Pierwszy system zbiorowego bezpieczeństwa stworzono
w okresie międzywojennym w oparciu o Ligę Narodów. Organizacja ta nie spełniła jednak swojej roli ze względu na agresywną politykę Niemiec i Związku Radzieckiego oraz fakt, że nie była organizacją powszechną (tylko W. Brytania
i Francja z wielkich mocarstw przez całe 20-lecie były jej członkami). Skutki II wojny światowej zmusiły państwa do zreformowania systemu Ligi Narodów i stworzenia systemu zbiorowego bezpieczeństwa w ramach Organizacji Narodów Zjednoczonych.

Zbiorowa obrona i system zbiorowego bezpieczeństwa różnią się pod względem czterech kryteriów:

1. Pochodzenia zagrożenia – system zbiorowego bezpieczeństwa skierowany jest do wewnątrz i ma zapewnić wszystkim jego członkom bezpieczeństwo w razie zagrożenia ze strony uczestników systemu (przekładając to na stosunki wewnątrzpaństwowe można go porównać z policją). Zbiorowa obrona skierowana jest na zewnątrz, przeciw ewentualnemu agresorowi spoza systemu (porównanie z siłami zbrojnymi państwa). W systemie zbiorowego bezpieczeństwa nie ma
   z góry określonych koalicji ani wrogów, jest to sojusz uniwersalny.

2. Uniwersalności systemu – system zbiorowej obrony
   z założenia ma ograniczone członkostwo, natomiast system zbiorowego bezpieczeństwa powinien obejmować wszystkie istotne państwa.

3. Instytucjonalizacji systemu – system zbiorowego bezpieczeństwa musi być zinstytucjonalizowany, musi posiadać organizację wewnętrzną, która podejmowałaby decyzje o interwencji; prawo do zbiorowej obrony jest zagwarantowane w Karcie Narodów Zjednoczonych (art. 51),

4. Pełnionych funkcji – celem zbiorowej obrony jest ochrona członków przed agresją na ich terytorium (tylko) przy użyciu środków militarnych. W zakres systemu zbiorowej obrony nie wchodzą operacje pokojowe, dyplomacja prewencyjna, pokojowe rozwiązywanie sporów, interwencje humanitarne, które to instytucje są nieodłącznymi elementami systemu zbiorowego bezpieczeństwa.

Bezpieczeństwo kooperacyjne -Współczesne państwa stoją przed konieczności wspólnego, kooperacyjnego zapewnienia sobie bezpieczeństwa. Wynika to nie tylko z rozwoju doktryny bezpieczeństwa, dojrzałości społeczeństw poszczególnych państw do takich rozwiązań, ale jest koniecznością ze względu na takie problemy
i zagrożenia o zasięgu globalnym, jak: problem broni jądrowej, niestabilność polityczna wielu państw postsocjalistycznych, powiększanie się dysproporcji rozwojowych między Północą i Południem, problem zadłużenia międzynarodowego, głód i przeludnienie
w Trzecim Świecie, wyczerpywanie się surowców naturalnych, zagrożenia ekologiczne.

e) Bezpieczeństwo wg sposobu zorganizowania

• Indywidualne (działalność jednostkowa na kilka sposobów: hegemonizm mocarstwowy (np. Cesarstwo Rzymskie), izolacjonizm (np. polityka USA od 1823 roku, zakończona ostatecznie po II wojnie światowej), neutralność (np. Szwajcaria), niezaangażowanie (np. nieopowiadanie się po żadnej ze stron konfliktu zimnowojennego)

• System równowagi sił (np. klasyczny „koncert mocarstw” po kongresie wiedeńskim 1815 rok, system bipolarny (dwubiegunowy, ukształtowany w czasie zimnej wojny) czy system równowagi strachu oparty w szczególności o gwarancję wzajemnego zniszczenia)

• System blokowy (sojusze wojskowe, np. Pakt Północnoatlantycki, Organizacja Układu Warszawskiego)

• System bezpieczeństwa kooperatywnego (oparty o monitorowanie, wczesne ostrzeganie i środki budowy zaufania między państwami np. Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie)

• System bezpieczeństwa zbiorowego (powszechnego, zarówno ze względu na zasięg jak i zakres działania, np. Organizacja Narodów Zjednoczonych).

System bezpieczeństwa zbiorowego - system instytucjonalny, którego celem jest zapobieganie konfliktom pomiędzy państwami członkowskimi. Obejmuje on swym zasięgiem wszystkie państwa danego obszaru, niezależnie od ich różnorodności. Pierwszą historyczną próbą utworzenia tego rodzaju systemu było powołanie Ligi Narodów w 1920 roku. Obecnymi przykładami takich konstrukcji są Organizacja Narodów Zjednoczonych (zasięg uniwersalny) oraz Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (zasięg regionalny).

Elementy systemu zbiorowego bezpieczeństwa:

• zakaz użycia siły zbrojnej pomiędzy członkami;

• pokojowe rozstrzyganie sporów;

• stosowanie ogólnych zasad stosunków międzynarodowych;

• stosowanie sankcji wobec agresora i podejmowanie decyzji o ich użyciu przez powołane do tego organy;

• kontrola i ograniczanie zbrojeń;

• ujęcie systemu w formie organizacji międzynarodowej powstałej na bazie traktatu lub porozumienia.

BEZPIECZEŃSTWO ZBIOROWE

system polit.-prawny o charakterze uniwersalnym lub regionalnym, którego celem jest utrwalenie pokoju międzynar. przez ustanowienie zakazu agresji oraz obowiązku pokojowego rozstrzygania sporów; jego naczelną zasadą jest zbiorowa samoobrona - napad na jednego z sygnatariuszy umowy jest traktowany jako napad na wszystkich pozostałych; pierwszą próbą stworzenia systemu b.z. była Liga Narodów (1920-46); obecnie nad b.z. w skali globalnej czuwa Rada Bezpieczeństwa ONZ; zasady b.z. w Europie określa Akt Końcowy KBWE (1975).

Systemy bezpieczeństwa międzynarodowego

a) Pojęcie systemu bezpieczeństwa międzynarodowego

• System bezpieczeństwa międzynarodowego (zbiorowego), jest to system instytucjonalny, którego celem jest zapobieganie konfliktom pomiędzy państwami członkowskimi. Obejmuje wszystkie państwa danego obszaru (zależnie od swej skali). Pierwszą historyczną próbą utworzenia tego typu systemu było powołanie Ligi Narodów w 1920 roku.

Obecnie np. Zasięg globalny ONZ, zasięg regionalny OBWE.

System zbiorowego bezpieczeństwa opiera się na:

1. Zakazie użycia siły zbrojnej pomiędzy członkami

2. Pokojowym rozstrzyganiu sporów

3. Stosowaniu ogólnych zasad stosunków międzynarodowych

4. Stosowaniu sankcji wobec agresora i podejmowania decyzji o ich użyciu przez powołane do tego organy

5. Kontroli i ograniczania zbrojeń

6. Ujęciu systemu w formie organizacji międzynarodowej powstałej na bazie traktatu lub porozumienia.

System bezpieczeństwa zbiorowego odpowiada wymaganiom czasu, potrzebom określonego momentu historycznego!

• Normy ONZ, w oparciu o które miał funkcjonować system bezpieczeństwa zbiorowego (przyjęte w specjalnej deklaracji w 1970 r.):

1. Powstrzymanie się od groźby i użycia siły i jej użycia,

2. Pokojowe rozstrzyganie sporów międzynarodowych,

3. Współpraca zgodnie z KNZ,

4. Nieingerencja w sprawy wewnętrzne,

5. Równouprawnienie i samostanowienie narodów,

6. Suwerenna równość i równouprawnienie państw,

7. Wykonywanie w dobrej wierze przyjmowanych zobowiązań.

Kształtowanie koncepcji bezpieczeństwa międzynarodowego

Główne siły i ośrodki kształtowania koncepcji bezpieczeństwa międzynarodowego

• Koncepcja bezpieczeństwa międzynarodowego i jego zagrożeń, kwestia użycia siły – znajduje swój wyraz w oficjalnych i nieoficjalnych doktrynach organizacji międzynarodowych lub państw.

• Dotychczasowe koncepcje bezpieczeństwa międzynarodowego opierały się m.in. na modelach: izolacjonizmu, neutralności, równowagi sił, odstraszania, bezpieczeństwa zbiorowego. Dwustronne sojusze są zastępowane systemami bezpieczeństwa subregionalnego, regionalnego i próbą stworzenia systemu uniwersalnego.

Początkowo gwarancje bezpieczeństwa realizowane były na poziomie narodowym. Budowa kooperatywnego systemu bezpieczeństwa uwzględniała doświadczenia, płynące ze słabości wcześniej tworzonych systemów. Wykazały one, że koalicje ani systemy zbiorowe nie mogą być skuteczne w przypadku oparcia ich wyłącznie na więziach instytucjonalno-prawnych. Rzeczywistym spoiwem są zatem związki w sferze realnej (procesy integracyjne w regionach, zaawansowanie umiędzynarodowienia gospodarki poszczególnych państw).

Centrum sterowania tymi procesami stały się Stany Zjednoczone i organizacje międzynarodowe, Wspólnoty Europejskie (a zwłaszcza Wielka Brytania, Francja i Niemcy).

W ujęciu historycznym utrzymaniu bezpieczeństwa państwa służyły:

• Budowa potęgi państwa (potencjał militarny i ekonomiczny)

• Zawieranie umów międzynarodowych o wzajemnej pomocy lub sojuszy obronnych

• Budowa więzi opartych na związkach małżeńskich władców

• Sojusze „przeciw”

• Sojusze oparte na wspólnocie interesów

• Pierwsze próby instytucjonalizacji międzynarodowego syetmu obronnego

• Instytucjonalizacja systemu bezpieczeństwa po II wojnie światowej

• Instytucjonalizacja systemu bezpieczeństwa po zakończeniu zimnej wojny

Ważnym czynnikiem budowania systemu bezpieczeństwa w Europie było wprowadzenie rozwiązań, które z jednej strony sprzyjały budowie zaufania między krajami europejskimi, z drugiej strony tworzyły więzi współzależności. Tym procesom towarzyszyło budowanie struktur bezpieczeństwa opartych na dialogu politycznym, współpracy struktur politycznych i obronnych państw członkowskich.

Rola strategii bezpieczeństwa międzynarodowego

• W kształtowaniu polityki bezpieczeństwa międzynarodowego państwa muszą wyważać relacje i interesy bezpieczeństwa narodowego za strategią szerszych ugrupowań militarnych, które współtworzą (NATO, EPBiO) ora partykularnymi interesami bezpieczeństwa narodowego sojuszników

• Inna percepcja zagrożeń i kultura strategiczna w USA i UE

• Definiowanie geostrategicznych/geopolitycznych interesów bezpieczeństwa

• Konieczność reagowanie na nowe zagrożenia sprawia, iż zdaniem wielu państw istniejący prawnomiędzynarodowy kontekst stosowania siły zbrojnej staje się anachroniczny (Kosowo 1999, Afganistan 2001, Irak 2003)

• Po 11 września zmniejszenie się zainteresowania problematyką demokracji i praw człowieka – dla doraźnych potrzeb wzrasta tolerancja dla autorytarnych reżimów.

Najbardziej efektywnym i odpowiadającym wymaganiom współczesności jest kooperacyjny sposób zapewniania bezpieczeństwa, funkcjonujący w nauce jako bezpieczeństwo kooperacyjne lub kooperatywne (ang. cooperative security)⁴⁷.

Termin ten - zdaniem J. Czaputowicza - ma genezę w negocjacjach rozbrojeniowych prowadzonych między dwoma blokami w okresie zimnej wojny. Oznaczał wtedy akceptację przez zainteresowane państwo inspekcji na miejscu, do czego potrzebna była współpraca, czyli kooperacja. Natomiast niekooperatywne techniki zakładały jednostronne monitorowanie poziomu uzbrojenia w poszczególnych kategoriach za pomocą nowoczesnych środków technicznych, bez konieczności akceptacji i udziału zainteresowanego państwa. Działania te miały przeciwdziałać nadmiernemu nagromadzeniu bojowych środków walki, co miało zapobiegać konfliktom zbrojnym i wpływać odprężająco na sytuację międzynarodową. Wymagało to akceptacji poddania się ograniczeniom zdolności wojskowych⁴⁸.Współcześnie funkcjonujące rozumienie pojęcia bezpieczeństwo kooperacyjne zostało wypracowane w NATO. Zgodnie z nim Sojusz Północnoatlantycki został uznany za integralną część struktury kooperacyjnego bezpieczeństwa europejskiego⁴⁹. W tym rozumieniu kooperacyjne zapewnianie bezpieczeństwo zakłada budowanie systemu współzależnych, współpracujących z sobą i wzajemnie uzupełniających się podmiotów stosunków międzynarodowych i bezpieczeństwa oraz kompleksowe ujmowanie bezpieczeństwa, jako reakcję na istniejące i przewidywane zagrożenia. System ten wymaga ustanowienia i sprawnego funkcjonowania podziału pracy między podmiotami kreującymi bezpieczeństwo.

Koncepcja zbiorowego bezpieczeństwa opiera się na kantowskim przekonaniu, że możliwym i pożądanym jest powstanie federacji republikańskich rządów, która utrzyma pokój na świecie. W okresie zimnej wojny zyskała na znaczeniu koncentrując się przede wszystkim na sprawach militarnych. Zbudowany według koncepcji system bezpieczeństwa zbiorowego miałby przezwyciężać logikę równowagi sił, która zdaniem jego zwolenników była przyczyną konfliktów.

Koncepcja ta jest oparta przede wszystkim na prawno-międzynarodowych zobowiązaniach państw do wyrzeczenia się przez członków danego systemu bezpieczeństwa - czy to Narodów Zjednoczonych, czy też jakiegoś ugrupowania regionalnego - użycia siły wobec przeciwnika oraz ich zobowiązaniu do przyjścia z pomocą każdemu z członków systemu, na którego dokonano agresji³⁴. Wymaga więc solidarnego zobowiązania się członków społeczności międzynarodowej do zbiorowego przeciwstawiania się naruszeniom bezpieczeństwa międzynarodowego³⁵, przyjmując za podstawę bezpieczeństwo wszystkich i wspólne przedsięwzięcia, które przeciwdziałałyby wszelkim naruszeniom bezpieczeństwa. Idea ta materializuje się wraz z rozwojem wspólnoty interesów gwarantowanych przez rozbudowane prawo międzynarodowe oraz tworzone powszechne i regionalne organizacje bezpieczeństwa i współpracy. Działania w ramach bezpieczeństwa zbiorowego to przede wszystkim operacje pokojowe, dyplomacja prewencyjna, pokojowe rozwiązywanie sporów i interwencje humanitarne. Historycznie rzecz ujmując, operacje pokojowe bezpieczeństwa zbiorowego były mniej wymagające pod względem militarnym od działań z zakresu zbiorowej obrony³⁶.

Każdy system bezpieczeństwa zbiorowego poza założeniami prawnymi i politycznymi wymaga istnienia odpowiedniej instytucji posiadającej legitymację prawnomiędzynarodową, która by go autoryzowała i wymuszała przestrzeganie stosowania się do jego zasad³⁷ oraz należytego przygotowania uczestników do funkcjonowania w ramach ustalonych reguł³⁸. Warunek ten nie dotyczy zbiorowej obrony, która może przyjąć formę luźnej koalicji, ale może też, jak na przykład w NATO, być w znacznej mierze zinstytucjonalizowana. Według kryterium pełnionych funkcji, zadaniem zbiorowej obrony jest ochrona państw członkowskich przed agresją zewnętrzną za pomocą środków militarnych. Bezpieczeństwo wspólne, defensywne, kooperatywne i wszechstronne to tylko różne warianty bezpieczeństwa zbiorowego.