KAROL WIELKI. RENESANS KAROLIŃSKI. FEUDALIZM

Frankowie - plemię germańskie zamieszkujące na dolnym Renem i Skaldą (rzeka płynąca przez obecną Francję, Belgię i Holandię). Osiedlili się w Galii (obecnie tereny Francji, Belgii i północnych Włoch) już połowie IV wieku. Byli poganami w przeciwieństwie do innych plemion germańskich rywalizujących o panowanie nad Galią, które wyznawały arianizm.

PAŃSTWO FRANKÓW

Powstanie państwa Franków :

• zjednoczenie plemion frankońskich przez Chlodwiga z rodu Merowingów (V w.) i utworzenie państwa obejmującego obszar północnej Galii, dorzecza Sekwany i Loary

• przyjęcie chrztu przez Chlodwiga w 496 r. w obrządku łacińskim

• korzyści z przyjęcia chrztu:

• zbliżenie rzymskiej ludności Galii do Franków

• stworzenie platformy porozumienia z cesarzem rezydującym w Konstantynopolu

• podporządkowanie terenów między Sommą, La Manche a Loarą 486

• pokonanie Burgundów

• pokonanie Wizygotów (507)

• zajęcie przez Chlodwiga prawie całej Galii z wyjątkiem wybrzeża Morza Śródziemnego

• po śmierci Chlodwiga (511) do państwa przyłączono Alamanię, Turyngię, Bawarię i Burgundię

• w połowie VI państwo Franków było największym państwem w Europie Zachodniej

Organizacja państwa:

• miało charakter patrymonialny - władca tytułował się królem Franków, a ziemie swego królestwa traktował jako swoją własność (patrymonium)

• ziemie dzielone były przez króla wedle jego uznania - między swoich synów (tradycja frankońska - dzielenie królestwa przez władcę przed śmiercią między swoich synów, co przyczyniało się do coraz większego rozbicia wewnętrznego i osłabienia autorytetu władcy) oraz przekazywał w użytkowanie tym, których chciał wyróżnić lub wynagrodzić

• dwór składał się z dostojników świeckich i duchownych powołanych do obsługiwania osoby monarchy

• na czele dostojników stał intendent dworski posiadający tytuł majordoma; z czasem rola tego urzędu uległa wielkiemu wzmocnieniu (majordomowie przejmowali władzę w poszczególnych dzielnicach państwa uzurpując sobie coraz większą władzę)

• dostojnicy dworscy spełniali funkcje publiczne na mocy każdorazowego zlecenia króla (brak urzędów państwowych)

• monarcha zapewniał im środki utrzymania w drodze nadawania własności; korzystali również ze specjalnej opieki monarszej (patrocinium) oraz najwyższego okupu sądowego (wergeld)

Administracja

• zniesiony został rzymski podział administracyjny (prefektury, diecezje, prowincje civitas)

• pozostawiono najniższy szczebel podziału, nazywając go pagi (ziemie)

• na czele ziemi stał comes civitas, później nazywany hrabią, który łączył w swym ręku uprawnienia wojskowe i cywilne

• w zamian za pełnione obowiązki król obdarowywał go ziemią, mógł również zatrzymać 1/3 opłat sądowych z dawnej ziemi, gdyż to on właśnie sprawował sądy

Skarb

• dawny system kar i opłat sądowych

• dochody płynące z dóbr fiskalnych

• podatek gruntowy o niezmiennej skali

• cła i myta - podatki pośrednie

• służenie kwaterą i utrzymaniem podróżującemu monarsze i jego orszakowi - podatek zwyczajowy

• VII w. - cała ludność bez względu na pochodzenie została zrównana w obowiązkach podatkowych

• Wszystkie dochody skarbowe były traktowane przez króla jako jego osobista własność

Wielka własność

• przetrwała w postaci dawnych rzymskich latyfundiów

• została wzmocniona dopływem frankijskiego możnowładztwa oraz waśniami dynastycznymi pomiędzy potomkami Chlodwiga, którzy w poszukiwaniu stronników gotowi byli na ustępstwa na rzecz latyfundystów

• przodująca rola wielkiej własności wynikała z nawrotu do gospodarki naturalnej, w której rolnictwo wysuwało się na czoło życia ekonomicznego

• miała charakter czynszowo - pańszczyźniany

• dążyła do samowystarczalności

Beneficja i Prekaria

• posiadaczami wielkich posiadłości ziemskich, byli oprócz możnowładztwa frankijskiego i potomków senatorskich rodów rzymskich król i kościół

• dobra królewskie, w miarę zmniejszania się wpływów podatkowych, stawały się głównym źródłem dochodów monarchy

• król musiał utrzymać, oprócz siebie, również dwór i urzędników

• stąd król nadawał osobom, którym chciał zabezpieczyć byt materialny, w użytkowanie ziemię

• nadania takie, od słowa łacińskiego „dobrodziejstwo” zaczęto nazywać wówczas beneficjami;

• w ten sposób część posiadłości królewskich (znaczna), znalazła się w rękach użytkowników (którzy niejednokrotnie usiłowali czasowe posiadanie przekształcić we własność zupełną)

• w podobnej sytuacji do króla znajdował się kościół - dzięki ofiarności wiernych stał się właścicielem rozległych obszarów, których często nie był w stanie zagospodarować

• oddawał więc ziemie w użytkowanie (temu, kto o to poprosił) w zamian za uiszczanie czynszu rocznego i odnawiania umowy dzierżawnej co pięć lat

• od łacińskiego słowa prośba - nadanie takie nosiło nazwę prekarium; prekaria miały trzy rodzaje:

• precaria data - nadanie ziemi kościelnej z wyżej opisaną procedurą (droga zjednywania sobie ludzi)

• precaria remuneratoria - obdarowany w zamian za dożywotnie użytkowanie określonej działki darowywał kościołowi ziemię o znacznie mniejszej powierzchni (powiększanie z czasem swego majtku)

• precaria oblata - petent darowywał ziemię, którą natychmiast otrzymywał z powrotem w użytkowanie (poza zaspokojeniem celu dewocyjnego, zyskiwał opiekę kościoła)

Immunitety (bannus)

• przywileje przyznawane początkowo możnym świeckim, w późniejszym okresie również instytucjom kościelnym, które zakazywały urzędnikom królewskim wstępu na obszar będący w posiadaniu jednostki lub instytucji uprzywilejowanym;

• jego rozszerzanie było skutkiem nadużyć urzędników królewskich, którzy bogacili się kosztem miejscowej ludności

• immunitet (bannus) przewidywał dla pana możliwość rządzenia ludnością, sprawowania władzy sądowniczej, nakładania na swoich poddanych obowiązku wykonywania określonych prac i korzystania z określonych płatnych usług, a także nakładania podatków: od sprzedaży produktów na rynku lub od użytkowania młynów, tłoczni i pieców, myta (płaconego przy przejeździe przez mosty, drogi, brody rzek)

• konsekwencją - przejmowanie funkcji urzędników przez panów gruntowych (zastępowanie przed sądem pozwanych, ściąganie należnych z tego tytułu opłat, pobieranie danin na rzecz króla)

• wraz z powstaniem posiadłości ziemskiej na prawie immunitetu, latyfundia oznaczały w coraz mniejszym stopniu ziemiańskie przedsiębiorstwo produkcyjne, a coraz bardziej określone terytorium w kluczu władzy publicznej

Komendacja

• umowa zawierana między ludźmi wolnymi

• na jej podstawie: człowiek słaby, potrzebujący opieki czy też pomocy materialnej (wasal) zobowiązywał się dobrowolnie pełnić różnorodną służbę nie uwłaczającą jego godności osobistej u potężniejszego od siebie sąsiada (seniora), który w zamian zapewniał mu zarówno opiekę, jak i pomoc materialną

• powodowało to skupienie przez możnowładców korzystających z immunitetów wokół siebie masę drobnych rolników

• rozpowszechnianie się immunitetu i komendacji przekształciło obszar monarchii Merowingów w konglomerat półpaństewek patrymonialnych

PAŃSTWO KAROLA WIELKIEGO

Cechy charakterystyczne:

• państwo Karola nigdy nie osiągnęło ekonomicznej i społecznej organizacji państwa cywilizowanego

• podstawą imperium nie była tradycja rzymska lecz religia chrześcijańska - cesarz postrzegany był przede wszystkim jako obrońca i gwarant bezpieczeństwa ludu Bożego, jako ten, który przygotuje na ziemi nadejście „Króla Bożego”

• w przeciwieństwie do państwa Merowingów, które miało charakter świecki - cesarstwo karolińskie miało charakter teokratyczny, czyli stanowiło polityczny wyraz jedności religijnej:

• Karol Wielki był prawodawcą Kościoła (posiadał władzę duchową i świecką)

• w państwie aspekty świeckie i religijne pozostawały nierozłącznie ze sobą splecione

• król był zwierzchnikiem zarówno Kościoła, jak i państwa (prawodawstwo regulowało postępowanie kleru, doktrynę i rytuał)

• rząd w dużej mierze złożony był z duchownych (biskup z hrabią dzielił lokalną administrację)

• cesarz rościł sobie prawo do bezpośredniej władzy nad Kościołem i ingerował nawet w sprawy dogmatów

Powstanie państwa Karola Wielkiego

• po śmierci Chlodwiga (511) jego państwo ulegało ciągłym podziałom między członków dynastii merowińskiej

• w warunkach słabości Merowingów rządy w poszczególnych dzielnicach państwa przechodziły w ręce najwyższych w hierarchii dostojników dworskich - majordomów

• jeden z majordomów - Pepin z Heristalu połączył pod swym zwierzchnictwem (687) trzy dzielnice północno-wschodnie (Neustrię, Austrazję, Burgundię), co uczyniło z niego niekoronowanego władcę monarchii Merowingów

• po śmierci Pepina urząd majordoma przejął jego nieprawy syn Karol Młot, który faktycznie rządził państwem (władca merowiński był tylko figurantem); umocnił pozycję swojego rodu dzięki powstrzymaniu ekspansji Arabów

• Pepin Mały (Krótki), syn Pepina z Heristalu uzyskał zgodę papieża na przejęcie tronu frankijskiego z rąk przedstawiciela ostatniego przedstawiciela Merowingów (w zamian papież oczekiwał pomocy w walce z Longobardami dążącymi do opanowania całej Italii) (751)

• trzy lata później uzyskał od papieża sakrę królewską dla członków całej swojej rodziny

• Pepin Krótki był pierwszym władcą z dynastii Karolingów

• by silniej związać ród z papiestwem, ziemie Egzarchatu Raweńskiego w Italii odzyskane w walce z Longobardami przekazał papieżowi Stefanowi II; w ten sposób powstało Państwo Kościelne

• Pepin Krótki rozszerzył terytorium państwa Franków (zmuszenie Saracenów (Arabów) do wycofania się za Pireneje, przyłączył do państwa Akwitanię)

• po śmierci Pepina Krótkiego władzę przejął starszy syn - Karol

Podboje i koronacja Karola Wielkiego

• 777 wyprawa przeciwko Sasom i systematyczny podbój Saksonii zakończony w 804

• 781 koronacja syna Karola na króla Włoch

• VIII w. podporządkowanie plemion Słowian Połabskich

• 788 przyłączenie Bawarii

• 796 poprzez podbój Chanatu Awarskiego przesunięcie granic państwa aż na Dunaj

• wojna z Arabami - przesunięcie granicy po rzekę Ebro (rzeka w północnej Hiszpanii)

• granice mocarstwa: na północy sięgały Morza Północnego i Atlantyku, na zachodzie opierały się o rzekę Ebro w Hiszpanii, na wschodzie sięgały do rzeki Łaby, na południu do rzeki Dunaj i północnych Włoch

• podboje łączone były z misją chrystianizacji pogan

• jego ambicją było stworzenie cesarstwa uniwersalistycznego obejmującego całą chrześcijańską Europę

• dążył do zawarcia związku małżeńskiego z cesarzową bizantyjską, chcąc połączyć cesarstwo zachodnie i bizantyjskie

• odpowiedź papieża na te zamiary - 800 koronacja Karola Wielkiego na cesarza rzymskiego przez papieża Leona III co spotkało się z niezadowoleniem Bizancjum

• koronacja stała się dopełnieniem unii między monarchią frankońską a Kościołem rzymskim

• od tego momentu monarchia frankońska stała się uznanym obrońcą i protektorem Stolicy Świętej

• od momentu koronacji uniwersalna władza na Zachodzie otrzymała sankcję rzymskiego prawa i rzymskiej tradycji

• papiestwo z koronacji również odniosło korzyści: polityczna zależność papieża nie była już podzielona między autorytetem cesarza w Konstantynopolu (zależność prawna) a władzą króla frankońskiego (zależność praktyczna) - Karol jako cesarz wszedł w określony stosunek prawny z głową Kościoła

Organizacja państwa

• monarchia miała charakter patrymonialny - Karol uważał swoje państwo za prywatną własność

• w swoich rządach Karol opierał się przede wszystkim na frankońskiej arystokracji, która związana była z władcą więzią opartą o wspólnotę krwi, wierność i honor - by tę więź utrzymać władca miał okazać wdzięczność

• wdzięczność ta miała wyraz rekompensaty stosownej do zasług - w państwie Karola miała ona niemal wyłącznie charakter przyznawania dóbr terytorialnych - razem z ziemią obdarowany zyskiwał również określoną funkcję publiczną

• dla zachowania jedności cesarstwa - wszyscy poddani musieli, począwszy od roku 789, złożyć przysięgę wierności wobec króla i jego synów - w roku 802 przysięga została powtórzona jako złożenie wierności nie królowi, ale cesarzowi

• obowiązek złożenia przysięgi dotyczył każdego z poddanych, który ukończył 12 lat - przysięgę złożyło także całe duchowieństwo (od biskupów i przeorów po kleryków i mnichów)

• przysięga musiała być złożona w kościele na relikwie i w obecności określonej liczby świadków - co łączyło tradycję germańską (wierność) z elementem religijnym (kościół, relikwie)

• złożenie przysięgi oznaczało nie tylko stanie się podwładnym cesarza, ale również wejście do ponadnarodowej społeczności, cesarstwa, postrzeganej jako jedność polityczno-religijna - święte państwo

• kompetencje urzędników (dostojników dworskich) pomagających w zarządzaniu państwem zostały ostatecznie ustalone

• cesarz mianował i odwoływał urzędników

• urzędnicy dworscy (urzędy centralne):

• kanclerz - zarząd kaplicy dworskiej i kancelarii

• palatyn - zastępował monarchę w sądzie w dworskim

• stolnik - zarządzał stołem królewskim, kontrolował służbę

• cześnik - opiekował się piwnicą

• komornik - dysponował komorą i szatnią

• koniuszy - opiekował się stajniami władcy

• ciałem doradczym była rada królewska, składająca się z dostojników kościelnych i świeckich - podczas tzw. obozów majowych (placitum generale, magiscampus), czyli ogólnego zgromadzenia wielkich panów świeckich i duchownych rozwiązywane były problemy państwa

• ich efektem były kapitularze (capitularia), które dotyczyły nowych ustaw, decyzji dotyczących wąskich grup (np. instrukcje dla wysłanników władcy) lub pojedynczych dyspozycji

Administracja

• hrabstwo - okręg administracyjny, na czele którego stał hrabia, czyli urzędnik lokalny; sprawował sądy, wykonywał polecenia króla, zwoływał ludzi pod broń; mianowany przez króla i przez niego odwoływany; za zarząd powierzonym hrabstwem otrzymywał ziemię i mógł zatrzymać 1/3 opłat sądowych; cesarstwo było podzielone na 700 hrabstw

• marchia - okręg przygraniczny, na czele którego stał margrabia posiadający specjalne uprawnienia wojskowe; jego zadaniem była ochrona granic państwa i ich rozszerzanie; za czasów cesarstwa: Marchia Duńska, Awarska, Friulska, Hiszpańska Bretońska - zapory przed poganami i muzułmanami

• okręgi inspekcyjne - by zapobiec nadużyciom każdy urzędnik lokalny był poddawany kontroli inspektów, których było zawsze dwóch (duchowny + świecki) tzw. missi dominici; mieli prawo rewizji wyroku wydanego przez hrabiego, informowali władcę o nadużyciach; ludność miała prawo się do nich odwołać jeżeli uważała, że hrabia nadużywa swojej władzy

• obowiązki missi dominici:

• publikacja otrzymanych instrukcji, praw i nakazów cesarskich oraz zgodna z nimi kontrola stanu lokalnej administracji i działalności hrabiów oraz niższych urzędników

• przewodnictwo nad zgromadzeniami sądowymi i rozstrzyganie apelacji oraz spraw większej wagi

• odbieranie przysięgi wierności w imieniu władcy

• wybór ławników i innych urzędników

• prowadzenie spisu ludności

• kontrola stanu i sprawowanie administracji nad dobrami należnymi do korony

Wojsko

• służba wojskowa uzależniona została od posiadanego majątku

• do armii wcielano wolnych mężczyzn, których stać było na kupno i utrzymanie ekwipunku wojskowego

• ubożsi musieli się składać na wyekwipowanie jednego spośród siebie, co nie zwalniało ich od pieszej służby pomocniczej

• w razie najazdu wroga następowała ogólna mobilizacja

• sposoby uchylania się o służby wojskowej:

• powszechne komendacje, czyli oddawanie się w służbę możnym,

• wchodzenie w zależność od kościoła

• wyrzekanie się wolności osobistej (w wojsku służyli tylko luzie wolni)

• aby zapobiec kurczeniu się siły zbrojnej Karol uczynił seniorów odpowiedzialnymi za służbę wojskową wasali; jednocześnie przyznał prawo seniorów do własnych wasali i usankcjonował równoległą do państwowej sieć administracyjną

• komendacje z instytucji prywatno-prawnej stały się publiczno-prawnej stając się jedną z podstaw ustroju karolińskiego

Skarb

• system dochodów państwa jak za Merowingów

• dawne podatki bezpośrednie spadły do minimum, wzrosły daniny płacone przez ludy trybutarne oraz wpływy ze zdobyczy wojennych

• wzrost liczby usług na rzecz króla: robocizny (np. utrzymanie i budowa dróg), nocleg i utrzymanie dla podróżującego monarchy, jego orszakowi, urzędnikom

Gospodarka

• podboje arabskie przewały kontakty handlowe ze Wschodem

• Europa stała się krajem rolniczym opartym o gospodarkę naturalną

• ziemia traktowana była jako jedyna podstawa egzystencji

• mała własność wchłonięta została przez wielką, którą nadawała ton stosunkom rolnym w państwie

• każdy z majątków prowadził samowystarczalną gospodarkę zamkniętą - silne ograniczenie wymiany handlowej

• powstanie handlu okolicznościowego (np. w razie nieurodzaju lub konieczności nabycia takich produktów jak sól czy żelazo)

• dwa ośrodki handlowe w dawnym stylu: Wenecja (handel niewolnikami), Fryjya (wyrabianie płaszczy stanowiących przedmiot pożądania każdego bogatszego człowieka na Zachodzie)

• upadek życia miejskiego (konkurencja rzemiosła dworskiego); znaczenie zachowały jedynie największe miasta portowe; funkcje miasta przejął dwór królewski i wielkie opactwa

Reformy Karola Wielkiego

• reforma monetarna - wprowadził do obiegu srebrnego denara zastępując nim złotego solida bizantyjskiego

• reforma szkolnictwa - reformie uległy szkoły przyklasztorne; przy każdej diecezji utworzono szkołę przykatedralną; przy dworze w Akwizgranie utworzono szkołę pałacową, do której uczęszczali dworzanie; przywrócono stary, klasyczny system nauczania oparty na siedmiu sztukach wyzwolonych:

• gramatyka - umiejętność czytania i pisania, opanowanie terminologii łacińskiej

• retoryka - umiejętność pisania listów i redagowania dokumentów

• dialektyka - umiejętność logicznego rozumowania

• arytmetyka - umiejętność dodawania, odejmowania, mnożenia, dzielenia, obliczenia kalendarzowe

• geometria - opis ziemi i przyrody

• astronomia - umiejętność tworzenia kalendarza

• muzyka - nauka muzyki potrzebnej do liturgii

• dzięki reformie udało się przywrócić czystość łacinie i podnieść poziom wykształcenia duchowieństwa

• do szkół mogli uczęszczać również ludzie świeccy

• szkoła pałacowa stała się wzorcem kulturalnym dla większej części zachodniej Europy

RENESANS KAROLIŃSKI

• znaczne podniesienie poziomu kultury

• miał ścisły związek z reformą szkolnictwa

• stworzenie nowego typu pisma tzw. minuskuła karolińska, czyli nowy kształt małej litery w alfabecie łacińskim (stała się bezpośrednim wzorem nowożytnej drukarskiej czcionki łacińskiej)

• reforma szkolna stworzyła zapotrzebowanie na pomoce naukowe i pracę kopistów przepisujących nie tylko Pismo Święte, ale i teksty liturgiczne, pisma Ojców Kościoła oraz teksty autorów starożytnych

• osobiste zainteresowanie Karola Wielkiego stanem wiedzy, zagadnieniami naukowymi i teologicznymi zmuszało jego otoczenie do naśladownictwa, oddziałując korzystnie na podniesienie poziomu umysłowego dworu

Dziejopisarstwo

• roczniki królewskie - oficjalna historiografia dworska doprowadzona do 829

• życiorysy papieży - od apostoła Piotra do Stefana V (891)

• biografia cesarza autorstwa Einharda (zm. 840)

Sztuki plastyczne

• powstanie sztuki dworskiej opartej na wzorach późnorzymskich i bizantyjskich

• powrót do postaci ludzkiej i ornamentu klasycznego

• odrodzenie malarstwa ściennego

• rozwój sztuki iluminatorskiej - malarstwa książkowego

• sztuka nabrała charakteru nie tylko dekoracyjnego

Architektura

• bazyliki nawiązujące do tradycji rzymskich i stanowiące kontynuację sztuki merowińskiej

• kościoły o założeniach centralnych (zbudowane na planie ośmioboku)

Słabości monarchii karolińskiej

• brak wspólnej więzi oprócz osoby władcy

• brak jednolitej bazy gospodarczej

• separatyzmy lokalne

• feudalizacja urzędów (po śmierci Karola Wielkiego Hrabowie stali się dożywotni i nieusuwalni); przekształcenie stosunków służbowych (król - urzędnicy) w stosunki lenne

• wielkie majątki ziemskie stawały się de facto małymi państewkami

• 843 traktat z Verdun - podział państwa między trzech synów Karola: zachodnia część państwa (późniejsza Francja) trafiła do Karola Łysego, wschodnia (późniejsze Niemcy) do Ludwika Niemca, centralny pas ziemi od Morza Północnego po Alpy oraz północne Włochy wraz z tytułem cesarskim otrzymał Lotariusz; po jego śmierci jego część została podzielona - tak rozpoczęła się historia państw narodowych Francji i Niemiec

FEUDALIZM

1. Ustrój społeczno-ekonomiczny utworzony na zachodzie Europy w IX-X w., oparty na podziale własności ziemi na użytkową własność chłopów i zwierzchnią własność panów feudalnych, którzy z tytułu własności narzucali chłopom poddaństwo i rentę feudalną

2. Ustrój społeczno-polityczny zapoczątkowany w państwie Karola Wielkiego, rozpowszechniony w średniowieczu, głownie w Europie Zachodniej, związany z systemem gospodarczym opartym na podzielonej własności ziemi oraz zależnościach osobistych między wolnymi. Powstał w wyniku przekazywania przez monarchę w lenno uprawnień państwowych swoim urzędnikom jako wasalom, którzy w podobny sposób uzależniali od siebie niższych wasali, przerywając łączność między nimi a monarchą. Społeczeństwo feudalne przedstawiało się jako piramida, której szeroką podstawę stanowili chłopi. Wyraźnie rysował się podział funkcji społecznych - produkujący - walczący - modlący się.

Przyczyny powstania

1. Zmiany w życiu gospodarczym (od V w.)

• ziemia jako najcenniejsza rzecz; jej posiadanie określało warunki życia i pozycję społeczną

• przewaga wolnych osobiście rolników - wojowników, zobowiązanych do służby wojskowej i zależnych tylko od monarchy; tworzyli oni tzw. wspólnoty sąsiedzkie - marki; jej członkowie użytkowali swoją ziemię indywidualnie, ale wspólnie korzystali z lasów, łąk, pastwisk stawów; w miarę upływu czasu słabły więzi spajające markę - chłopi usamodzielniali się, co spowodowało zróżnicowanie majątkowe

• obok marek istniały wielkie majątki ziemskie, należące głównie do monarchy jako właściciela całości ziem królestw oraz kościoła i możnych

2. Początek gospodarki naturalnej

• początek procesu rozpadu dawnego systemu towarowo-pieniężnego (VI w.); powstanie licznych państw barbarzyńskich doprowadziło do zerwania więzów gospodarczych łączących poszczególne prowincje cesarstwa rzymskiego

• ograniczenie obiegu wartościowego pieniądza srebrnego i złotego, który powoli przestawał być środkiem płatniczym

• ciężar życia gospodarczego przeniósł się z miasta na wieś

• wielkie majątki ziemskie i gospodarstwa chłopskie stawały się coraz bardziej samowystarczalne (wszystkie najbardziej potrzebne rzeczy były wytwarzane na miejscu)

• wymiana skurczyła się do handlu zamiennego, towar za towar - gospodarka barterowa, naturalna

3. Upadek miast i załamanie się handlu

• na większości terenów Zachodniej Europy nastąpił proces agraryzacji miasta starożytnych, czyli zmniejszania się liczby ludności, zaniku działalności handlowej, a w konsekwencji do przeobrażenia się ich w osady o charakterze ma wpół wiejskim; zjawisko to trwało do X w.

• niszczenie miasta przez liczne wojny, najazdy i epidemie; ludność miasta nie mogąc utrzymać się z handlu i rzemiosła uciekała na wieś

• miasta przestały być ośrodkami życia gospodarczego i kulturalnego

• zanik handlu spowodowany został wzrostem niebezpieczeństwa na drogach, samo wystarczalnością wsi oraz podbojami arabskimi

Rozwój stosunków feudalnych na wsi

• lenna - istota funkcjonowania wczesnośredniowiecznego państwa; nadania ziemskie udzielane urzędnikom przez króla w zamian za ich służbę; lenna królewskie obejmowały również warstwę zawodowych wojowników - rycerzy oraz kościół

• szukanie przez chłopów oparcia u możnych (przyczyny: brak możliwości wypełniania obowiązków wobec monarchy, np. służby wojskowej, nieurodzaje, klęski żywiołowe, itp.) oddając się im w opiekę

• ceną za pomoc (materialna: pożyczki ziarna, zwolnienie ze służby wojskowej) była utrata wolności i ziemi

• nie było to niewolnictwo - chłop (teraz poddany) użytkował swoja ziemię dożywotnio, mógł ją przekazać swoim dzieciom, ale nie był jej właścicielem;

• za możliwość użytkowania już nie swojej ziemi chłop uiszczał tzw. rentę feudalną (naturalna, odrobkowa, danina pieniężna)

Gospodarka latyfundiów (Curtis)

• curtis były zazwyczaj podzielone na dwie części:

1. rezerwę, część pańską (pars dominica) - zarządzaną bezpośrednio przez właściciela, za pośrednictwem pracy służby żywionej i zamieszkałej w części pańskiej (w warunkach niewiele różniących się od tych, jakie mieli antyczni niewolnicy); razem z nimi pracowała również grupa kolonów z części włościańskiej, których pańszczyzna zapewniała funkcjonowanie gospodarstwa

2. włościańską (pars massaricia) - podzieloną na liczne, mniejsze gospodarstwa, które wydzierżawiane były zależnym lennikom (wolnym lub niewolnym - kolonom), którzy wykorzystywali je na własne potrzeby

• każdy grunt części włościańskiej obciążony był zobowiązaniami: okresowymi daninami oraz określonymi usługami

• poza uprawą ziemi przyznanej na własne utrzymanie koloni zobowiązani byli do płacenia właścicielowi rocznego czynszu (zazwyczaj w naturze - od połowy do 1/10 zbiorów w zależności od rodzaju uprawy)

• rodzaje usług uzależnione zostały od tego, czy świadczone były przez wolnych chłopów czy chłopów pańszczyźnianych (niewolnych)

• w pierwszym przypadku najemca, używając własnych zwierząt pociągowych, musiał realizować określone zadania: transport (zabezpieczenie połączeń między centrum produkcyjnym a konsumentami), uprawa ziemi

• w drugim przypadku (niewolnych chłopów) - najemcy wraz z członkami swych rodzin musieli oddawać do całkowitej dyspozycji administratora pewną liczbę dni roboczych lub wykonywać prace (operae) na pars dominica dworu (najczęściej trzy dni w tygodniu)

Społeczeństwo feudalne

• na szczycie wolnego społeczeństwa stal król (władca); był on seniorem i właścicielem ziemi

• senior nadawał swoim wasalom (lennikom) ziemie na określonych warunkach, wynikających ze stosunku lennego

• wasal (człowiek wolny) otrzymywał od seniora beneficjum (lenno), czyli dobrodziejstwo w postaci ziemi, co odbywało się w wyniku komendacji (oddania się pod opiekę seniorowi)

• w zamian za beneficjum wasali zobowiązywali się do określonych świadczeń na rzecz pana

• silny i zamożny wasal mógł być seniorem dla swoich wasali - w ten sposób tworzyła się tzw. drabina feudalna

• system danin roboczych spełniał, oprócz ekonomicznej, ważną funkcję kontroli społecznej w postaci zależności osobistej, który wiązał pracowników z właścicielem ziemi

• system curtis pozwolił na skoncentrowanie rozproszonej energii ludzkiej dla dzieła kolonizacji i ekspansji rolnictwa, a także potwierdzić arystokracji świeckiej i kościelnej własną dominację społeczną nad ludźmi

• feudalizm ujednolicił (poprzez mieszanie się wolnych i niewolnych kolonów) warstwy wiejskie zrównując ich poprzez zależność od pana, z pominięciem odrębności sytuacji osobistej włościan

Obowiązki seniora

• sprawowanie władzy nad lennikiem

• nadanie lennikowi inwestytury, czyli symbolu lenna (rycerzowi włóczni bądź chorągwi, biskupowi - pierścienia bądź pastorału)

• sprawowanie opieki nad wasalem, chronienie wasala

Prawa i obowiązki wasala

• złożenie przysięgi wierności seniorowi

• pomoc zbrojna dla seniora do 40 dni w roku, konno i w uzbrojeniu na rozkaz pana

• złożenie seniorowi hołdu lennego

• obowiązek udziału w radzie parów (tzw. consilium)

Feudalizm kontynentalny - zasada wasal mojego wasala nie jest moim wasalem - król mógł oddziaływać jedynie na swoich bezpośrednich wasali

Feudalizm angielski - zasada wasal mojego wasala jest moim wasalem - król mógł wpływać na wszystkich bez względu na to, czy byli jego bezpośrednimi wasalami czy nie

10

---