Podręcznik szkolny - rodzaj książki podającej systematycznie i w określonej kolejności plan oraz materiał nauczania (określony wycinek wiedzy o rzeczywistości), na poziomie danej klasy zgodnie z celami nauczania przedmiotu. Podręcznik powinien pełnić nie tylko rolę środka dydaktycznego, ale wręcz “środka -metody” kształcenia.

Podręcznik szkolny powinien rozwijać myślenie uczniów oraz: zawierać zbiór wiadomości teoretycznych, prezentować treści w sposób systemowo ustrukturyzowany, wykorzystywać sposoby logicznego myślenia i demonstrować je uczącym się, stwarzać możliwości poszukiwania dróg samodzielnego poznania, integrować w swojej strukturze różne media edukacyjne (treści docierają różnymi kanałami przekazu). (za J. Skrzypczak [1

4.  Funkcje podręcznika

W systemie kształcenia wielostronnego W. Okonia nawiązują do uczenia się poprzez: przyswajanie, odkrywanie, przeżywanie i działanie (za J. Skrzypczak Ed. Med. 1/96):

• informacyjna - zawiera

informacje z określonej dziedziny wiedzy reprezentowanej przez przedmiot szkolny, poza opisem obejmuje fotografie, rysunki, modele, schematy itp.;

• badawcza -

treści ujęte w układ problemowy, zawierają pytania i problemy badawcze, inspiruje do badań własnych;

• transformacyjna -

poprzez zawarte ćwiczenia przygotowanie do przetwarzania rzeczywistości, wyrabia sprawności, daje impuls do działań praktycznych;

• samokształceniowa

- zaciekawia i pobudza do samodzielnego zdobywania wiedzy (myślenia i działania), motywuje, rozwija zdolności poznawcze;

Cz. Kupisiewicz dodaje jeszcze funkcje:

• autokontrolna - sprawdzenie

ilośic i jakości wiedzy poprzez zadania i polecenia;

• samooceniajaca -

samodzielna ocena wyników, podręcznik wskazuje właściwe rozwiązania zadań;

• autokorektywna

- wymaga “zdolności” podręcznika do likwidowania luk w wyniesionych z niego wiadomościach (funkcja najtrudniejsza do spełnienia);

W procesie nauczania szkolnego podręcznik pozostaje uniwersalnym środkiem

dydaktycznym będącym podstawą oddziaływań edukacyjnych wykorzystywanych

w pracy nauczyciela. Stanowi też elementarny warsztat pracy ucznia,

umożliwiający mu zgłębianie i utrwalanie wiedzy historycznej. Ranga tego środka

dydaktycznego w procesie edukacji jest określana poprzez pełnione przez

niego zadania. Te z kolei stanowią pochodną zawartości, budowy i struktury

wewnętrznej. Koncepcja każdego podręcznika powinna więc uwzględniać możliwość

optymalnego realizowania podstawowych zadań edukacyjnych obejmujących

szczegółowo określone funkcje:

- informacyjną, polegającą na dostarczeniu uczniowi podstawowej, zgodnej

z najnowszym stanem badań wiedzy historycznej,

- metodologiczną, kształtującą właściwe poglądy na proces historyczny5,

- badawczą, polegającą na wdrażaniu ucznia do samodzielnego poszukiwania

odpowiedzi na postawione przed nim bądź samodzielnie przez niego formułowane

problemy,

- transformacyjną, obejmującą wskazówki i sugestie co do stosowania zdobytej

wiedzy w praktyce,

- samokształceniową, inspirującą ucznia, pobudzającą jego ciekawość i wskazującą

drogi oraz procedury samodzielnego zgłębiania treści historycznych,

- autokontrolną, polegającą na umożliwieniu uczniowi indywidualnej weryfikacji

własnych dokonań edukacyjnych,

- wychowawczą, obejmującą wskazywanie wzorców etycznych oraz kształtowanie

pożądanych postaw i systemów wartości.

Podczas gdy wszystkie powyższe zadania podręcznika nastawione są na

oddziaływania na ucznia jako podmiot kształcenia, to ostatnia funkcja - metodyczna

- odnosi się do działań nauczyciela jako organizatora procesu edukacyjnego.

Polega ona na inspirowaniu działań w trakcie zajęć lekcyjnych i pozalekcyjnych

poprzez sugestie dotyczące formułowania celów edukacyjnych, planowania

metod nauczania, środków dydaktycznych oraz sposobów utrwalania

i kontroli osiągnięć uczniów6.

w Programie wczesnoszkolnej zintegrowanej edukacji XXI wieku dla klas 1-3,

wśród sześciu podstawowych, wymienia „(…) kompetencję posługiwania się metodami

poznawania rzeczywistości”, której nabywanie wymaga od ucznia rozwijania „(…)

umiejętności poszukiwania, porządkowania i wykorzystania informacji z różnych źródeł”.

Także w innych programach edukacji wczesnoszkolnej znajdziemy podobne stwierdzenia,

często poszerzane przez autorów np. „(…) o umiejętność posługiwania się elektronicznymi

nośnikami informacji oraz narzędziami technicznymi charakterystycznymi dla współczesnej

cywilizacji”.5

Zapisy w programach świadczą o tym, że ich autorzy doceniają znaczenie

samodzielności poznawczej dla rozwoju intelektualnego ucznia i zakładają, że powinna być

ona kształtowana już w klasach początkowych. Podobny zamysł powinien, zatem

przyświecać także i twórcom podręczników, które dla dzieci rozpoczynających naukę

szkolną z jednej strony same stają się istotnym źródłem wiadomości - pełnią, bowiem

funkcję informacyjną, z drugiej zaś strony powinny pełnić funkcję samokształceniową, a

więc skłaniać do rozszerzania swojej wiedzy między innymi poprzez sięganie do innych,

bardziej odpowiednich w danej sytuacji źródeł informacji.

Pierwsza grupa umiejętności składających się na samodzielność poznawczą związana

jest z gromadzeniem informacji. Uczeń powinien znać rozmaite źródła wiedzy, właściwie je

dobierać - zależnie od sytuacji, a także prawidłowo i efektywnie z nich korzystać. Jedną z funkcji podręcznika, jak już podkreślano wcześniej, jest wskazywanie innych

źródeł wiedzy. Jest to bardzo istotne, przynajmniej z dwóch powodów - po pierwsze:

podręczniki zawierają jedynie ograniczoną ilość informacji o świecie, po drugie zaś: nie

będą one towarzyszyć uczniowi przez całe życie, a jedynie w trakcie nauki szkolnej. Po jej

zakończeniu uczeń będzie zmuszony do poszukiwania informacji w innych źródłach -

powinien, zatem je poznawać i to już począwszy od pierwszych lat edukacji.

Do środków dydaktycznych zaliczamy „ przedmioty”, które dostarczają uczniom określonych bodźców sensorycznych oddziaływujących na ich wzrok, słuch, dotyk itp., ułatwiają im bezpośrednie i pośrednie poznawanie rzeczywistości. Słowo „przedmiot” odnosi się do przedmiotów oryginalnych, jak i do ich zastępników modelowych, obrazowych, słownych lub symbolicznych.

Niezależnie od klasyfikacji funkcji, które pełnią w kształceniu, służą one:

        zaznajamianiu uczniów z nowym materiałem,

        jego utrwalaniu oraz kontroli i ocenie stopnia opanowania,

        stosowaniu zdobytych wiadomości i umiejętności w praktyce,

        rozwijaniu zdolności poznawczych oraz uczuć i woli dzieci.

Jedynym słowem służą poznaniu rzeczywistości, kształtowaniu postaw i

emocjonalnego stosunku do niej, rozwijaniu działalności przekształcającej tę rzeczywistość.

Wymienione funkcje środków dydaktycznych łączą się zarazem ze sobą i

wzajemnie uzupełniają.

ydaktycznymi, jak i nowoczesne, związane z rozwojem techniki i elektroniki,

ze szczególnym uwzględnieniem radia, telewizji i komputerów. O ich doborze

decyduje nauczyciel kierując się właściwościami wieku uczniów, zadaniami

dydaktycznymi, cechami nauczanego przedmiotu, a także tym, jaką bazą szkoła

dysponuje.

W nauczaniu uczniów klas I - III wykorzystywanie środków

dydaktycznych ma istotne znaczenie dla zmotywowania do podejmowania

czynności i działania. Często środek dydaktyczny ma przede wszystkim wartość

motywacyjną. Kolor, wygląd powoduje, że dziecko chętniej sięga po niego,

bawi się nim i niejako przy okazji uczy się

Komputer pojawia się na stanowisku pracy uczniów w skali coraz powszechniejszej. Uczeń będzie musiał nabyć umiejętności komunikowania się z nim.

Komputerowa edukacja ma wielką przyszłość właściwie w nauczaniu wszystkich przedmiotów:

        w języku polskim - służy poszarzaniu słownictwa, sprawdzaniu umiejętności gramatyczno - ortograficznych, nabieraniu wprawy w udzielaniu odpowiedzi, kształceniu umiejętności, kształcenia umiejętności pisania i czytania itp.,

Uogólniając, wykorzystywanie środków technicznych:

        ułatwia realizację procesu uczenia się,

        przygotowywanie do samodzielnego poszukiwania informacji,

        służy nie tylko poznaniu bieżącego tematu, ale wykorzystuje różne informacje uczenia, zdobyte na drodze własnej aktywności,

        wzmacnia motywację uczenia się.

Środki dydaktyczne - to wszelkiego rodzaju przedmioty oddziałujące na zmysły uczniów, których zadaniem jest ułatwienie poznawania rzeczywistości, usprawnienie procesu nauczania i uczenia się oraz uzyskiwanie optymalnych osiągnięć szkolnych.
Środki dydaktyczne skracają proces nauczania pozwalając w krótszym czasie przekazać więcej wiadomości.
Wykorzystywanie środków dydaktycznych ma na celu dostarczenie uczniom bodźców sensoryczno-motorycznych oddziałujących na ich zmysły (czyli wzrok, słuch, dotyk) przez co ułatwiających im bezpośrednie i pośrednie poznawanie rzeczywistości oraz nabycie przez
nich określonych umiejętności.

Funkcje środków dydaktycznych.

Do ważnych funkcji w procesie kształcenia należy umożliwienie wychowankom poznania otaczającej ich rzeczywistości, ukształtowania ich postaw, uczuć wobec otaczającego świata. W nawiązaniu do tej roli przypisuje się środkom dydaktycznym cztery funkcje, które mają za zadanie poznawanie rzeczywistości i wiedzy o niej, kształtowanie pojęć i emocjonalnego nastawienia do świata realnego oraz rozwijanie działalności przekształcającej rzeczywistość.
Poznawanie rzeczywistości najlepiej odbywa się przez nią samą. Pomocne mogą tu być lupy, mikroskopy, aparaty fotograficzne, kamery telewizyjne. Pośredni kontakt z rzeczywistością odbywa się przez obserwację nagrań i ilustracji.
Postać uogólniona w tej funkcji to środki takie jak: mapy, globusy, diagramy.
Podręczniki szkolne są środkiem dydaktycznym w procesie zdobywania wiedzy o rzeczywistości. Obok podstawowych podręczników w miarę rozwoju technicznego pojawiły się takie udoskonalenia jak np. kserokopiarki. Umożliwia to udostępnienie jednego egzemplarza tekstu większej ilości uczniów.
Bardzo dobrym udoskonaleniem jest zastosowanie w procesie kształcenia maszyn dydaktycznych, czytników lub komputerów. Uczniowie mogą wybrać to co najważniejsze w danym tekście.
Funkcjami środków dydaktycznych, o których warto wspomnieć jest: kształtowanie emocjonalnego stosunku do rzeczywistości oraz działanie przetwarzające świat realny.
W pierwszym przypadku mamy do czynienia z czynnikami pobudzającymi młodzież do wzruszeń, emocji, przemyśleń osobistych. Są to takie środki jak: płyty przeźrocza, taśmy z nagraniami. Nauczyciel wykorzystujący w pracy dydaktycznej takie elementy staje się jakby promotorem uczuć, postaw, także motywacji wychowanków.
Najbardziej rozpowszechnionymi środkami są komputery, które nie tylko sterują procesem uczenia się, ale wspomagają proces doboru materiału do kształcenia się. Opracowują treści programowe. Są bardzo pomocne w systemie zarządzania oświatą.
Środki dydaktyczne techniczne znalazły największe zastosowanie w szkołach zawodowych przygotowujących młodzież do przyszłej pracy o danej specjalności. Duży zasób narzędzi pracy, środków technicznych służy wykwalifikowaniu przyszłego społeczeństwa.

Funkcje środków dydaktycznych :
funkcje poznawczo - kształtujące :
- aktywizująca
- informacyjna
- poznawcza
- weryfikacyjna
- wdrożeniowa
- instruktażowa
- utrwalająca
- kontrolna

funkcje emocjonalno - motywacyjne :
- motywacyjna
- estetyczna

Poza wymienionymi możliwościami, jakie stwarza wykorzystanie środków dydaktycznych w nauczaniu, przyczyniają się one również do rozwoju umiejętności manualnych i twórczych uczniów.

---