PROBLEMY I HIPOTEZY BADAWCZE
3. Zakres problemów badawczych
Problemy badawcze mają dwa podstawowe zakresy. Pierwszy z nich to:
- zależności między zmiennymi (relacje), natomiast drugi dotyczy
- właściwości czy wartości zmiennych
Problemy dotyczące zależności między zmiennymi
Szczególne znaczenie mają problemy dotyczące zależności sprawczych między zmiennymi niezależnymi (różnego rodzaju oddziaływania wychowawcze) i zmiennymi zależnymi (skutki tych oddziaływań, cele wychowania, nauczenia czy kształcenia).
Problemy te posiadają różny zakres, jeśli chodzi o działalność wychowawczą według H. Muszyńskiego:
problemy dotyczące pojedynczych działań wychowawczych w bezpośrednim stosunku interpersonalnym z wychowankiem. Wiąże się z nowatorstwem pedagogicznym i doraźnie stosowanej techniki wychowawczej (np. wpływ pogadanki lub dyskusji podczas lekcji j. polskiego na zmianę stosunku uczniów wobec poruszanych kwestii. Słuchanie audycji radiowej na lekcji historii sprawiając pogłębienie się zainteresowań dziećmi historią).
Niewielka wydaje się ich przydatność praktyczno-użyteczna jak również wartość poznawcza.
całe ciągi działań podjęte przez wychowawcę (nie wykorzystując wszystkich możliwych aspektów pracy pedagogicznej z uczniami). Problemy mogą dotyczyć np. wychowawczego kierowania w toku lekcji, celowego kształtowania stosunków społecznych w klasie lub współudziału uczniów w procesie dydaktyczno-wychowawczym.
Badanie tego rodzaju problemów jest wartościowe ze względu na pilne zapotrzebowanie społeczne
ale także ze względów naukowo-poznawczych. Ten typ problemu okazuje się być płodny naukowo
i możliwy do rozwiązania.
Działalność wychowawczą zespołu osób zachodzącą w interpersonalnym stosunku z wychowankami.
Zakres problematyki badawczej związany jest z zależnościami sprawczymi, obejmuje całokształt wpływów wychowawczych szkoły. Wpływy te są ze sobą skoordynowane i tworzą w szkole określony system wychowania. Problemy uwzględniające je w sensie globalnym maja olbrzymie znaczenie praktyczne - niestety rozwiązywanie ich jest rzeczą niezwykle trudną z uwagi na wielką ilość czynników, jakie należałoby poddać ścisłej kontroli podczas badań.
Działalność wielu różnych instytucji oświatowo-wychowawczych takich jak: funkcjonowanie systemów szkolnictwa, oświata a gospodarka narodowa lub planowanie oświaty.
Według H. Muszyńskiego każdy z tych problemów badawczych można rozpatrywać z uwagi na:
- skuteczność działań wychowawczych,
- poszukiwanie i ustalanie coraz to skuteczniejszych takich działań,
- warunki wyznaczające ich efektywność,
- stosowalność tych działań w różnych okolicznościach i w odniesieniu do różnych osób.
Wymienione aspekty problemów badawczych pozwalają na odpowiednie ich sklasyfikowanie i ocenę, wszystkie one znajdują swoje odzwierciedlenie, ale jedne z nich pełni role aspektu wiodącego np. w badaniu określonych form oddziaływań wychowawczych wiodącym aspektem jest ich skuteczność lub też samo ich ustalenie.
Problemy dotyczące wartości zmiennych
Istnieje cały szereg problemów, które wymagają rozstrzygnięć wyłącznie w płaszczyźnie rozpoznania określonych faktów, zjawisk i procesów. Na terenie klasy obserwujemy takie zagadnienia jak:
Indywidualne cechy uczniów - inteligencja, zdolności specjalne, zainteresowania, motywy, potrzeby psychiczne, dojrzałość społeczno-moralna itp.
Dynamika grupowa klasy szkolnej, czyli normy grupowe, struktura grupowa, przywództwo, spoistość
i atmosfera w grupie.
Problemy te pozwalają szerzej ujmować i widzieć proces wychowania i nauczania. Rozstrzygniecie tych problemów usprawnia działalność wychowawczą.
Problemy dotyczące bezpośrednio zależności sprawczych w odniesieniu do klasy szkolnej możemy powiedzieć, o co najmniej trzech zakresach problemów badawczych:
poszczególni uczniowie klasy - zainteresowanie w kierunku uczniów wybitnie zdolnych, uczniowie nieprzystosowani społecznie lub uczniowie specjalnej troski.
problemy związane z ogólna charakterystyka klasy szkolnej w świetle indywidualnych cech wszystkich jej uczniów np. poziomu inteligencji, dojrzałości społecznej czy osiągnięć szkolnych.
problemy badawcze klasy szkolnej jako grupa społeczna.
Kryteria poprawności problemów badawczych
Według F.N Kerlingera istnieją trzy kryteria poprawnie sformułowanych problemów badawczych:
problem ma wyrażać relację zachodzącą między dwiema lub więcej zmiennymi np.:
- czy A pozostaje w relacji do B?
- w jakiej relacji A i B pozostają do C?
- w jakiej relacji A pozostaje do B w warunkach C i D?
2. problem ma być sformułowany w formie pytania jasno i jednoznacznie
3. problem ma dotyczyć zmiennych, dających się zbadać (zmierzyć), pozbawiony takiej możliwości przestaje być problemem badawczym.
Precyzyjność w sformułowaniu problemów
Dokładność w formułowaniu problemów badawczych uzyskuje się poprzez właściwie użytą partykułę pytajną (punktor pytaniowy) czy, albo, odpowiednio sformułowane zdanie pytajne (funkcja zdaniowa).
Problemem zaczynającym się od partykuły „czy” przysługuje duża jednoznaczność. Problemy te dopuszczają tylko dwojaka odpowiedź jedna z nich jest pozytywna „tak”, a druga negatywna „NIE”. Jest wprawdzie trzecia odpowiedź sugerująca niezdecydowanie „NIE WIEM”.
Pytania rozstrzygające maja w nauce pierwszeństwo ze względu na wymagana alternatywną odpowiedź. Wszystkie pozostałe pytania tj. pytania dopełnienia ( odp. Na pyt wszystkich przypadków oprócz M i W)x, przeważnie zakładają klika alternatyw odpowiedzi na nie wymagają dokonania wyboru spośród więcej niż jednej alternatywy złożonej ze sprzecznych względem siebie zdań.
Wysoka wartość metodologiczna jest zdanie pytajne (funkcja zdaniowa) stanowiące jednocześnie schemat przyszłej odpowiedzi.
K. Ajdukiewicz nazywa ja dana pytania - a zawarta w niej zmienna - niewiadoma pytania. Niewiadoma ta obejmuje jedna lub kilka zmiennych, których identyfikowanie jest prawidłową odpowiedzią na dane pytanie.
Każdy problem badawczy, powinien być wyrażony w formie pytania, w którym schemat przyszłej odpowiedzi jak i jego niewiadoma są sformułowane w języku jednakowo zrozumiałym przez wszystkich zainteresowanych.
Usytuowanie problemów na tle dotychczasowego dorobku naukowego
Ważnym kryterium poprawności problemów badawczych jest usytuowanie ich na tle dotychczasowych osiągnięć naukowych to w związku z badaniami ilościowymi jak i jakościowymi. Badania, które nie spełniają tego kryterium, mogą sprawić, iż badacz nie odkryje nic nowego, bo te badanie było przeprowadzone przez kogoś innego. Należy unikać powielania pewnych problemów badawczych, należy dążyć do ich uzasadnienia na podstawie dostępnej literatury naukowej. Podjecie próby odpowiedzi na pytania: co inni powiedzieli o danym problemie? Jakie badania związane z problemem zostały przeprowadzone, które z nich wydają się lepsze i dla czego?
Empiryczna sprawdzalność problemów
Kolejnym kryterium poprawności problemów badawczych jest ich empiryczna sprawdzalność, czyli uzasadnienie ich prawdziwości lub fałszywości za pomocą badań empirycznych. By sprawdzić problem badawczy, należy zadać bardziej szczegółowe pytania by zawarta niewiadoma znajdowała się w obrębie zjawisk lub faktów. Na przykład błędnym jest rozwiązanie problemu sformułowanego w następujący sposób - zwłaszcza z pomocą badań ilościowych. Jaki wpływ wywiera działalność zespołowa uczniów na całokształt procesu wychowania podczas lekcji? - pojecie to obejmuje sferę zjawisk które w pedagogice nie zostały dotąd określone, zbytnia ogólność, która prowadzi do tego, że w miejsce tego wyrażenia możemy podstawić różne treści, odpowiadające naszym subiektywnym odczuciom niż określonym desygnatom (każdy konkretny obiekt pasujący do nazwy czyli każda rzecz oznaczona przez dany wyraz , pojecie lub znak np.: desygnatem słowa „pies”, jest każde zwierzę będące psem).
Najczęściej sam badacz nie jest w stanie wskazać dokładnie tych desygnatów, które należałoby przypisać wspomnianym pojęciom.
Jeśli nie znamy danego pojęcia nie jesteśmy w stanie badać je w sposób empiryczny.
Badania, które nie określają bliżej swego celu (problemu i określają go jedynie w kategoriach ogólnych, nie są właściwie w stanie niczego udowodnić.
F.N Kerlinger uważa ze problemami badawczymi nie sa także pytania wartościujące np.:
- czy kary są złe dla dzieci?
- jaki jest najlepszy sposób nauczania uczniów?
- czy metoda pracy grupowej jest lepsza od wykładów?
Pytania takie łatwo rozpoznać po możliwych na nie odpowiedziach w kategorii powinności lub negacji. Pragnie się w nich rozstrzygać czy cos jest dobre czy złe.
Przydatność praktyczno-użyteczna problemów
Ważne jest, aby problemem badawczym było pytanie dotyczące spraw interesujących szczególnie nauczycieli, wychowawców i rodziców, aby na podstawie wyników usprawnić i udoskonalić pracę dydaktyczną
i wychowawczą z dziećmi i młodzieżą, a także lepiej zrozumieć jej celowość i złożoność.
W pedagogice następuje moda na tematy, które tak naprawdę nie są praktyczno-użyteczne, a bada się je ze względu na jej rozgłośnienie. Np. Czy badania nad zainteresowaniami, spędzeniem wolnego czasu lub trudnościami wychowawczymi w świetle opinii uczniów lub nauczycieli (zjawiska istniejące), są rzeczywiście bardziej praktyczno użyteczne niż badania nad kształtowanie zainteresowań, organizacją czasu wolnego czy przezwyciężenie trudności wychowawczych u uczniów (możemy mieć wpływ), czyli nie problem powinno się dostosować do wcześniej znanego sposobu poczynań naukowo-badawczych, lecz odwrotnie sposób ten ma być podporządkowany problemowi, jaki zamierza się rozwiązać.
Hipotezy robocze i stawiane im wymagania
Skuteczne przeprowadzenie badań oprócz sformułowania problemów badawczych wymaga także wysunięcia hipotez.
Określenie hipotez
Hipotezy stanowią stwierdzenia, co, do których istnieje prawdopodobieństwo, że są trafna odpowiedzią na sformułowany problem badawczy. Są tylko świadomie przyjętymi założeniami, które w wyniku badań potwierdzają się lub nie. Badacz, oczekiwania, co do wyników opiera przede wszystkim na posiadanym zasobie wiedzy i osobistych doświadczeniach, ale także na krytycznym lub twórczym podejściu.
Zaleca się by hipoteza nie była zdaniem przeczącym, oceniającym, postulującym lub pytającym
oraz określała współzależność między zmienną niezależną i zależną.
Użyteczność hipotez
Nie wszystkie problemy badawcze wymagają wysuwania hipotez roboczych. Są one istotne
w przypadku współzależności pomiędzy określonymi zmiennymi, zwłaszcza między zmiennymi niezależnymi i zależnymi. Zmienne niezależne - rozumie się pewne czynniki powodujące określone zmiany w innych czynnikach np. sposoby uczenia się tj. systematyczna praca ucznia, czas przeznaczony na naukę.
Zmienne zależne - czynniki podlegające wyraźnym wpływom ze strony zmiennych niezależnych np. wyniki w nauce.
Np. w książce Cz. Kupisiewicza „Niepowodzenia dydaktyczne”
Hipoteza brzmi „Zapobieganie powstawania luk i zależności w opanowanym przez uczniów materiale programowym
oraz systematyczne wykrywanie i likwidowanie opóźnień - pozwala skuteczniej ograniczać rozmiary niepowodzeń dydaktycznych aniżeli praca dydaktyczno-wychowawcza, w której wymienione zabiegi nie są celowo i świadomie eksponowane”
Hipoteza ta pokazuje ścisła zależność pomiędzy specjalnym udzielaniem uczniom pomocy w nauce,
a zmniejszeniem wśród nich niepowodzeń dydaktycznych. Określa precyzyjnie, do czego zmierza owa pomoc
i jakich oczekuje się dzięki niej następstw w sytuacji uczniów.
Nie zachodzi konieczność formułowania hipotez gdzie problemy dotyczą samego opisu lub zjawisk badanych faktów np. badania opinii osób badanych w różnych sprawach lub częściowo także w wypadku badań, których jedynym celem jest opis i analiza badanych faktów, zjawisk czy procesów, czyli bez wnikania w zachodzące miedzy nimi relacje.
Wymagania stawiane hipotezom
- poprawnie sformułowane, są odpowiedzią na problem badawczy,
- odnosi się do relacji między badaniami zmiennymi,
- da się sprawdzić lub nie za pomocą badań empirycznych,
- oparta na powszechnie akceptowanej teorii
Źródło:
M. Łobodzki, Wprowadzenie do metodologii badań pedagogicznych
Tadeusz Kwiatkowski, Logika ogólna