od instytucji sprawujących opiekę, często
połączona z trudną dostępnością specjalistycznej opieki w
miejscu zamieszkania

•

Cierpienia fizyczne związane z chorobą i koniecznym sposobem
leczenia

•

Inwazyjność leczenia (operacja, zabiegi) połączona z
niewystarczającą ochroną przed bólem (leki nie zawsze działają
od razu, skutki uboczne)

•

Pogorszenie jakości życia, ograniczenia fizyczne, utrata pełnej
sprawności, utrudnienia w pełnieniu ról społecznych.

Emocje pacjenta i rodziny:

•

Strach, lęk, niepokój

•

Nadzieja, wiara w cud, pragnienie cudu

•

Zagrożenie utraty swobody i autonomii, poczucie sparaliżowania
przez chorobę, zagrożenie uzależnienia od rodziny lub osób
pomagających

•

Syndrom Damoklesa – bardzo cienki miecz wisi nad chorymi osobami,
w każdej chwili mogą wrócić objawy

Często wzrost niepokoju następuje właśnie wtedy gdy jest dobrze.

Czynienie obciążenia bardziej znośnym:

•

Tłumienie uczuć – unikanie tematu, choć osoba doskonale wie w jakiej
jest sytuacji

•

Orientacja racjonalna, negowanie uczuciowości (deprecjonowanie jej
jako uczuciowej tkliwości)

•

Unikanie konfliktów i konfrontacji – nie mówienie o chorobie i jej
następstwach bezpośrednio

•

Troska o innych altruizm – zasłonięcie emocji

Nie są to stany rozwojowe, ale pozwalają osobie chorej
przetrzymać trudny czas.

PROBLEMY

PSYCHOLOGICZNE

OSÓB CHORYCH I

NIEPEŁNOSPRAWNYCH:

Stres

Depresja

STRES

Stres

–niespecyficzna, złożona reakcja

fizjologiczna i psychiczna jednostki na wszelkie

wymagania środowiska lub zagrożeń jej

integralności

Fazy stresu:

•

Faza mobilizacji

•

Faza rozstrojenia

•

Faza destrukcji

Faza mobilizacji:

•

Wzrost intensywności reakcji w tym podwyższenie
sprawności procesów intelektualnych

•

Przyspieszenie procesów myślowych

•

Polepszenie pamięci

•

Wzrost wolnych skojarzeń

•

Zwiększona wrażliwość na bodźce

•

Kontrola napięcia emocjonalnego

•

Mobilizacja prowadzi do pełnego wykorzystania
potencjalnych możliwości jednostki (pozytywny stres)

Faza rozstrojenia:

•

Dezorganizacja zachowania –działanie
nieskoordynowane, chaotyczne

•

Szybkie, niewyraźne wypowiedzi

•

Brak precyzji wypowiedzi, ruchów

•

Sztywne, schematyczne działanie

•

Pośpieszne podejmowanie decyzji

•

Labilność emocjonalna

•

Przerwy w działaniu i myśleniu (pustka w głowie)

•

Trudności w koncentracji uwagi, przypominaniu,
percepcji

Faza destrukcji

– odbieranie sygnałów

istotnych i nieistotnych dla zadania (chaos,
rozproszenie)

•

Zaburzenia organizacji działania i możliwości ich
kontrolowania przy narastającym napięciu
emocjonalnym

•

Skrajna schematyczność, bądź absolutny brak
poczucia konsekwencji działania

•

Działania nieplanowane i chaotyczne

•

Brak zdolności realistycznej oceny sytuacji

•

Objawy apatii, rezygnacji

•

Brak kontroli napięcia emocjonalnego (np.
nieadekwatne reakcje na bodziec

DEPRESJA

W przypadku choroby i niepełnosprawności jest to depresja egzogenna

(zewnątrzpochodna - wywołana czynnikami zewnętrznymi)

Ogólne objawy depresji:

•

Obniżenie nastroju

•

Utrata zainteresowań –obojętność wobec spraw i osób, które do tej pory budziły Zycie i
zdecydowane emocje

•

Utrata odczuwania przyjemności –niemożność cieszenia się, czerpania przyjemności w
sytuacjach, które dotychczas sprawiały radość

•

Zwiększona męczliwość i utrata energii

•

Pogrążenie w smutki –zajmowanie się tylko smutnymi sprawami

•

Poczucie winy, wyrzuty sumienia

•

Przekonanie o swojej małej wartości i licznych popełnianych przez siebie błędach

•

Spadek zaufania i szacunku do siebie

•

Poczucie bezradności

•

Zmniejszona zdolność koncentracji uwagi i myślenia

•

Myśli tendencje i próby samobójcze 15-25% chorych popełnia samobójstwo

•

Zaburzenia snu

•

Zmiany łaknienia, które maja odbicie na wadze

SPOSOBY POSTRZEGANIA

NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI I

CHOROBY PRZEWLEKŁEJ

PRZEZ OSOBĘ CHORĄ.

KRZYWDA

Główne zachowania:

•

Szukanie przyczyn i winnych tego stanu

•

Użalanie się nad sobą

•

Pielęgnowanie pretensji do świata, losu, Boga, przeznaczenia

•

Manifestowanie urazy, często irracjonalne (np. do rodziców, dzieci, zdrowych) do osób które
w żadnym stopniu nie brały udziału i nie przyczyniły się do sytuacji chorego

Dominujące emocje:
żal, złość, irytacja, bezsilność i bezradność, poczucie krzywdy i niesprawiedliwości
(irracjonalne) bunt i agresja, poczucie niespełnienia w życiu i straty – ciężko oddzielić te sfery,
na które wpłynęła niepełnosprawność od tych, w których można normalnie działać.

Współpraca w personelem:

•

Postawa roszczeniowa

•

Nadmierna drażliwość, konfliktowość

•

Gotowość do reagowania złością i urazą

•

Niskie zaangażowanie w proces leczenia (oczekiwanie na wyleczenie przez personel bez ich
udział i wysiłku)

ZAGROŻENIE

Główne zachowania:

•

Koncertowanie się na wyszukiwaniu wszystkiego co może być
niebezpieczne lub szkodliwe dla zdrowia

•

Narzucanie sobie przesadnych ograniczeń (ponad to co zalecają lekarze)
skrupulatne ich przestrzeganie

Dominujące emocje:
Napięcie, niepokój, lęk, strach, stałe poczucie zagrożenia, trudność w
odprężeniu się i odpoczynku, stałe poczucie zmęczenia, niezadowolenia i
rozdrażnienia, specyficzna atmosfera „grozy”, stałego niepokoju i nadmiernej
troski

Współpraca z personelem:

•

Osoby te pod wpływem niepokoju podejmują wiele działań, co powoduje
chaos, zamęt i brak stabilizacji wokół nich

•

W przypadku gdy dominuje lęk rodzi to apatię i bezradność, utrudnia
podejmowanie nowych działań i decyzji

•

Skrupulatność w kontroli działań personelu, domaganie się bardzo
szczegółowych informacji (nie chodzi o wyrzucanie niekompetencji
personelowi), ta postawa wynika z lęku i potrzeby kontrolowania sytuacji.

WYZWANIE

Główne zachowania:

•

Mobilizacja do racjonalnej walki z chorobą

•

Koncentracja na tym w jaki inny sposób można zaspokoić potrzeby i cele życiowe, których
realizację ogranicza choroba

•

Podejmowanie konstruktywnych działań w zakresie radzenia sobie z ograniczeniami
choroby, możliwie jak najdłuższego zachowania relatywnie dobrego samopoczucia i
sprawności

Dominujące emocje:
Emocje negatywne (lęk, niepokój, żal) występują w stopniu adekwatnym do realnego
zagrożenia, poczucie odpowiedzialności za siebie, poczucie sprawstwa (wpływu na swoją
sytuację)

Współpraca z personelem:

•

Pozytywne nastawienie do współpracy z personelem

•

Postawa „eksperta” w zakresie swojej choroby i wymaganie od personelu wysokiego
poziomu wiedzy i mobilizacji (jednak przy zachowaniu realizmu)

•

Podejmowanie inicjatyw wykraczających poza osobistą sytuację np. zakładanie lub
angażowanie się w działalność stowarzyszeń pacjentów.

STADIA ADAPTACJI DO

CHOROBY I

NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI

:

I stadium szoku psychicznego

•

Pierwsze 2-7 dni

•

Trudności z przyjęciem do wiadomości zaistniałego faktu –
postawionej diagnozy

•

Przekonanie, że to pomyłka, błędna diagnoza

•

Zaprzeczanie i wyparcie mają znaczenie obronne, człowiek nie
dopuszczając do świadomości pełni zagrożenia, zmniejsza
napięcie emocjonalne

II stadium oczekiwania wyleczenia

•

Oczekiwanie radykalnej zmiany zaistniałej sytuacji

•

Choroba czy niepełnosprawność są postrzegane jako
przeszkoda na drodze do osiągnięcia poprzednio przyjętych
celów i wartości

•

Charakterystyczna jest bierność –nie dostrzeganie swojego
udziału w procesie pokonywania choroby z jednoczesnym
stawianiem bardzo wysokich wymagań personelowi (chory nie
wyznacza sobie własnej roli w procesie zdrowienia)

III stadium opłakiwania straty

•

Strata w percepcji pacjenta może być to utrata sprawności,
możliwości wyboru diety, swobodnego poruszania się itp.. W
przypadku rodziców małego pacjenta jest to „strata zdrowego
dziecka”

•

Przyjęcie do wiadomości obiektywnej sytuacji –nieodwracalność
choroby i jej skutków

•

Silna reakcja emocjonalna –rozpacz po stracie, żal i smutek; nie ma tu
spontanicznych wybuchów, pacjent tłumi emocje w sobie, w
rozmowie wszystko odnosi do swojej choroby

IV stadium zachowania obronnego – dwie formy:

1. Zachowanie neurotyczne –stosowanie mechanizmu obronnego
zaprzeczania (niedostrzeganie zagrożeń i ograniczeń wynikających z
choroby, nierealistyczne zbyt optymistyczne postrzeganie swojej sytuacji
2. Zachowanie zdrowe –konstruktywna adaptacja, nastawienie na
pozytywne działanie i akceptacja ograniczeń, przy jednoczesnej walce o
jakość życia w chorobie i zachowanie możliwej sprawności (np. korzystanie
z protez, z wózka, nie skupianie się na stracie, ale na tym co choroba nie
zabrała)

V stadium końcowego przystosowania

•

Niepełnosprawność jest postrzegana przez daną osobę jako jedna z
wielu jej cech, a nie jako jedyna i najważniejsza

•

Choroba lub niepełnoprawność przestaje stanowić „bezwzględnego
wroga”, przeszkodę, z którą należy walczyć (przy okazji walcząc z
samym sobą i najbliższym otoczeniem) chory zaczyna myśleć w jaki
sposób realizować swoje marzenia mimo niepełnosprawności

MECHANIZMY OBRONNE

OSÓB CHORYCH I

NIEPEŁNOSPRAWNYCH.

Są to nieświadome, nawykowe sposoby

radzenia sobie z długotrwałymi

konfliktami i frustracjami w celu

zmniejszenia lęku i poczucia winy,

wzmocnienia samoakceptacji.

Najczęstsze mechanizmy obronne
to:

•

Regresja –

cofnięcie się do poprzedniej bezpiecznej fazy w okresie

rozwoju, aby uciec od sytuacji wywołującej jego obawy i troskę.
Dezorganizacja funkcji występująca w następstwie silnego napięcia
emocjonalnego przejawiająca się w powrocie do bardziej prymitywnych
sposobów reagowania, charakterystycznych dla wcześniejszych faz
rozwoju, Może dotyczyć zarówno sfery uczuciowej, intelektualnej i
ruchowej. Przynosi odciążenie, daje na pewien czas poczucie odskoczni.

•

Racjonalizacja –

proces logiczny, mający wyjaśnić zachowanie i

postępowanie osoby, uzasadnienie logicznymi argumentami własnych
czynów i postaw mających źródło w nieświadomych motywach,
usprawiedliwianie swoich działań rozsądnymi przyczynami.

•

Substytucja

-polegający na zastępowaniu nieosiągalnych celów celami

łatwiejszymi; zmiana obiektu, na który skierowany jest popęd. Istnieją dwie
główne formy substytucji: sublimacja (przesunięcie motywacji działania z
celu, którego nie można zrealizować na inny zastępczy obiekt lub
czynność) i kompensacja

.

•

Projekcja –

rzutowanie własnych uczuć i pragnień na świat

zewnętrzny, przypisywanie innym ludziom własnych nie
zaakceptowanych motywów działań, myśli postaw, negatywnych
cech, intencji, zamiarów.

•

Represja –

wyparcie –nieakceptowane przez daną osobę myśli,

uczucia i emocje wywołują poczucie winy, są represjonowane
czyli usuwane ze śniadości i spychane po podświadomości,
usuwanie ze świadomości impulsów budzących lęk lub poczucie
winy i zagrażających osobowości

•

Introjekcja (introcepcja)

przyswojenie pożądanych

zachowań i wartości posiadanych przez podziwianą osobę, przez
co stają się one częścią osobowości tej osoby. Przenoszenie do
własnej świadomości, przyjmowanie dla własnych celów, norm i
zasad wytworzonych przez siebie, lecz uznawanych przez
otoczenie np. wiele osób chorych chce studiować medycynę

•

Dysocjacja dawniej histeria

-jest to generowanie przez

nieświadomość rozmaitych (pozornych lub rzeczywistych) dolegliwości
fizycznych w celu uzasadnienia niepodejmowania działań przez
jednostkę lub odwrócenia jej uwagi od niechcianych myśli i uczuć.
Polega na pojawieniu się objawów uszkodzenia fizycznego lub utraty
kontroli, czasowej drastycznej modyfikacji cech osobowości albo
poczucia tożsamości, w celu uniknięcia przykrych uczuć i myśli.

•

Fantazjowanie -

najczęściej fantazjowanie jest opisywane jako

odwrócenie uwagi od konkretnego zadania i zwrócenie jej na własne
reakcje wyzwolone pod wpływem bodźców zewnętrznych.
Fantazjowanie dzielimy na obronne – nieproduktywne i
adaptacyjne – produktywne. Jako mechanizm obronny spełnia
następujące funkcje: Stanowi sposób radzenia sobie z frustracją poprzez
dostarczenie zastępczej gratyfikacji, dzięki czemu osoba ucieka lub
oswaja się z obiektem rodzącym lęk. Stanowi sposób rozwiązywania
konfliktów. Stanowi obronę przed nieakceptowanym zachowaniem

•

Przemieszczenie

-polega na rozładowaniu stłumionych uczuć,

zazwyczaj wrogości na obiektach mniej niebezpiecznych niż te, które
pierwotnie wzbudziły emocje.

Przewlekła choroba jak również

niepełnosprawność stawiają człowieka

w nowej sytuacji, która zmienia

wszystkie aspekty jego przed

chorobowego funkcjonowania.

Niewątpliwie sytuacja ta zmusza

chorego do pogodzenia się z przykrym

faktem dożywotniego występowania

jego w charakterze pacjenta instytucji

leczniczej lub tez rehabilitacyjnej.

DZIĘKUJEMY ZA

UWAGĘ!

Przygotowali:

Aleksandra Słonicka

Katarzyna Stypułkowska

Robert Szwech