WYKŁAD 2

T: Specyfika rozrodu klaczy.

1. Sezonowość rozrodu

2. Fizjologia przebiegu cyklu płciowego i zapłodnienia

3. Rola feromonów w regulacji rozrodu koni

4. Wczesna, poporodowa aktywność jajników u klaczy ( przejawia się występowaniem tzw. rui źrebięcej)

5. Skłonność do podwójnej owulacji

6. Obumieranie zarodków (duży odsetek)

1. Sezonowość rozrodu klaczy

• światło jest najsilniejszym bodźcem regulującym cykl

• (w naszej strefie klimatycznej) najlepszy okres reprodukcyjny trwa od ok. 15 maja do ok. 15 sierpnia

[- u krowy właściwie obojętne jakie światło i jakie jego natężenie;

- niektóre zwierzęta hodowlane, zwłaszcza u koni arabów lub folblutów, poprzez sprawdzanie młodych na torze, wymuszają naginanie fizjologii;

- co nie znaczy ze ten sezon tylko w tym okresie, niemieckie od 15.02 do końca czerwca sezon hodowlany, a po 30 czerwca jak chcemy nasienie - odmowa;

- praktycznie sezon wtedy, kiedy hodowcy sobie życzą, ale konie regulują]

Sezonowa aktywność rozrodowa klaczy: częstotliwość owulacji

wykres - wpływ reżimu świetlnego na rozpoczęcie aktywności jajnikowej u klaczy jako samicy sezonowo poliestralnej

[- arabowie wprowadzają programy świetlne - klacze w ciąży już naświetlane, natężenie powyżej 100 lux, ponad 16h;

- wszystkie boxy te co się źrebią w styczniu, od grudnia poddane dodatkowemu oświetleniu, żeby później uzyskać lepszy wynik, jeśli chodzi o występowanie rui w okresie poporodowym (okres źrebięcy)

- można szybko zaźrebić klacz, aby się urodziło w lutym, no w marcu - ma to przełożenie na wyniki sportowe, gonitw, bo startują 2 latki-1,5 roczniaki, jest duża różnica w wyglądzie, masie i wydolności;

- normalnie 17 tyg; jak w stajni sztuczne oświetlenie to 2 tyg wcześniej ruja; terapia świetlna ponad 100lux, 16h - po 8tyg owulacja]

Dzienna koncentracja progesteronu u sezonowo poliestralnej klaczy - długość cyklu waha się od 20 do 23 dni, w czerwcu wystąpiły podwójne owulacje, w lipcu do dodatkowej owulacji podczas okresu międzyrujowego

Cykliczne zmiany na jajnikach klaczy w ciągu roku. Wyraźnie widoczne są: brak funkcji jajników podczas anestrus i przedłużony cykl w sierpniu i wrześniu

Hipotetyczny schemat unerwienia szyszynki. Informacje z układu wzrokowego przekazywane są przez oscylator w podwzgórzu i współczulny łuk odruchowy do szyszynki, gdzie odbywa się synteza melatoniny z tryptofanu. Aktywność enzymu NAT (N-acetylotransferaza) zależna jest od światła

[- długość cyklu 18-20kilku dni, w czerwcu zdarzają się najczęściej podwójne owulacje, ale generalnie zimowe anestrus trwa do połowy kwietnia (około jak się bada 10 klaczy cykl wykazują 2);

- występuje tu okres przejściowy, jak klacz wejdzie w ruje nie zawsze kończy się owulacja, 2 okresy przejściowe - wrzesień, październik zamiast owulować - pęcherzyk jesienny, wskutek zarastania a nie owulacji;

- cykle rujowe -> anestrus (okres przejściowy; głębokie anestrus; okres przejściowy) -> cykle;

- zależy to wszystko od szyszynki, natężenie światła informuje pośrednio szyszynkę, stymuluje, aby pinealocyty wydzielały melatoninę pod wpływem enzymu HIOMT i jak dużo idzie na obwód, jak noc lub krótkie dni blokuje podwzgórze, nie ma uwalniania GnRH i cykl stoi; biorą tu udział aminokwasy i hormony które mają wpływ na poziom melatoniny]

Okresowa zmienność w ciągu roku aktywności enzymu HIOMT biorącego udział w wytwarzaniu melatoniny w odniesieniu do aktywności rozrodczej (liczba owulacji w grupie doświadczalnej) u klaczy kuców [jeśli jego aktywność duża to owulacji jest mniej]

• okresy przejściowe - brak owulacji - pęcherzyki jesienne

  • [nawet jak będziemy indukować HCG lub GnRHgnrh ruję to już i tak jej nie będzie bo nastawienie na odpoczynek i są pęcherzyki jesienne]

• wpływ żywienia - energia

  • [bilans energetyczno-białkowy ma tu swój udział ale to nie jest taki udział jak u bydła, zdarza się że i chude i grube i dobrze i byle jak żywione klacze wykazują intensywność owulacji w podobnym odsetku; w sytuacji jak drastyczne ograniczenie dawki pokarmowej to doprowadza do zaburzeń]

• temperatura

  • [ma wpływ ale konie nie są bardzo ciepłolubne; ale jak słońce, duża temperatura, cykle bardziej regularnie;

  • w stosunku do krowy różnice wyraźne]

2. Fizjologia cyklu i zapłodnienia

[a.- ruja jest stosunkowo długa (dłuższa tylko u suki)

- średnia długość rui 5-7 dni;

- objawy rujowe są z reguły wyraźnie okazywane, jeśli klacz nie jest w dobrej rui nie da się pokryć

- wykorzystywane w przypadkach gdzie krycie naturalne, prosty posiadacz kobyły, na 9 musi iść do ogiera - 9 dzień po porodzie;

- `oddałbym ją na zakład` - na zakład treningowy

- owulacja godzina 0;

- jak u krowy zapłodnienie w jajowodzie w 1/3 górnej;

- zapłodnienie do 10 godzin;

- komórka jajowa żyje 6-10h;

- po zapłodnieniu, w fazie moruli lub wczesnej blastocysty (po 4-6 dniach), wchodzi przez brodawkę maciczną do macicy;

- brodawka maciczna przepuszcza tylko zapłodnione komórki jajowe (wydziela PGE2), reszta pozostaje w jajowodzie]

Legenda

• Między 8 a 20 dniem zarodek gwałtownie rośnie, w kształcie kuli,

• Od 9 do 15 dnia zarodek krąży po macicy,

• W ciągu dnia przesuwa się 12-14 razy przez całą macicę,

• Produkuje czynnik antyluoteolityczny,

• Ustalenie pozycji zarodka u nasady rogu następuje na 15-17 dzień

[b. ciekawy sygnał antyluteolityczny

- sygnał od zarodka który zszedł do macicy,

- krąży po obu rogach po trzonie, przemieszcza się

- w tym czasie produkuje już estrogeny i PGE;

- im więcej produkuje tym jest bardziej aktywny, tym większy ma ruch;

- ciągle badane, produkuje też różnego rodzaju białka, które przez więzadło szerokie macicy przechodzą naczyniami do jajnika i jest to jakby informacja przed luteolizą;

- tę wędrówkę zarodka wykorzystujemy w klinice,

- jeśli zdiagnozujemy ciąże bliźniaczą, np. 14 dniową - 2 kulki zarodkowe, pęcherzyki zarodkowe się złączyły - nic nie robimy, dajemy szanse żeby się rozeszły 6-7 dni; nie można ryzykować uszkodzenia drugiego przez manipulacje, palpacje więc czekamy;

- jak badamy w 20 dniu i oba połączone to nie mamy ruchu - albo dieta albo usuniecie obu mechanicznie lub farmakologicznie np. prostaglandyna

- ciąża możliwa do zdiagnozowania od 10-12 dnia po zapłodnieniu]

c. Pochodzenie progesteronu i pregnanów zabezpieczających ciąże u klaczy

[- inaczej niż u krowy; ciałko żółte ciążowe, ciałka żółte wtórne;

- klacz ma ECG - pochodzące z komórek trofoblastu, z kubków endometrialnych, warunkują powstanie tzw ciałek żółtych wtórnych= wspomagających= dodatkowych,

- te ciałka żółte wtórne, dodatkowe lub też wspomagające produkują progesteron,

- trwa to do ok 150 dnia;

- później rolę utrzymania ciąży przejmują gestageny - 5α-pregnany (pregnany nie progesteron; ale wszystko gestageny) produkowane w łożysku

- ciałka żółte ulegają uwstecznieniu]

d. Charakterystyczna budowa samego jajnika klaczy

[- część korowa w środku, u innych ssaków jest na zewnątrz, a rdzeń w środku;

- owulacja tylko w dołku owulacyjnym, który z reguły jest widoczny w obrazie usg czy na wyizolowanych narządach;

- w związku z odwróconą budową - możemy spotkać pęcherzyki w różnych fazach rozwoju, może być ich kilka - kilkanaście; ale z reguły pęcherzyk 4 stopnia czyli graafa, idzie do dołka, a później jak pęknie powstaje ciałko żółte; część naczyniowa na obwodzie; możemy tylko w usg zobaczyć]

Schemat budowy histologicznej jajnika klaczy w porównaniu z jajnikiem bydła.

Schemat budowy jajnika klaczy

Rozwój pęcherzyków i owulacja w odniesieniu do koncentracji FSH, LH i estradiolu w cyklu 21-dniowym.

[- nie mieszajmy FSH i LH - w dwóch różnych terminach cyklu szczytują;

- żeby doszło do wytworzenia pęcherzyka Graafa od 6-8 dnia poziom FSH musi być wysoki bo jest falowy wzrost, dwie fale;

- pierwsza fala 2 dnia cyklu, a drugi pik ok 10 dnia;

- ruja ok 17;

- zaczyna dominować estrogen;

- dzięki FSH wytwarzany LH niezbędny do owulacji ale pik po owulacji;

- musi wypełnić wszystkie receptory w ścianie pęcherzyka, aby uruchomić biochemiczny mechanizm owulacji]

Rozwój i zanik ciałka żółtego w odniesieniu do przebiegu profili progesteronu i PGF2α

[- ciałko żółte 4-5 dniowe jest troszkę za małe żeby dać np PGE bo nie będzie na tyle dużo receptorów żeby zadziałała, żeby uruchomiła nowy cykl;

- powyżej 6 dnia ma charakterystyczny kształt, łezkowaty; jak je stwierdzamy i pęcherzyki wzrastające na jajniku, początek 2 fali wzrostu - środek cyklu;

- synteza ECG 34 - 120 dzień]

3. Feromony

• są to substancje o różnej strukturze chemicznej (najczęściej sterydy), regulujące procesy rozrodcze i zachowanie płciowe między osobnikami różnej płci (w każdym gatunku właściwie odgrywają większą lub mniejszą rolę, u koni szczególne znaczenie)

• warunkują specyficzne zachowanie klaczy w rui przy ogierze

• regulują wydzielanie hormonów mających wpływ na indukcję rui i owulację (FSH, LH)

slajd - Łyskanie sromem - typowy, zewnętrzny objaw rui

[- klacz nie ma rui, mimo że ma duży dostęp do światła, ruchu, temperaturę, żywienie, energię i białko, - czasami mimo że na narządzie rozrodczym cykl przebiega, to psychicznie nie jest gotowa do przyjęcia ogiera, dopiero jak postoi przy ogierze, czasami tylko przy wałachu, to te psychiczne objawy rujowe zaczynają być okazywane - rola feromonów;

- badanie klaczy w rui, mierzymy pęcherzyk powyżej 4 cm, wyraźne objawy na macicy, jak reaguje źle to nie ma psychicznych objawów, żeby się ustrzec od komentarzy że doktor nie wie;

- na 2-3 dni klacz koło ogiera i z reguły objawy psychiczne wracają;

- feromony mają też wpływ na uwalnianie hormonów FSH, LH, też GnRH, serotoniny;

- ogier objawy - flehmen, erekcja

- zewnętrzne objawy rui - posikuje, śluz, łyskanie sromem, obwąchuje ogiera, a z tyłu kopie

- klacze mogą się wzajemnie obskakiwać lub mogą być obskakiwane przez wałachy, młode ogierki]

4. Poporodowa aktywność jajników u klaczy - ruja źrebięca

• występuje między 7 a 20 dniem po porodzie - średnio ok. 9 dnia

• warunkuje ją:

  • odblokowanie podwzgórza po długiej ciąży

  • wczesna sekrecja gonadotropin po porodzie

  • szybka inwolucja macicy

Występowanie rui źrebięcej zależy w dużej mierze od sezonu:

• latem 80-85 % klaczy wykazuje ruję źrebięcą do 10 dnia po porodzie

• zimą i wczesną wiosną - wykazuje ją 30-50 % wyźrebionych klaczy

[- żadna inna samica nie jest tak szybko gotowa do zajścia w ciąże - ta ruja między 7-20 dniem po porodzie, zaczyna się ok 9 dnia

- jeśli np 9 dnia kobyła kopie jeszcze może nie być rui, musi chodzić z nią co 2 dni do 20 dnia, zacznie tolerować ogiera;

- jak nie występuje ruja do 20 dnia to badamy,

- może ciałko żółte - był za późno, dajemy prostaglandynę bo przejedzie w anestrus laktacyjne,

- samica o dużym instynkcie matczynym, produkuje dużo mleka, zimnokrwista w dobrej kondycji od 12 do 18 litrów, wymię małe, mleko się nie gromadzi jak u krowy, źrebak co kilka h ssie i podbiera zgromadzone mleko

- jak produkuje dużo mleka, może nie wykazać rui źrebięcej, zależy od sezonu, może przejść w anestrus laktacyjne,

- wysoki poziom prolaktyny warunkuje blokadę podwzgórza, i nie ma cyklu,

- czy możemy indukować cykl? nie ma za bardzo czym bo PG nic nie zrobimy bo nie ma ciałka żółtego;

- możemy zablokować PRL poprzez bromokryptynę lub kabergolinę ale żaden z preparatów nie jest dopuszczony u konia, ale to nie przeszkadza (kabergolina powszechnie u suk; bromokryptyna u kobiet antyprolaktynowo, hamuje laktacje)

- kabergolina na 5 dni kuracji 2 tys. - ciężko kupić na kobyłę, ale efekt imponujący, dali 5 dni, a w następnym cyklu kobyła za 1 razem zacieliła, ruja źrebięca dobrze okazana, po kolei 3 źrebaki

- ciąża 11 m blokuje gestageny, jak brakuje rebound effekt, wydzielanie FSH i LH, w 9 dniu pęcherzyk Graafa ;

- szybka inwolucja macicy (krowa kliniczne 28-30) a tu po 7 dniach malutka, szybkie zwijanie macicy, wczesna sekrecja gonadotropin - te 3 elementy możliwość wystąpienia rui źrebięcej;

- występowanie zależy w dużej mierze od sezonu, w lecie prawie u wszystkich klaczy które się fizjologicznie wyźrebiły, normalnie odeszło łożysko, regularnie wykazywana ruja,

- statystycznie w 85% w sezonie rozrodczym ruja masowo okazywana;

- zimą i wczesną wiosną, przyjmuje się że 50% wyźrebionych wykazuje ruje źrebięcą a reszta przechodzi w anestrus laktacyjne,

- produkowane mleko, mało światła - nakładają się czynniki mające wpływ na nie wystąpienie rui i czynniki związane z PRL, blok podwzgórza, ciężko z rują do inseminowania lub krycia, co zrobić? czekać do odsadzenia źrebaka, cykl z reguły szybko wraca, prostaglandyny nie dają efektu;

- pytanie odnośnie źrebięcia, jeśli klacz ma ruję źrebięcą dobrze okazywaną, źrebak ma z reguły biegunkę,

- klacz pod wpływem estrogenów, następuje przesuwanie elektrolitów, mleko zawiera dużo NaCl, czyli jest słone, jony przechodzą przez rozpulchnione naczynia do krwi i mleka, powodują drażnienie jelit grubych, nie ma odpowiedniego odciągania wody, ze źrebaka się leje, jest wesoły, hormonalna biegunka, estrogeny w mleku u matki i jony Na i Cl powodują tę biegunkę, czasami może być tak intensywna że musimy nawadniać źrebaka

- 5-7 dnia trwa ruja, może go tyle męczyć,

- jak uciążliwa, a źrebak słabiej ssie albo jest osowiały to musimy podłączyć elektrolity, trzeba go nawodnić bo odwodnienie może spowodować zejście lub wtórne infekcje, które mogą spowodować dodatkowe zaburzenia ze strony przewodu pokarmowego]

5. Podwójna owulacja

• klacze wykazują genetyczną skłonność do podwójnej owulacji,

• występuje stosunkowo często 17-26%, w zależności od różnych czynników,

• częściej dotyczy klaczy starszych powyżej 10 lat,

• u młodych, w bardzo dobrej kondycji też,

• największa skłonność klacze pełnej krwi angielskiej (XX),

• częściej skłonność mają klacze które jałowiły 1-2 sezony [np. startowały i nie rodziły lub były z innych względów nie używane do rozrodu]

• indywidualne osobnicze skłonności [w czasie cyklu 2-3 pęcherzyki]

• większość podwójnych owulacji ma miejsce w tym samym dniu

• możliwy jest jednak rozrzut do 5 dni

• mogą owulować pęcherzyki umiejscowione na jednym lub obu jajnikach

• brak jest odchyleń w poziomach hormonów w porównaniu do cykli z pojedynczą owulacją

• kontrola owulacji (kliniczna i usg) pozwala na podjęcie decyzji co do krycia lub inseminacji

• wyższa płodność przy podwójnych owulacjach

[- jak mamy inseminować nasieniem mrożonym, drogim to powinniśmy odstąpić, bo szansa na zapłodnienie x2 bo 2 pęcherzyki i 2 komórki, z reguły w tym samym dniu niby 2 zarodki,

- zawsze ryzyko ciąży bliźniaczej, rodzi problemy, jak krycie naturalne lub schłodzone możemy próbować

- trzeba się liczyć, że odsetek klaczy ma rozrzut owulacji, wtedy zapłodnienie wątpliwe bo jest już ciałko żółte, zacznie produkcję progesteronu,

- podział zapłodnionej komórki, a estrogeny z drugiego pęcherzyka zaburzają przygotowanie macicy do zejścia zapłodnionej komórki/komórek po kilku dniach;

- jak duży rozrzut pęcherzyków, mała szansa na zapłodnienie;

- podczas podwójnej owulacji nie ma podwójnej ilości hormonów, tyle ile w pojedynczej owulacji

- jak kontrolujemy na podstawie obrazu usg, pomiaru pęcherzyka i macicy, podejmujemy decyzję o kryciu, inseminacji lub odstąpieniu]

Ciąża bliźniacza

• powstaje w wyniku zapłodnienia obu komórek przy podwójnej owulacji – traktowana jest jako patologiczna

• ryzyko straty źrebięcia – resorpcja, ronienie

• strata sezonu reprodukcyjnego

• ryzyko komplikacji poporodowych i zagrożenia życia klaczy

[- zalecamy wczesne badanie żeby stwierdzić patologię, ew nadzorować, nie od razu likwidować;

- u klaczy powstanie zawsze z dwóch, wyjątkowo potrójna, z 3 komórek jajowych - każda ciąża w swoim pęcherzyku, nie ma jednojajowej;

- występuje duże ryzyko utraty źrebięcia jak zostawimy tę ciążę,

- ciąża złączona 20 dnia, początek sezonu maj, możemy zastosować restrykcyjne żywienie, czyli głodzenie - woda + słoma przez 2 tyg, ok 60 % zarodków jest redukowanych, drastyczne obcięcie energii, stary skuteczny sposób

- jak resorpcja po 34 dniu, ECG jest uwalniany mimo że zarodek obumarł, klacz rui nie będzie maila, jak nie zbadamy jej klinicznie-usg to właściciel będzie myślał że jest w ciąży;

- jak prowadzimy nadzór powinniśmy sprawdzić co się dzieje z zarodkiem w dniu stwierdzenia, w 40 dniu, 70-80 dnia kiedy w pełni wykształci się łożysko (po 65 dniu u klaczy)

- nawet jak donosi 2 płody to występuje duże ryzyko komplikacji porodowych i poporodowych prowadzących do zagrożenia życia; płody się zaplątają, ciężko rozróżnić - fetotomia

'klacz jak gołota, po 6 dniach intensywnej opieki padła']

Przy rozwoju ciąży bliźniaczej należy brać pod uwagę możliwości:

• urodzenie jednego źrebięcia a obumarcie drugiego

• poronienie bliźniąt (zwykle 7-9 miesiąc)

• obumarcie obu zarodków po 35-40 dniu (eCG↑)

• usunięcie jednego zarodka i dalszy rozwój ciąży pojedynczej

• usunięcie obu zarodków

slajd – zmiany położenia zarodka wewnątrz trofoblastu między 21. a 48. dniem ciąży

slajd – ciąża bliźniacza w 21. dniu a) przed wygnieceniem, b) po wygnieceniu jednego pęcherzyka zarodkowego

[- możliwości rozwiązania ciąży bliźniaczej

- czasem jeden normalny drugi obumarły, zmumifikowany, otorbiony wtedy wszystko dobrze;

- z reguły ronienie w 7-9 miesiącu;

- ale jak obumrze po 35-40 dniu strata sezonu bo ecg blokuje podwzgórze i nie wznowimy cyklu, nie będzie rui, zablokowany cykl;

- staramy się usunąć jeden zarodek pod kontrolą usg, w większości normalnie rozwój drugiego, manualnie, palpacyjnie usuwamy;

- Raś podaje nlpz (vetaprofen, fenylbutazon) żeby ograniczyć stan zapalny, lepiej niż nic w celu utrzymania ciąży pojedynczej;

- można usunąć oba poprzez zgniecenie lub prostaglandynę

- około 42 dnia płód u bydła na pewno, a tu łożysko w 65 dniu w pełni funkcjonalne i niektórzy mówią że dopiero tu, kiedy łożysko umożliwia wydalanie, odżywianie, oddychanie

- resorpcja lub poronienie - strata sezonu rozrodczego

- restrykcyjne żywienie - jak wyraźna dysproporcja miedzy jednym a drugim, łatwiej samicy zlikwidować słabszego]

• Wczesna diagnostyka ciąży (usg) do 18 dnia po kryciu warunkuje wczesne zdiagnozowanie ciąży bliźniaczej i daje możliwość dalszych decyzji co do jej rozwoju

6. Wczesna śmierć zarodkowa

• obumieranie zarodków występuje w 5-25% przypadków zaistnienia ciąży u klaczy

Dwa okresy krytyczne

• między 10-18 dniem po kryciu, kiedy dochodzi do wysyłania sygnału antyluoteolitycznego, kiedy przekształcane jest ciałko żółte cykliczne w ciążowe

• drugi 16-38 dzień po kryciu, kiedy jest implantacja i początek placentacji

Wpływ czasu unasieniania (krycia) na wyniki zaźrebień

Prawdopodobieństwo resorpcji zwiększa starzenie się komórki jajowej. Zarodki uzyskane z zapłodnienia komórki jajowej 10 godzin po owulacji w istotnie wyższym stopniu narażone są na zamarcie niż zarodki uzyskane z zapłodnienia do 6 godzin po owulacji.

[- ma związek ze starzeniem komórki jajowej, do 6h ryzyko nie zależy od czasu unasieniania;

- ryzyko resorpcji zwiększa także ulokowanie kolo torbieli]