WYKŁAD 3

T: Kliniczne i horomnalne aspekty kontroli rui i owulacji u klaczy.

Sezonowość rozrodu koni

• sezonowa poliestralność

• sezon od kwietnia do lipca

• możliwe specyficzne programy świetlne i terapia hormonalna (oprócz arabów i folblutów - chcąc wcześniejsze zapłodnienie)

[Jak mają terapię świetlną już w grudniu to po 8 tyg mają szansę na okazywanie regularnych cykli.]

Wpływ reżimu świetlnego na rozpoczęcie aktywności jajnikowej u klaczy jako samicy sezonowo poliestralnej.

Schemat regulacji cyklu rujowego u klaczy

[- Rolę spełnia inhibina produkowana przez komórki warstwy ziarnistej pęcherzyka dominującego, a później przez świeże ciałko żółte powoduje, przez sprzężenie zwrotne ujemne, uwalnianie FSH - przeszkadza w dojrzewaniu konkurenta, następnego pęcherzyka który bez inhibiny by wzrastał, istotne przy zaburzeniach owulacji.

- Pozostale sytuacje na schemacie klasyczne.

- Zwróć uwagę, że oksytocyna produkowana przez ciałko żółte w okresie cyklu, w okresie okołoporodowym z podwzgórza, magazynowana w tylnym płacie przysadki i tam główne źrodło uwalniania.]

• W trakcie cyklu pojawiają się dwie fale wzrostu pęcherzyków, zależne od poziomu FSH - pierwotna i wtórna.

• W pierwszej fali wzrostu pecherzyki osiągają wielkość 18-24 mm, podczas gdy w drugiej fali, 1, 2 lub 3 pęcherzyki, po 12-14 dniu cyklu, dochodzą do 30-40 mm średnicy.

• Z pęcherzyków drugiej fali wyodrębnia się pechęrzyk (pecherzyki) dominujący, przedowulacyjny (Graafa).

Schemat budowy jajnika klaczy

• Ze względu na budowę jajnika, pęcherzyk Graafa lokuje się blisko dołka owulacyjnego (fossa ovari), na terenie którego następuje owulacja.

• Po pęknięciu pęcherzyka dół owulacyjny wypełnia się niewielką ilością krwi.

• W miejscu pęknięcia wykształca się ciałko żółte krwawe, które po kilkunastu godzinach przybiera barwę żółtą (corpus luteum)

Poziom hormonów płciowych i rozwój pęcherzyka w czasie cyklu u klaczy

Status hormonalny klaczy podczas cyklu rujowego.

Koncentracja progesteronu w osoczu krwi po podaniu prostaglandyny PGF2α w porównaniu z grupą kontrolną.

[- FSH ng/ml szczyt ok 14 dnia , warunkuje on drugą falę wzrostu pecherzyków, czyli najważniejszą, z której wyłania się pęcherzyk Graafa

- LH ng/ml szczyt po owulacji

- progesteron ng/ml ; tez u bydla typowy,

- androstendion pg/ml

- estrogeny pg/ml

- W zależności od poziomu progesteronu odwrotnie proporcjonalny odsetek owulacji, jeśli progesteron wysoki to oczywiście faza nadestrus, niski to okres okołoowulacyjny lub rui, nakłada się tu wykes LH, ten hormon wzrasta.

- masa macicy wpływa na syntezę i uwalnianie prostaglandyn (wykres koncentracja progesteronu), jak stwierdzamy ciałko żółte ;

- jednym podawano prostaglandynę to poziom progesteronu spada szybciej, około 2 dnia koło granicy która wyznacza 2 fazę cyklu, po 6 dniach do granicy;

- każde manipulowanie na macicy w obrębie jajników nie bez znaczenia dla przebiegu cykli, samo masowanie powoduje samoistne uwalnianie PGF2alfa i skrócenie cykli. To wpływa na prognozowanie cyklu;

- jak ciałko żółte 2,5 cm srednicy to poprawka na masowanie, nawet jak nie ingerujemy z PGF2a to po masażu może dojść do przyspieszonej luteolizy, musimy to uwzględnić żeby prognozować kiedy nastąpi następny cykl.]

Indukcja rui w sezonie rozrodczym oraz synchronizacja cyklu

[Jak w sezonie rozrodczym małe jajniki z pechęrzykami bez ciałka żółtego, klacz bez wyraźnego cyklu, powinniśmy zastosować terapię przez gestageny.]

Gestageny

• progesteron 150-200 mg/dzien i.m. przez 15-18 dni

• altrenogest (Regumate) - per os 0,044 mg/kg przez 10-15 dni

• allyloestrenol (nie u nas) (Turinal) - per os w tabl. 5 mg/ 100 kg przez 12 dni

• CIDR-B wkładka dopochwowa (jedyny u nas) -1,9 mg progesteronu przez 12 dni

Odsetek owulujących klaczy po stosowaniu gestagenów

[- gestageny blokują podwzgórze, po wyjęciu wkładki lub przerwaniu iniekcji, korzystamy z rebound effect, zawsze po wycofaniu gestagenow podajemy PGF2alfa i oczekujemy rui;

- tendencja żeby wkładki CIDR-B, PRID nie trzymać tak długo w pochwie, możliwie na 8 dni (zwł u bydła) u koni obowiązuje 12 ale skracać blokadę podwzgórza

- przy prognozowaniu płodnosci po stosowaniu gestagenów musimy mieć świadomość, że zakres jest szeroki (szybko moze być ruja, duży rozrzut)

- jeśli w sezonie rozrodczym klacz nie wykazuje cyklicznych objawów rui, a na jajniku cykl przebiega normalnie, jak ciałko żółte 5-15 dzień cyklu czyli receptywne na prostaglandynę to do indukowania rui używamy preparatów prostaglandynowych (podobnie u krowy)]

Indukowanie rui i owulacji u klaczy

• PGF2α lub jej analogi

  • pomiędzy 6 a 15 dniem cyklu + hCG w 2 dniu rui

  • dwa razy co 12-14 dni + hCG w drugim dniu rui

Możliwe objawy uboczne

Ruja po 3-4 dniach po podaniu prostaglandyny

• domaciczne wlewy ciepłego płynu fizjologicznego (temp. 40-42 ^oC)

[- nie dajemy w ciemno, klacz może być w ciąży, spowodujemy poronienie; zbadać może się okazać że nie trzeba stosować prostaglandyny;

- działając w ciemno musisimy liczyć na 2 iniekcje, dzisiaj i za 12 - 13 dni licząc, że trafimy receptywne ciałko żółte

- zawsze objawy uboczne stosowania prostaglandyn (tez u suki) - pocenie, lekka biegunka, czy częstsze oddawanie kału, objawy kolkowe, przy każdej iniekcji musimy powiedziec (jak mocniej objawy - prowadzać nie dać się kłaść)

- jak trafimy na receptywne ciałko żółte ruja po 3-4 dniach,

- 4-5 dzień badanie usg

- jak nie było prostaglandynowych preparatów korzystano, że naturalna prostaglandyna uwalniana w różnych ilosciach po podrażnieniu macicy, stosowano domacicznie ciepły płyn fizjologiczny 2x w odstepach 2-3 dniowych, z reguły dobra reakcja, na wydzielanie prostaglandyny i okazywanie cyklu, o temp 40-42 stC (ale iniekcja prostaglandyn kosztuje 10zł a czasowo nic)]

Indukowanie rui i owulacji u klaczy przy niewykorzystaniu rui źrebięcej

[- może się zdarzyć gdy cieżki poród, zatrzymanie łożyska, opóźniona inwolucja, gorączkowanie po porodzie - z reguły namawiamy aby w źrebięcej nie kryli,

- w obawie przed przejściem w anestrus laktacyjne musimy zadbać, aby po owulacji w rui źrebiecej, czasowo 12-15 dzień po wyźrebieniu, 6 -7 po owulacji podać prostaglandynę, typowe indukowanie rui, gdzie klacze dobrze reagują po 4-5 dni po pod prostaglandyny owulacja,

- inwolucja postępuje na tyle daleko, że nawet jak coś było to macica na tyle czysta że szansa na zapłodnienie większa niż w rui źrebięcej

- tu powinniśmy stosować też indukcję owulacji (proponujemy), zawsze jak podamy hCG jub GnRH szybciej nastąpi owulacja, mniej czasu żeby klacz doprowadzić do zapłodnienia]

Indukcja rui i owulacji (za pomocą prostaglandyn) z nieznanym terminem poprzedniej owulacji

[- jak anestrus to nic nie będzie, trochę działanie w ciemno

- jak w dniu podania pierwszego zastrzyku, klacz będzie 2-3 dni po rui, ciałko żółte niereceptywne, prostaglandyna da objawy uboczne, obkurczy się macica, ale dla cyklu nie wniesie nic;

- jak nie znasz daty poprzedniej owulacji, daj zastrzyk,

- po 4 dniach obserwuj, jak objawy rujowe trafiłes receptywne ciałko żółte, możesz kryć,

- jak nie ma objawów, jak masz czas idź 6 dnia, czasem reakcja się przesunie,

- jak 6 dnia nie ma objawów rujowych, daj spokoj, oblicz 12-14 dni od 1 iniekcji podaj PGF2α]

Indukcja rui i owulacji u klaczy przy pomocy CIDR-B

[- wkładka dopochwowa siedzi ok 12 dni, uwalnia gestageny, blokuje podwzgórze, czekamy 4-5 dni powinna pokazać się ruja, jak dobrze okazywana w 2 dniu hCG - schemat indukcji rui u klaczy które wykazują anestrus]

slajd - Łyskanie sromem - typowy zewnętrzny objaw rui.

slajd - Obraz szyjki macicy (portio vaginalis) w fazie estrus

[- jak 1-2 dzień rui mamy czas, zastosować hCG

- szyjka macicy - śluz, przekrwienie, pod wpływem estrogenów głównie 17-β estradiolu, w orifitium uteri externum możemy włożyć rękę - rozpulchnienie prawie całkowite, kiedyś jak nie było usg używane do wykrycia rui, wtedy czas na inseminację, jak bardzo rozpulchniona

- uzależnione od pęcherzyka Graafa, średnica 4-4,5 upoważnia żeby wchodzić z indukcją owulacji

- macica na przekroju w kształcie cytryny, fałdy błony śluzowej macicy rozpulchnione pod wpływem estrogenów]

Czynniki wpływające na owulację u klaczy

• czynniki zewnętrzne

  • intensywność światła i długość dnia świetlnego w czasie poprzedzającym wystąpienie rui

  • żywienie

  • wpływ stymulujący ogiera

  • dalsze efekty nerwowe (klacze b wrażliwe, jak sie b zestresuje to moze być po owulacji)

• czynniki wewnętrzne

  • stymulacja hormonalna (lokalna i ogólnoustrojowa)

  • procesy biochemiczne w pęcherzyku jajnikowym

  • zjawiska mechaniczne - tworzenie sie stigmy

[- stres może działać w obiwe strony - blokować i oddalać owulację, a także przyspieszać, jak jest pęcherzyk Graafa liczyć się, że w każdej chwili może pęknąć]

Blokada przebiegu i rozwoju rui

• czynniki nerwowe - stres, wyrzut endorfin

• synteza P4 na nieoptymalnym poziomie

  [za mało produkowane wpływa na to, że cykl nieregularny, mało estrogenów w płynie pęcherzykowym to ruja może się wydłużać, też spotykane jak okresy przejściowe, początek i koniec sezonu rozrodczego]

• niedostateczna synteza estrogenów w płynie pęcherzykowym

  [niedostateczna ilość receptorów LH w pęcherzyku Graafa i przekształcenie w pęcherzyk jesienny, atrezja uwsteczenienie]

• niedostateczne uwalnianie GnRH, FSH lub/i LH

Wskazania do kontroli owulacji

• inseminacja klaczy - zwłaszcza z użyciem nasienia mrożonego (krótka żywotność plemników)

• planowane krycia wartościowymi ogierami

• zmniejszenie liczby skoków

  [oszczędzamy ogiera, dotyczy też strych zwłaszcza folblutów, które długo używane do krycia naturalnego, nie ma tu inseminacji]

• skrócenie czasu między podaniem nasienia do macicy, a owulacją

Diagnostyka owulacji u klaczy

1. badanie ginekologiczne - kontrola pęcherzyka, zwiotczenie szyjki macicy

2. USG

   metody te mają największe znaczenie praktyczne

3. oznaczanie poziomu progesteronu - wzrost po owulacji

   [po peknieciu pęcherzyka ściana komórek ziarnistych przekształca się w komórki luteinowe, nie na taką skalę jak u suki (w okresie okoloowulacyjnym służy do diagnostyki owulacji u suki)]

4. Badanie śluzu pochwowego - pomiar pH i oporu - mało dokładne, bez wartości praktycznej.

Mechanizm owulacji

• enzymatyczne nadtrawienie ściany pęcherzyka Graafa (apex folliculi)

• aktywacja obecnego w płynie pęcherzykowym plazminogenu do aktywnej plazminy

• enzymatyczne ścieńczenie ścianek pęcherzyka

• wzrost ciśnienia płynu pęcherzykowego

• obliteracja naczyń włosowatych i niedotlenienie ściany pęcherzyka pod wpływem prostaglandyn

• pęknięcie ściany pęcherzyka i wylanie się płynu pęcherzykowego wraz z komórką jajową do światła lejka jajowodu

[- pęcherzyk wytwarza estrogeny w ścianie pęcherzyka;

- jak wysoki poziom estrogenów, działają i na macicę i na pęcherzyk;

- pod wpływem estrogenów dochodzi do rozplemu receptorów dla LH,

- jak dużo receptorów to dobrze rokujem, pęcherzyk się rozwija, ma ponad 4 cm średnicy,

- dochodzi pod wpływem estrogenów do wyrzutu LH, ten hormon uwalniany pulsacyjnie w postaci pulsów,

-jeśli cząstki LH połączą się z receptorami i wypełnią je wszystkie, jest sygnał żeby rozpocząć cześć biochemiczną owulacji;

- w części biochemicznej dochodzi do aktywacji plazminogenu (obecny w płyne pęcherzykowym) do plazminy + uwalniane są enzymy proteolityczne, które nadtrawiają ścianę pęcherzyka;

- pod wpływem prostaglandyn dochodzi do zmian naczyniowych, powodują wzrost ciśnienia w ścianie pęcherzyka

- ten proces nadtrawiania ściany powoduje w końcu, w najsłabszym punkcie, pęknięcie pęcherzyka, wylanie płynu cześciowo do jamy brzusznej, częściowo do lejka jajowodu i uwolnienie komórki jajowej;

- pęcherzyk musi najpierw urosnąć do F4, wytwarza R- LH pod wpływem estrogenów, pod wpływem estrogenów, LH wysyci wszystkie R - LH dopiero biochemiczna faza owulacji]

slajd - ciałko żółte krwawe ok 2 h po owulacji - znaczy ze nasze manupulowanie dało efekt, z dużą ilością płynu w przestrzeni po pęcherzyku

Hormonalne indukowanie owulacji u klaczy

Wskazania

• sztuczne unasienianie

• zwiększenie odsetka zaźrebień

• zmniejszenie liczby kryć

• zapobieganie opoźnionej owulacji

warunek - na jajniku pecherzyk min 35mm

Hormonalne indukowanie owulacji u klaczy

• do indukowania owulacji możemy użyć preparatów zawierających hCG, obce białko human chorion gonadotropine; 1500-4000 im, iv (substytucja, takie samo działanie i powinowactwo do R - LH)

• GnRH lub analogi np. buserelin 40mg iv, im lub sc

  [stymulują uwalnianie własnego LH (wszystko po to żeby zapobiec braku wysycenia R-LH)]

• krótkodziałające implanty analogu GnRH - deslorelin 2,2 mg (Ovuplant) [nie w pl, podstawa us]

w obrebie 24-48 h owulacja u ok 90%

• PHF2alfa lub analogi np 5mg dinoprost (1ml Dinolytic im) - sprzeczne dane;

  [niby obkurcza naczynia , podnosi ciśnienie w pęcherzyku, wpływa na wzrost poziomu estrogenow, nie powszechnie stosowany do indukcji owulacji, ale powszechnie do indukcji rui]

Mechanizm działania GnRH i jego analogów

• GnRH - dekapeptyd o kilkuminutowym okresie półtrwania

• syntetycznie produkowane analogi mają dłuższy okres aktywności biologicznej oraz większe powinowactwo do R - GnRH

• najczęściej stosowanym analogiem GnRH jest buserelina, nonapeptyd o wyraźnie dłuższym okresie półtrwania

• wysoki poziom GnRH prowadzi do wzrostu wydzielania endogennego LH

  [po 6-8 h szczyt uwalniania pulsacyjnego LH]

Mechanizm działania preparatów hCG (preparat Chorulon)

• ma powinowactwo do R - LH i po związaniu z nim wykazuje analogiczne działanie do endogennego LH [identyczne powinowactwo do R - LH jak naturalny hormon]

• oba hormony (LH i hCG) konkurują do receptora, ale się wzajemnie nie blokują

• podanie preparatu w momencie gdy wysycone są wszystkie wiązania receptorowe przez endogenny hormon nie powoduje wypierania własnego LH z wiązań

[- obce białko - może dawać odczyny anafilaktyczne (hydrokortyzon), szok/reakcja nafililaktyczna, zwłaszcza jak stosowany kilka razy w sezonie;

- po GnRH na efekt czekamy trochę dłużej]

Zaburzenia owulacji

• Opóźniona owulacja - zjawisko polegające na przedłużaniu się fazy pęcherzykowej związane z niewystarczającą produkcją i uwalnianiem LH. Powoduje starzenie się i w efekcie obumieranie komórki jajowej wewnątrz pęcherzyka Graafa lub uwalnianie do jajowodu komórki niezdolnej do zapłodnienia

• Atrezja pęcherzyka dominującego [zaburzenie nakazujące sterowanie owulacją] - pęcherzyk jajnikowy nie pęka lecz jego ściany grubieją, komórki warstwy ziarnistej przekształcają się w komórki lutealne - od środka, powstaje tkanka luteinowa nie będąca sensu stricto ciałkiem żółtym

  [ale ma receptory dla prostaglandyny, jak zarasta albo hCG/GnRH aby przyspieszyć, czyli namnożyć komórki lutealne żeby szybciej powstała tkanka luteinowa i za 8-10 dni prostaglandyny, w celu luteolizy wtedy nie stracimy cyklu, cykl nie będzie się wydłużał]

Leczenie zaburzeń owulacji

• owulacja opóźniona - indukcja hormonalna

• atrezja pecherzyka - przyspieszenie luteinizacji preparatami GnRH i późniejsze stosowanie PGF w celu przyspieszenia luteolizy

Ruja podzielona u klaczy (splitoestrus)

• po normalnie przebiegającej rui, zakończonej owulacją, następuje w przeciągu kilku (1-2-3) dni powrót wyraźnych objawów rujowych

• przyczyna:

  • wtórny rozwój drugiego pęcherzyka jajnikowego osiągającego stadium pęcherzyka Graafa (asynchroniczna podwójna owulacja)

  • lub ponowny, szybki wzrost poziomu LH;

[przyczyna niedobór inhibiny, ten jeden pęcherzyk dominująćy nie zatrzymał rozwoju drugiego]

• leczenie - farmakologiczna stymulacja owulacji