2. Inteligencja niższa niż przeciętna

Osobną grupę diagnostyczną stanowią dzieci o niższej niż przecięt­na sprawności intelektualnej (ok. 14% populacji), których wyniki w testach inteligencji mieszczą się pomiędzy l i 2 odchyleniem standardowym.

J. Kostrzewski podaje, że używano różnych nazw dla określenia tego poziomu, np. pogranicze upośledzenia umysło­wego (I.I. = 70 - 80), ociężałość umysłowa (I.I. = 80 - 90). Po­ziom ten obecnie określa się jako niższy niż przeciętny i „[...] za­licza się do szerzej rozumianej normy, a nie do kategorii upośle­dzenia umysłowego".

Dzieci uzyskujące ilorazy inteligencji w tym przedziale nie stanowią jednorodnej grupy. J. Kostrzewski wyróżnia w niej 5 grup o odmiennym obrazie klinicznym, wymagających odmiennego oddziaływania korekcyjno-wychowawczego:

1. Dzieci zaniedbane pedagogicznie, które uzyskują niskie wy­niki wskutek braku stymulowania rozwoju. Aby odróżnić tę grupę dzieci należy ustalić ich możliwości rozwojowe (tzw. strefę naj­bliższego rozwoju według L. S. Wygotskiego).

2. Dzieci z deficytami parcjalnymi niektórych funkcji, np. per­cepcji wzrokowej, słuchowej, przy ogólnej inteligencji w normie. Zaburzenia te obniżają globalny wynik w testach inteligencji (dla­tego należy analizować poziom rozwoju poszczególnych funkcji in­telektualnych).

3. Dzieci o powolnym, choć poprawnym przebiegu procesów intelektualnych. Dzieci te powoli spostrzegają, uczą się, rozwiązu­ją problemy, lecz uzyskują poprawne wyniki (nie uwzględniając czasu rozwiązywania testu).

4. Dzieci upośledzone w stopniu lekkim, które uzyskują wyż­sze ilorazy inteligencji wskutek silnego stymulowania ich rozwo­ju umysłowego przez środowisko. Dzięki temu dobrze rozwiązują niektóre zadania w teście inteligencji, np. Słownik, Wiadomości, nie radzą sobie natomiast z zadaniami wymagającymi samodzielne­go rozwiązywania nowych problemów.

5. Dzieci o niższym niż przeciętny poziomie funkcjonowania intelektualnego (w zakresie wszystkich procesów poznawczych) i społecznego.

Dzieci z tych pięciu grup powinny być poddawane wczesnym oddziaływaniom korekcyjno-wychowawczym, uczęszczać do przed­szkoli normalnych. J. Kostrzewski postuluje odraczanie obowiązku szkolnego o rok dla dzieci o niższej niż przeciętna sprawności in­telektualnej. Przewiduje również, że będą opanowywać program szkoły podstawowej w dłuższym okresie niż ich prawidłowo rozwi­jający się rówieśnicy oraz nie będą w stanie ukończyć szkoły śred­niej. Dzieci z parcjalnymi deficytami i ze zwolnionym tempera rozwoju procesów umysłowych powinny być nauczane w szko­łach normalnych lecz w sposób zindywidualizowany, uwzględniają­cy ich trudności.

Niekiedy dzieci o harmonijnym opóźnieniu rozwoju funkcji psy­chomotorycznych również opóźnione są w rozwoju somatycznym. W takich przypadkach mówimy o infantylizmie psychofizycznym.

Dziecko infantylne robi wrażenie młodszego, dlatego też zwykle spotyka się z tolerancją i wyrozumiałością otoczenia, które liczy na to, że dziecko „samo dojrzeje". W takich przypadkach odro­czenie obowiązku szkolnego bez zapewnienia dziecku specjalnej po­mocy terapeutyczno-wychowawczej mija się z celem. Dzieci z in­teligencją niższą niż przeciętna mogą być mylnie rozpoznawane jako upośledzone umysłowo. Zdarza się to w przypadkach dzieci zaniedbanych wychowawczo, znerwicowanych lub zahamowanych psychoruchowe, które wówczas często kierowane są do szkół spe­cjalnych. W normalnym przedszkolu i szkole dzieci te narażone bę­dą na niepowodzenia, jeżeli nie zostaną potraktowane w sposób zindywidualizowany, a stawiana im wymagania nie będą na miarę ich możliwości. Brak takiego podejścia stwarza poważne zagrożenie dla dalszego rozwoju tych dzieci. Jak wykazywała H. Spionek, wsku­tek długotrwałych niepowodzeń w nauce ł braku treningu umysło­wego może dojść do wtórnego obniżenia poziomu umysłowego tych dzieci i zaburzeń emocjonalnych, a w efekcie do deformacji roz­woju osobowości.