Analiza ryzyka

i bezpieczeństwo w transporcie

Wprowadzenie i definicje

Andrzej Tytko

Zarządzanie bezpieczeństwem – podstawowe definicje

Akt prawny: pisemna regulacja prawna
Ustawy, rozporządzenia, zarządzenia: akty prawne w RP
Traktaty, dyrektywy, decyzje: akty prawne EU
Procedura: opisany sposób działania
Norma techniczna: dokument techniczny jednoznacznie określający
wymagania lub ilościowe przedmiotu normy, zalecający ich
przestrzeganie
Norma polska, i europejska: norma ustanowiona przez Polski Komitet
Normalizacyjny (PN, PN-EN) lub komitety europejskie CEN , CENELEC (EN,
ISO)
Norma zharmonizowana: norma europejska opracowana i ustanowiona
na zlecenie KE dla danej dyrektywy przedmiotowej
Obiekt: rzecz lub przedmiot poszukiwania, studiów, badań itp.
System: zespół elementów funkcjonujących jako całość dla osiągnięcia
wyznaczonych celów lub zbiór elementów, relacji między elementami, i
celów działania
Maszyna: obiekt składający się z mechanizmów przeznaczony do zadań
technologicznych (przetwarzania surowców i półproduktów),
transportowych (transport ludzi, materiałów, cieczy, gazów, energii itp.
energetycznych (wytwarzanie i przetwarzanie energii)

Systemy bezpieczeństwa – podstawowe definicje

Bezpieczeństwo: stan spokoju, brak zagrożenia
Bezpieczeństwo: stan w którym ryzyko nie przekracza akceptowalnego
poziomu
Wypadek: niepożądane zdarzenie prowadzące do utraty życia zdrowia
mienia itp.
Uszkodzenie: stan obiektu wynikły na skutek przekroczenie
dopuszczalnych poziomów zużycia, uszkodzenie może być naprawialne
lub nienaprawialne
Katastrofa: niepożądane zdarzenie prowadzące do utraty życia zdrowia
mienia w dużej skali
Bezpieczeństwo i higiena pracy (BHP): ogól norm prawnych, metod i
środków badawczych , organizacyjnych i technicznych pozwalających na
bezpieczne wykonywanie pracy
Bezpieczeństwo obiektów technicznych: zbiór zasad, norm
prawnych, metod i środków badawczych , organizacyjnych i technicznych,
eksploatacyjnych i diagnostycznych zapobiegających przekroczeniu
zadanego poziomu ryzyka czyli utraty życia zdrowia lub mienia, oraz
zniszczeń w systemach i środowisku naturalnym
Nadmiar bezpieczeństwa: nadmiar strukturalny ,parametryczny,
diagnostyczny, eksploatacyjny, konstrukcyjny, informatyczny
zwiększający poziom bezpieczeństwa
Kształtowanie bezpieczeństwa: wszelkie planowe działania majce na
celu podwyższenie bezpieczeństwa
Niezawodność bezpieczeństwa: bezpieczeństwo opisane wskaźnikami
teorii niezawodności
Zarządzanie: zbiór czynności obejmujący planowanie, decydowanie,
organizowanie, skierowane na zasoby ludzkie, rzeczowe, materialne i
finansowe z zamiarem osiągania określonych celów

Analiza ryzyka – podstawowe definicje

Ryzyko: iloczyn prawdopodobieństw wystąpienia danego zagrożenia i
miar jego skutków
Ocena ryzyka: proces szacowania lub wyznaczania wartości liczbowej
Akceptowalny poziom ryzyka: wartość liczbowa ryzyka, możliwa do
zaakceptowania w danych warunkach
Dopuszczalny poziom ryzyka: wartość liczbowa ryzyka podana w
określonych przepisach , aktach prawnych, normach itp.
Ryzyko resztkowe: wartość liczbowa ryzyka określona po
wyeliminowaniu podstwowych zagrożeń
Metody oceny ryzyka: określone w normach procedury jakościowego
lub ilościowego szacowania ryzyka
Prawdopodobieństwo: wartość liczbowa zawarta w przedziale od 0 do
1 określająca szansę realizacji zdarzenia (0 - zdarzenie niemożliwe, 1 –
zdarzenie pewne)
Rozkład statystyczny: formalny lub graficzny opis cech majaczej
właściwości losowe)
Zmienna losowa: cecha populacji którą można opisać metodami
statystycznymi
Niezawodność: prawdopodobieństwo wykonania przez obiekt pracy w
sposób bezawaryjny w określonym czasie liczbowo określana miarą
prawdopodobieństwa

Podstawowe potrzeby człowieka

Hierarcha potrzeb wg. Maslowa (piramida Maslowa)

Podstawowe potrzeby człowieka

Teoria i inżynieria obiektów technicznych

Ryzyko zawodowe

Ogólne zasady przygotowania oceny ryzyka zawodowego

•Zapewnić zasoby niezbędne do prowadzenia oceny ryzyka
zawodowego.

•Wyznaczyć odpowiednie osoby do przeprowadzenia oceny
ryzyka zawodowego

•Określić potrzeby szkoleniowe i zapewnić szkolenie osobom
przeprowadzającym ocenie ryzyka zawodowego

•Zapewnić udział pracowników w ocenie ryzyka
zawodowego.

•Zapewnić osobom oceniającym ryzyko zawodowe dostęp do
odpowiednich informacji i zasobów (w tym potrzebnych
konsultacji i usług).

•Przeprowadzić analizę struktury organizacyjnej w celu
sporządzenia wykazu stanowisk pracy.

•Określić sposób informowania pracowników o wynikach
oceny ryzyka zawodowego.

•Wyznaczyć osobę odpowiedzialną za planowanie i
koordynowanie działań związanych z oceną.

Zebranie informacji do oceny ryzyka zawodowego

•Dane techniczne urządzeń, maszyn i narzędzi stosowanych
na stanowisku.

•Dokumentacja techniczno-ruchowa i instrukcje
stanowiskowe.

•Wyniki pomiarów czynników szkodliwych i/lub
niebezpiecznych występujących w środowisku pracy,

•Dokumentacja dotycząca wypadków przy pracy i chorób
zawodowych.

•Przepisy prawa, normy techniczne i literatura naukowo-
techniczna, w tym karty substancji chemicznych itp.

Definicja ryzyka wg PN-EN 1050

Poziomy ryzyka

Zarządzanie bezpieczeństwem – analiza ryzyka

Analiza bezpieczeństwa procesowego

Koncepcja wypadku (MORT czyli Menagement Overight Risk Tree)

Rozwój zdarzenia wypadkowego

Przykładowe kryteria analizy ryzyka pojazdu HGV

Kolejność postępowania przy analizie ryzyka

Zarządzanie bezpieczeństwem – analiza ryzyka

Zarządzanie bezpieczeństwem – model

Struktura ryzyka na przykładzie projektu pojazdu HGV (szybka kolej)

Zarządzanie w odniesieniu do szkolenia w zakresie oceny ryzyka

Metody jakościowe analiza ryzyka

LISTY KONTROLNE (Check list - CHL): weryfikacja zgodności
procedur ze standardami określonymi w procedurach i dokumentach
satandardowych
ANALIZA BEZPIECZEŃSTWA PROCESU (Process Safet Analysis –
PSA): ocena zagrożeń na podstawie praktyki i określenia
granicznych wartości parametrów procesowych i jakościowych skutków
ich przekroczenia
ANALIZA ZAGROŻEŃ OPERACYJNYCH (Hazard an Operablibity
Stodies - HAZOP): analiza odchyleń od projektowanych warunków
operacyjnych
ANALIZA PRZYCZYN I SKUTKÓW (Failure Mode and Effects
Analisis – FMEA): analiza przyczyn i skutków, której celem jest
określenie możliwości i przyczyn wystąpienia awarii

Metody ilościowe analiza ryzyka

ANALIZA DRZEWA BŁĘDÓW (Fault Tree Analisiz - FTA): analiza
drzewa błędów umożliwia jakościowe określenie przyczyn zdarzenia
ekstremalnego oraz obliczenie prawdopodobieństwa jego zaistnienia,
realizowana graficznie w postaci zależności pomiędzy przyczynami i
skutkami
ANALIZA DRZEWA WYDARZEŃ (Event Tree Analisiz - ETA):
analiza skutków awarii
ANALIZA PRZYCZYN I SKUTKÓW (Cauce and Cisecvence
Analisiz - CCA): analiza przyczyn i skutków awarii, stanowi
kombinację metod ETA i FTA
ANALIZA NIEZAWODNOŚCI LUDZKIEJ (Human Reliability
Analizis – HRA): umozliwia przewidywanie wystąpienia błędu
operatora

Zarządzanie bezpieczeństwem – zaawansowane metody analizy ryzyka

Metoda

Opis metody

Zastosowanie

HAZOP

Analiza

zagrożeń

i

zdolności

operacyjnych

Systematyczna analiza działania układu dla

wykrycia i pokreślenia zagrożeń, odchyleń

od założonego przebiegu procesu, którym

mogą towarzyszyć różne konsekwencje

Metoda trudna ,

służąca do analizy

zagrożeń

What if

Metoda – co..

gdy..

Przy każdym kroku „co – gdy” formułowane

są pytania i udzielane odpowiedzi w celu

oceny wpływu uszkodzeń elementu

maszyny lub błędów proceduralnych na

powstanie zagrożeń związanych z maszyną

obsługi i utrzymania ruchu

Metoda prosta , służy

do identyfikacji

zagrożeń

FMEA

Analiza

Rodzajów

i

Skutków

Niezdatności

Analiza działania układu do wykrycia i

określenia zagrożeń i ustalenia przyczyn

uszkodzeń oraz skutków ich występowania

Metoda

nieskomplikowana i

rozbudowana tabela

„skutków zdarzeń”

(10 pozycji), daje jest

bardzo dobre wyniki

oceny

PHA

Preliminaty

Hazard

Analysis

Sporządzenie listy zagrożeń lub sytuacji

niebezpiecznych związanych z daną

czynnością lub systemem

Prosta skuteczna

metoda

umożliwiająca ocenę

ryzyka. Tabele zbyt

uproszczone

Zarządzanie bezpieczeństwem – analiza ryzyka metodami drzew logicznych i list kontrolnych

Metoda

Opis metody

Zastosowanie

FTA
analiza drzewa
niezdatności

Modele drzew logicznych maja za zadanie
identyfikować specyficzne związki
pomiędzy przyczynami, a kombinacją
zdarzeń , które mogą mieć wpływ na
stworzenie sytuacji grożącej wypadkiem.
Metody drzew logicznych wymagają
szeregu bardzo szczegółowych informacji,
ale pozwalają na prowadzenie wręcz
drobiazgowej analizy scenariuszy zdarzeń
prowadzących do wypadku

Metoda te są bardzo
skomplikowana i nie
dają prostych i
jednoznacznych
odpowiedzi

ETA
analiza drzewa
zdarzeń

HRA
analiza
niezawodności
człowieka

Metoda

Opis metody

Zastosowanie

Check List
Analysis

Są to odpowiednio przygotowanego
kwestionariusze dzięki którym analityk jest
w stanie odpowiedzieć na pytania
identyfikujące znane rodzaje zagrożeń i
potencjalnie niebezpieczne sytuacje
związane ze stosowanymi procesami i
operacjami

Metoda jest prosta w
zastosowaniu i służy
do identyfikacji
zagrożeń

Zarządzanie bezpieczeństwem – proste metody analizy ryzyka (1)

Metoda

Opis metody

Zastosowanie

Standardowa
ocena ryzyka
zawodowego

Metoda oparta na prostej funkcyjnej
zależności ryzyka od prawdopodobieństwa
i strat

Metoda skuteczna.
Wadą są uproszczone
tabele
prawdopodobieństw
a i strat w skali 3
stopniowej

Graf ryzyka

Metoda graficzna wykorzystująca 3
czynniki poziomu zagrożenia

Prosta metoda.
Tabele
prawdopodobieństw
a są 5 stopniowe ,
konsekwencji (strat)
4 stopniowa .

Risk Score

Metoda wykorzystująca 3 czynniki, pośród
których jest m.in. ekspozycja na
zagrożenie. Metoda szczególnie ważna jest
dla poszczególnych grup ocenianych.

Metoda prosta.
Tabele
prawdopodobieństw
a , strat i ekspozycji
są 6 stopniowe

Metody
opracowane na
podstawie
normy MIL
STD 882

Metoda wykorzystująca w sposobie
wyznaczania liczbę cykli, szczególnie
wskazana przy produkcji seryjnej.
Wskaźnik ryzyka może mieć postać
liczbową lub być zestawieniem liczby i
litery

Metoda stosunkowo
prosta, możliwa do
stosowania przy
produkcji seryjnej
np. samochodów

Metoda oparta
na normie BS
8800

Metoda oparta na prostej zależności ryzyka
od prawdopodobieństwa i ciężkości
następstw

Metoda prosta.
Tabele
prawdopodobieństw
a ciężkości i
następstw są 3
stopniowe

Zarządzanie bezpieczeństwem – proste metody analizy ryzyka (2)

Metoda

Opis metody

Zastosowanie

Na podstawie
PN – IEC
60300

Norma podaje sposób zarządzania
ryzykiem, a nie oceny ryzyka, która jest
tylko składową procesu.

Podano tylko
procedurę działania.

Metoda
Pięciu kroków

Metoda opisuje sposób analizy ryzyka bez
podania konkretnej metody oceny ryzyka

Metoda bardzo
prosta, nie dla oceny
dużego
nagromadzenia
zagrożeń

Matryca
ryzyka

Metoda służy do szacowania jakościowego
możliwych skutków wypadku w tym utraty
zdrowia. Można szacować ryzyko po
zastosowaniu zaproponowanych środków
ochronnych. Wykorzystuje dwa czynniki

Metoda bardzo
uproszczona. Tabele
prawdopodobieństw
a są 6 stop.,
ciężkości 4 stop.

Wskaźnik
Ryzyka WPR

Prawdopodobieństwo skutków zdarzenia
jest przedstawione przez cztery parametry,
tj. prawdopod. zdarzenia, częstość
narażenia, rodzaj i zakres szkód.

Metoda prosta i
skuteczna. Zawiera 4
czynniki składające
się na ryzyko.

Analiza
Bezpieczeństw
a Pracy JSA

Prawdopodobieństwo skutków zdarzenia
jest przedstawione przez trzy parametry:
częstotliwość zagrożeń, możliwość
uniknięcia lub ograniczenia szkody i
prawdopodobieństwo wystąpienia
zdarzenia.

Metoda prosta i
skuteczna. Zawiera 3
czynniki składające
się na ryzyko.

Metoda na
podstawie
normy PN-N-
18002:2000

Opiera definiowanie ryzyka na 2
czynnikach

Metoda prosta,
prawdopodob. i
następstwa
klasyfikowane są w 3
lub 5 stop. skali

Zarządzanie bezpieczeństwem – wybór metody analiza ryzyka (krok 1)

Do oceny i wyboru metodyki analizy i oceny ryzyka zawodowego osób
obsługujących systemy maszynowe transportu można zastosować metodę
„APEKS”. Jest to forma logicznej karty przepływu zawierająca trzy kroki:

Krok 1 (zestawienie wariantów)

Metody analizy ryzyka zawodowego

1.HAZOP
2.What if
3.FTA
4.ETA
5.HRA
6.Check list Analysis
7.PN-IEC 60300-3-9
8.Pięciu kroków

Metody oceny ryzyka zawodowego

9.FMEA
10.PHA
11.Standardowa
12.Graf ryzyka
13.Risc Score
14.MIL STD 882
15.BS 8800
16.Matryca ryzyka
17.Wskaźnik ryzyka WPR
18.Analiza Bezpieczeństwa -JSA,
19.PN-N-18002: 2002

Zarządzanie bezpieczeństwem – wybór metody analiza ryzyka (krok 2 i 3)

Krok 2 (określenie kryteriów)

Można podać następujące kryteria oceny danej metody

• Dostępność metody,

• Prostota metody,

• Łatwość przekazu pracownikom,

• Dostosowanie metody do warunków w jakich prowadzona jest analiza

Krok 3 (szacowanie wskaźników wagowych)

W tym kroku można zastosować zastosowano metodę wymuszonych decyzji.
Metoda polega na porównywaniu każdego kryterium z każdym, przy
uwzględnieniu zasady nadawania ważniejszym kryteriom – wartości jeden ,
zaś mniej ważnym wartości zero, aby następnie po podzieleniu sumy
jednostkowych decyzji przez ogólną ich sumę otrzymać oszacowania
wskaźników.

Zarządzanie bezpieczeństwem – wybór metody analiza ryzyka (krok 3 - tabela)

Kryteria

Decyzje

Suma

decyzji

pozytywny

ch (n)

Wskaźnik

wagi

(n/6)

1

2

3

4

5

6

Dostępność metody

K1

0

1

0

1

0,166

Prostota metody

K2

1

0

0

1

0,167

Łatwość przekazu
pracownikom

K3

0

1

0

1

0,167

Dostosowanie
metody do
warunków analizy

K4

1

1

1

3

0,500

Przykład szacowanie wskaźników wagowych

Zarządzanie bezpieczeństwem – wybór metody analiza ryzyka (krok 4 i 5)

Krok 4 (szacowanie wariantów)

Mając do dyspozycji zestawienie sporządzone w kroku 1 przygotowuje się

tabele ujmujące odpowiednio metody analizy i oceny ryzyka zawodowego.

Krok 5 (określenie względnych procentowych wartości oszacowań)

Na podstawie wzoru: C

ij

= [ a

ij

/a

max

x100]

Wj

gdzie:

C

ij

– względna procentowa wartość oszacowań,

a

ij

– wartość oszacowań poszczególnych wariantów,

a

max.

- wartość maksymalna oszacowań poszczególnych wariantów,

W

j

– wskaźnik wagi poszczególnych kryteriów.

Z wpisanych w tabele wartości tworzy się kolejną tabelę zawierającą

względne procentowe wartości oszacowania ( C

ij

). Umożliwia ona wybór

optymalnej metody analizy i oceny ryzyka zawodowego.

Zarządzanie bezpieczeństwem – tabela wyników [%] wyboru metody analiza ryzyka (krok i 4 i 5)

Zarządzanie bezpieczeństwem i analiza ryzyka - literatura

•Pietrzak L.: Ocena ryzyka zawodowego. Biblioteczka pracownicza, Warszawa
2002.

•Pietrzak L.: Badanie wypadków przy pracy – modele i metody, CIOP-PIB Warszawa
2004

•Wcisło A.: Budowa krajowego systemu bezpieczeństwa wybranych obiektów
technicznych i podstawy zarządzania tym systemem, Praca doktorska, Zeszyt
Naukowo-Techniczny nr18 KTL WIMiR AGH, Kraków 2000

•Zawieski W. M. (redakcja): Ocena ryzyka zawodowego – podstawy merytoryczne,
CIOP, Warszawa 1999

•Chrószcz B. Analiza i ocena ryzyka zawodowego osób obsługujących systemy
maszynowe transportu pionowego w polskich kopalniach węgla kamiennego.
Rozprawa doktorska obroniona w AGH, maszynopis, Kraków 2008r., (dostępne w
Internecie)

•Młyńczak M. (redaktor). Analiza ryzyka w transporcie. Oficyna Wyd. Politechniki
Wrocławskiej, Wrocław 1997r.

•Tytko A., Figiel A. Ocena zgodności maszyn i urządzeń górniczych. Prace naukowe
– Monografie. Wydawnictwo CMG KOMAG, Gliwice 2004

Zarządzanie bezpieczeństwem i analiza ryzyka - normy

PN-IEC 60300:1999 Analiza ryzyka w systemach technicznych
PN-EN 1050:1996

Maszyny. Bezpieczeństwo. Zasady oceny ryzyka

PN-EN ISO 12100:2005

Bezpieczeństwo maszyn. Pojęcia podstawowe, ogólne

zasady

projektowania.

PN-IEC 1025 Analiza drzew niezdatności (FTA)
PN-IEC 1078 Techniki analizy niezawodności – Metody schematów blokowych

niezawodności

PN-IEC 812 Techniki analizy nieuszkadzalności systemów. Procedura analizy

rodzajów i skutków uszkodzeń.

PN-EN 1050 Maszyny - Bezpieczeństwo – Zasady oceny ryzyka
PN-N-08000 Dane ergonomiczne do projektowania. Wymiary ciała ludzkiego
PN-Z-08052:1980Klasyfikacja czynników szkodliwych i niebezpiecznych
występujących w

procesie