Sytuacja międzynarodowa w latach 30- tych XX wieku - rozpad systemu wersalskiego i geneza II wojny światowej. podr., s. 109 - 131, mapy, s.120, 111, oprac. RM
„Na pewno nie jesteśmy ostatni, po nas spotka to innych”
Kamil Krofta, msz Czechosłowacji 30 IX 1938, po postanowieniach konferencji monachijskiej
1.Najważniejsze źródła słabości systemu wersalsko - waszyngtońskiego w okresie
dwudziestolecia międzywojennego
- dążenie do rewizji systemu wersalsko - waszyngtońskiego przez Niemcy, Włochy, Japonię i ZSRR
- Liga Narodów nie posiada organów wykonawczych, które powstrzymałyby potencjalnego agresora
- wśród stałych członków Rady Ligi Narodów znajdują się państwa dążące do załamania systemu
wersalsko - waszyngtońskiego
- polityka izolacjonizmu Stanów Zjednoczonych wobec Europy w okresie dwudziestolecia międzywojennego
- brak przez dłuższy okres czasu wspólnego stanowiska Francji i Wielkiej Brytanii w utrzymaniu ładu
wersalskiego oraz wobec potencjalnego agresora
- bardzo silne nastroje pacyfistyczne we Francji i w Wielkiej Brytanii po I wojnie światowej („nie chcemy
umierać za Gdańsk”) uniemożliwiające powstrzymanie w latach trzydziestych dążeń Hitlera
- polityka appeasementu („powstrzymywania”, ustępstw) Wielkiej Brytanii i Francji wobec Niemiec w latach
30-tych (premier N. Chamberlain wierzył, że polityka appeasementu wobec Hitlera zapobiegnie wybuchowi
wojny)
- słabość militarna i ekonomiczna państw Europy Środkowo - Wschodniej oraz antagonizmy między nimi
(nie może więc zostać zrealizowana koncepcja „Międzymorza”)
- niepowodzenie prób stworzenia trwałego systemu bezpieczeństwa zbiorowego w powersalskiej Europie
- ścisłe współdziałanie Niemiec i ZSRR u schyłku lat 30 - tych (w związku z Paktem Ribbentrop - Mołotow)
przesądzające los krajów Europy Środkowowschodniej, zwłaszcza Polski
Próby stworzenia systemu bezpieczeństwa zbiorowego w powersalskiej Europie i ich
załamanie w latach 30- tych
Pakt Ligi Narodów z 1919 r.
Pakt Brianda - Kelloga z 1928 r.
Protokół Litwinowa („protokół moskiewski”) z 1929 r.
niepowodzenie dążeń paneuropejskich (hr. R. Coudenhove - Kalergiego i Aristide Brianda)
konwencja londyńska z VII 1933 - przyjęcie tzw. definicji agresora (inicjatywa ZSRR i M. Litwinowa) - zob. Batowski, s. 191 - 192
projekt tzw. paktu wschodniego („pacte oriental”, „wschodnie Locarno”) z 1934 r. - inicjator - minister spraw zagranicznych Francji Louis Barthou („pakt wschodni” miał być układem o wzajemnych gwarancjach bezpieczeństwa oraz pomocy zbrojnej przeciw agresorowi, nie został zrealizowany, zwł. z powodu sprzeciwu Niemiec i Polski oraz zamachu w Marsylii 9 X 1934 (w którym zginał L. Barthou)
Ekspansja militarna Japonii na Dalekim Wschodzie w latach trzydziestych jako istotny przejaw naruszenia systemu wersalsko - waszyngtońskiego (zob. konferencja waszyngtońska w 1921 - 1922 )
- „incydent mandżurski” (1931) i utworzenie Mandżukuo (1932)
- wystąpienie Japonii z Ligi Narodów (III 1933)
- tzw. druga agresja na Chiny w l. 1937 - 1938 (Pekin, Tiencin, Szanghaj, Nankin)
Projekt tzw. Paktu Czterech z marca 1933 r. (ścisłego współdziałania na arenie międzynarodowej Włoch, Niemiec, Francji, Wielkiej Brytanii, m.in. w sprawie rewizji traktatów pokojowych i systemu wersalskiego) autorstwa Mussoliniego, nie został zrealizowany na skutek silnego sprzeciwu Polski i państw „Małej Ententy” (Pakt Czterech zwany był potocznie dyrektoriatem europejskim), il. w podr., s. 110
Wystąpienie Niemiec z Ligi Narodów (X 1933)
Zawarcie przez Polskę paktów o nieagresji z ZSRR (1932) oraz z Niemcami (I 1934)
o polityce równowagi Piłsudskiego, podr., s.65, M. Litwinow - ówczesny ludowy komisarza spraw zagranicznych ZSRR
7. Przystąpienie ZSRR do Ligi Narodów w 1934 r. (oraz do Rady Ligi Narodów)
Wprowadzenie w Niemczech powszechnego obowiązku służby wojskowej (III 1935),
ujawnienie posiadania lotnictwa wojskowego (1935) oraz remilitaryzacja Nadrenii (III
1936) jako istotne przejawy naruszenia systemu wersalskiego
9. Agresja Włoch na Etiopię w l. 1935 - 1936 („wojna abisyńska”), mapa w podr., s. 111
przemówienie cesarza Hajle Selasje na forum Ligi Narodów,
wykluczenie Włoch z Ligi Narodów (1937)
VII Kongres Kominternu w Moskwie (1935) - przyjęcie (przy poparciu ZSRR) koncepcji tworzenia antyfaszystowskich „frontów ludowych”,
czyli współdziałania komunistów z socjalistami w poszczególnych państwach Europy,
zagrożonych przejęciem władzy przez faszystów i skrajną prawicę
Rząd „frontu ludowego” socjalisty Leona Bluma we Francji w latach 1936 - 1937 i jego
reformy społeczne (np. podniesienie płac robotników, skrócenie tygodnia pracy do 40 godzin,
wprowadzenie 15 dniowych płatnych urlopów), rząd uzyskał poparcie komunistów, którzy
jednak do niego nie weszli, podr., s. 114
Wojna domowa w Hiszpanii ( VII 1936 - IV 1939) i jej aspekty międzynarodowe aspekty, mapa - podr., s. 120
dyktatura gen. Miguela Primo de Rivera (1923 - 1930), obalenie dyktatury (1930), detronizacja króla Alfonsa XIII i ogłoszenie republiki (1931), zwycięstwo w wyborach w 1936 r. ugrupowań „frontu ludowego” (socjaliści, komuniści, trockiści, anarchiści), bunt przeciw rządom „frontu ludowego” gen. F. Franco i prawicy
wsparcie Hitlera i Mussoliniego dla gen. F. Franco, np. Legion Condor, zbombardowanie miasta Guernica, ok. tysiąc ofiar (zob. obraz Picassa)
rola tzw. piątej kolumny (podr., s. 113) w wojnie domowej w Hiszpanii (zwolennicy gen. Franco na obszarze kontrolowanym przez siły frontu ludowego)
wsparcie ZSRR dla lewicowego rządu „frontu ludowego” oraz udział po jego stronie tzw. Brygad Międzynarodowych (dowódca: gen. Karol Świerczewski)
Liga Narodów wobec wojny w Hiszpanii: wezwała do polityki nieinterwencji oraz do wycofania się z Hiszpanii wszystkich sił zagranicznych (1937)
Powstanie Paktu Antykominternowskiego oraz ukształtowanie się osi Berlin - Rzym - Tokio
układ niemiecko- włoski dotyczący wspólnej pomocy dla gen. Franco (25 X 1936)
utworzenie Paktu Antykominternowskiego (25 XI 1936): zawarty między Niemcami i Japonią
przystąpienie Włoch do Paktu Antykominternowskiego (6 XI 1937)
Wielka Brytania w latach dwudziestych i trzydziestych
- uzyskanie przez Irlandię statusu dominium (w 1921 r. jako tzw. Wolne Państwo Irlandzkie
(Irish Free State)
pierwszy w historii Wielkiej Brytanii rząd kierowany przez laburzystę w 1924 r. (James Ramsay MacDonald)
spadek znaczenia partii liberałów (wigów) w latach 20-tych
utworzenie Brytyjskiej Wspólnoty Narodów w1926 (British Commonwealth of Nations) i jej potwierdzenie w statucie westminsterskim w 1931 ( na jego podstawie dotychczasowe dominia Kanada, Australia, Nowa Zelandia, Związek Południowej Afryki, Nowa Funlandia - do 1934, Wolne Państwo Irlandzkie uzyskały status niezależnych państw, stowarzyszonych z Imperium Brytyjskim -niezależność wewnętrzna , samodzielna polityka zagraniczna, uznawanie nominalnej władzy zwierzchniej brytyjskiego monarchy)
abdykacja króla Edwarda VIII w XII 1936 r. (powody: oskarżany o sympatie proniemieckie, romans króla z panią Wallis Simpson)
uzyskanie przez Irlandię pełnej niepodległości w1937 r. - zmiana nazwy państwa na Eire i proklamowanie republiki (głową państwa przestał być brytyjski monarcha)
Anschluss Austrii (12 -13 III 1938) - zajęcie Austrii przez Niemcy (mapa - podr., s. 120)
- Engelbert Dollfus: kanclerz Austrii w latach 1932 - 1934, zwolennik włoskiego faszyzmu i tzw.
austrofaszyzmu, zamordowany prze nazistów (zwolenników faszyzmu hitlerowskiego)
- okoliczności Anschlussu: Kurt Schuschnigg (kanclerz Austrii od 1934 r. do 11 III 1938, przeciwnik
przyłączenia Austrii do Niemiec) zamierzał 13 marca 1938 r. przeprowadzić referendum w którym
Austriacy mieliby podjąć decyzję - przyłączenie do Niemiec czy zachowanie niezależnego państwa
austriackiego? Zwolennicy Anschlussu, w obawie przed przegranym referendum, niedopuścili do
jego przeprowadzenia oraz doprowadzili do dymisji kanclerza Schuschnigga 11 III 1938 r.
- Artur Seyss - Inquart: przywódca austriackich nazistów, zwolennik przyłączenia Austrii do
Niemiec, kanclerz Austrii (od 11 III do 13 III) w momencie Anschlussu, współautor Anschlussu
- wkroczenie wojsk niemieckich do Austrii 12 III
- ogłoszenie przez Hitlera Anschlussu Austrii 13 III
- skutki Anschlussu: powiększenie terytorium i liczby ludności Niemiec, uzyskanie przez Niemcy granicy z
Włochami, Jugosławią, Węgrami, wydłużenie granicy z Czechami (czyli zmniejszenie możliwości obronnych
Czechosłowacji w przypadku wojny z Niemcami)
Kryzys sudecki, konferencja w Monachium (29 -30 IX 1938) i rozbiór Czechosłowacji
- Tomasz G. Masaryk - pierwszy prezydent Czechosłowacji (1918 - 1935), mapa - podr., s. 120
- Edward Benesz - prezydent Czechosłowacji (1935 - 1938), podał się do dymisji po zajęciu Sudetów przez
Niemcy, a następnie udał się n a emigrację
- Konrad Henlein - przywódca Niemców sudeckich (czyli przywódca tzw. piątej kolumny w Czechach)
- spotkania Hitlera z Nevillem Chamberlainem w Berchtesgaden (15 IX) i Bad Godesberg (22 IX) w
sprawie Czechosłowacji i Sudetów
- konferencja w Monachium (29 - 30 IX 1938 r.)
· postanowienia: Hitler uzyskał zgodę W. Brytanii, Francji i Włoch na zajęcie czeskich
Sudetów (części terytorium Czechosłowacji wzdłuż granicy z Niemcami)
· uczestnicy konferencji w Monachium: Hitler, Mussolini, premier Wielkiej Brytanii
Neville Chamberlain, premier Francji Eduard Daladier , E. Daladier, N. Chamberlain jako
zwolennicy appeasementu (brytyjski premier, zgadzając się na żądania Hitlera na konferencji
monachijskiej, był przekonany, że uratował pokój)
· znaczenie: „Na pewno nie jesteśmy ostatni, po nas spotka to innych”, Kamil Krofta, minister spraw
zagranicznych Czechosłowacji po postanowieniach konferencji monachijskiej (30 IX 1938)
- bezpośrednie skutki konferencji monachijskiej:
· zajęcie przez Niemcy tzw. Sudetów (w początkach października 1938 r.) w wyniku ustaleń
konferencji monachijskiej (29 tys. km., czyli 20 % terytorium Czechosłowacji, 3,3 mln.
ludności, w tym ponad 700 tys. Czechów)
· dymisja prezydenta E. Benesza po konferencji monachijskiej (w czasie wojny będzie
prezydentem czechosłowackiego rządu emigracyjnego w Londynie)
· Czechosłowacja stała się państwem federacyjnym (6 X 1938) - składającym się z Czech,
Słowacji i Ukrainy Zakarpackiej (z odrębnymi rządami krajowymi)
· tzw. I arbitraż wiedeński (2 XI 1938) - porozumienie Niemiec i Włoch w sprawie zajęcia
przez Węgry południowej Słowacji i Ukrainy Zakarpackiej
· zajęcie Zaolzia przez wojska polskie 1-3 X 1938 (ok. 869 km kw. , 200 tys. ludności, przynajmniej w
połowie polskiej) oraz Spiszu i Orawy
17. Zajęcie przez wojska niemieckie pozostałej części Czech (15 -16 III 1939) i utworzenie
na tym obszarze Protektoratu Czech i Moraw (16 III 1939) mapa - podr., s. 120
- Emil Hacha: ostatni prezydent Czechosłowacji przed zajęciem reszty Czech przez Niemcy,
zastraszony (możliwością zbombardowania Pragi przez niemieckie lotnictwo) podpisał w Berlinie zgodę na
zajęcie przez Hitlera tej części Czech, która nie została zajęta wcześniej w wyniku ustaleń na
konferencji monachijskiej
- ogłoszenie niepodległości Słowacji 14 III 1939 przez rząd kierowany przez księdza Józefa
Tiso (w rzeczywistości Słowacja była uzależniona od Niemiec i przystąpiła do Paktu
Antykominternowskiego, wojska słowackie w 1941 r. uczestniczyły w agresji Hitlera na ZSRR)
Aneksja Kłajpedy przez Niemcy (22 - 23 III 1939) mapa - podr., s. 120
Agresja Włoch na Albanię (7 IV 1939) mapa - podr., s. 120
Przystąpienie Węgier, Mandżukuo (II 1939) i Hiszpanii (III 1939) do Paktu Antykominternowskiego
21. „Pakt stalowy” 22 V 1939 r. („traktat berliński”, „ układ Ribbentrop - Ciano”): sojusz
wojskowo - polityczny Niemiec i Włoch, przewidujący wzajemną pomoc w czasie wojny (np. w
przypadku agresji jednego z tych państw na inne)
Radziecko - francusko - brytyjskie rokowania w Moskwie (IV - VIII 1939) i ich fiasko: w trakcie tych rokowań Stalin chciał dowiedzieć się, czy w razie agresji Hitlera na Polskę Francja i Wielka Brytania udzielą jej realnego wsparcia militarnego, gdy doszedł do przekonania, że mocarstwa zachodnie takiego wsparcia nie udzielą zdecydował się ostatecznie na układ z Niemcami (pakt Ribbentrop - Mołotow), zob. wypowiedź Stalina (podr., s. 124) już w maju 1939 r. Stalin zastąpił na stanowisku ludowego komisarza spraw zagranicznych Maksyma Litwinowa Wiaczesławem Mołotowem, było to zapowiedzią odejścia od polityki antyhitlerowskiej (i koncepcji frontów ludowych) na rzecz układu z III Rzeszą,
Pakt Ribbentrop - Mołotow podpisany w Moskwie 23 VIII 1939 (tekst w podr., s. 125) składał się z dwóch części:
- układu o nieagresji między Niemcami a ZSRR (jawnego)
- tajnego protokołu dodatkowego
treść tajnego protokołu dodatkowego: podział części Europy (Środkowowschodniej) na dwie
strefy wpływów
• w radzieckiej strefie wpływów znajdą się: Finlandia, Estonia, Łotwa, Besarabia,
wschodnia część państwa polskiego (aż do linii Narew - Wisła - San)
• w niemieckiej strefie wpływów znajdą się: Litwa i zachodnia część Polski (do linii Narew
- Wisła - San)
Polska a Niemcy (24 X 1938 - 1 IX 1939), o położeniu geopolitycznym Polski w latach 1938 - 1939, s. 130 - 131
niemieckie żądania wobec Polski (24 X 1938): Polska ma wyrazić zgodę na przyłączenie Wolnego Miasta Gdańska do Niemiec oraz na wybudowanie przez tzw. „Korytarz” eksterytorialnej (wyłączonej z terytorium Polski) linii kolejowej i autostrady łączącej Prusy Wschodnie z resztą Niemiec, ma także przystąpić do Paktu Antykominternowskiego
wizyta ministra Józefa Becka w Berlinie („Morze Czarne to też morze”)
odrzucenie przez Polskę niemieckich żądań (26 III 1939)
wizyta ministra spraw zagranicznych Józefa Becka w Londynie i brytyjskie gwarancje bezpieczeństwa dla Polski (6 IV 1939)
wypowiedzenie przez Niemcy układu o nieagresji (28 IV)
przemówienie J. Becka w Sejmie 5 V 1939 („Polska od Bałtyku nie da się odepchnąć”, „My w Polsce nie znamy pojęcia pokoju za wszelką cenę”), podr., s. 117, 124
pogorszenie położenia geopolitycznego Polski w wyniku podpisania przez III Rzeszę i ZSRR Paktu Ribbentrop - Mołotow
polsko - brytyjski układ sojuszniczy (25 VIII 1939) i jego znaczenie
przesunięcie przez Hitlera daty agresji na Polskę ( z 26 VIII na 1 IX)
prowokacja gliwicka (31VIII/1IX 1939): Niemcy przebrani w polskie mundury zajęli niemiecką radiostację w Gliwicach, chcąc w ten sposób wykazać, że to Polska dokonała agresji na Niemcy, a nie odwrotnie
3