Omówienie tekstu Leszka Kołakowskiego „Legenda o cesarzu Kennedy'm”
Konkluzja: wszyscy trzej naukowcy nie dokonali krytyki źródeł.
Źródła historyczne i ich podział
Źródło historyczne - wszystko, skąd możemy czerpać wiedzę o przyszłości; wszystkie zachowane ślady działalności człowieka.
Podział źródeł historycznych:
Niematerialne (oralne: legendy, przekazy itd.)/Materialne, a wśród nich:
Pisane (narracyjne, aktowe, hagiograficzne itd.)/niepisane (archeologiczne, oralne itd.)
Narracyjne: opinie jakichś osób na dany temat, indywidualne; mogą być obarczone większą dozą subiektywizmu (np. list, kronika itd.)/Aktowe: stoi za nim „autorytet” jakiegoś urzędu; źródła prawne, które są wytworem działalności jakiegoś urzędu; teoretycznie chęć zobiektyzowania jakiegoś faktu. Istota tego źródła polega na tym, kto jest jego autorem i jaki jest cel powstania (czy jest natury prawnej, czy też indywidualny). Bywają źródła mieszane, tzn. zawierające elementy źródła aktowego i narracyjnego.
Adresowane: źródło pisane z myślą o przedstawieniu jakiejś historii w celu informacyjnym i wykorzystania w przyszłości jako źródła (literatura piękna, dokumenty, listy itd.)/Nieadresowane: brudnopisy, notatki, są „odpryskami”. Wg genealogii - źródła wiarygodne to takie, które nie wiedzą, że są źródłami geneologicznymi. W praktyce trudno jest określić, czy dane źródło jest adresowane, czy nieadresowane (ponieważ nic nie wiadomo o celowości powstania tego źródła).
Potencjalne: źródła, z których można wydobyć informację (każde źródło jest potencjalne)/Efektywne: źródła, z których wydobywa się informację.
Bezpośrednie: źródła, z których można uzyskać informacje bez osób trzecich/Pośrednie: źródła za pośrednictwem jakiejś osoby bądź osób.
Omówienie źródeł, które przynieśli studenci.
Źródło pisane aktowe (np. bilety, umowa o pracę). Trzeba znać wartość pieniądza w danym okresie, zasięg terytorialny; należy zbadać kontekst dokumentu.
Na podstawie literatury pięknej nie będziemy odtwarzać rzeczywistości politycznej, gdyż ten typ źródła nie jest wiarygodnym źródłem. Natomiast można będzie go użyć do badania historii literatury, obyczajowości, życia codziennego itd.; nie szukamy tam „faktów”. Najważniejsze jest zbadanie kontekstu oraz konwencji źródła; trzeba wiedzieć, jakie pytania należy zadawać, żeby uzyskać sensowną i wiarygodną odpowiedź.
Wszelkie źródła sądowe są deformujące, ponieważ nie odzwierciedlają życia codziennego, np. kronika kryminalna. Tego typu źródeł jest bardzo wiele od średniowiecza - np. są prace historyczne, które wysnuwają na temat Polski szlacheckiej mylne wnioski, np. „Prawem i lewem” Władysława Łozińskiego powstało na postawie ksiąg sądowych i taki wizerunek, jak w jego dziele, funkcjonuje do dzisiaj. To jest mylące i wypacza rzeczywistość.
Trzeba wiedzieć, na ile autor jest indywidualistą, a na ile jest wyrazicielem powszechnej opinii. Osoby, które tworzą „dzieła” to są osoby nieprzeciętne. Problem tzw. „narodów” i tzw. „świadomości narodowej” to kwestia, która pojawia się dopiero od XIX w. Ponadto należy rozważyć, kto płaci temu, kto pisze, czyli wiedza o instytucji wytwarzającej. Analizując tekst źródłowy, musimy wiedzieć jak najwięcej wiedzieć o autorze i okolicznościach, a także o instytucji, która za nim stała, także w późniejszych latach. Np. autor nie może badać średniowiecznych klasztorów, nie wiedząc o tzw. kasacjach klasztornych w XIX w. (dokumentacja klasztorna po likwidacji wędrowała do określonych miejsc).
Krytyka tekstu źródłowego
Zewnętrzna - określenie czasu, miejsca, autora, czy nie jest to falsyfikat
datacja źródła i czy jest autentyczne, czy falsyfikatem (autentyk-falsyfikat; oryginał-kopia; autentyk); czy jest wiarygodny, czy niewiarygodny, np. Dagome Iudex jest oryginałem-kopią z późniejszego okresu. Krytyka zewnętrzna powinna iść w parze z krytyką wewnętrzną, bowiem czasami autentyczność stwierdza się poprzez krytykę wewnętrzną;
autor (kto jest autorem i kim był autor); czasami nie wiemy, kto był autorem, ale zawsze można powiedzieć, kim był autor, jakie były jego horyzonty umysłowe itd.
nauki pomocnicze historii;
źródło niedatowane - ustalenie daty może być trudne bez sięgnięcia poza dokument, ale staramy się najpierw ustalić czas na podstawie treści dokumentu; unikamy argumentu ex silentio; następnie trzeba szukać wskazówek poza dokumentem, np. poprzez porównaniu.
Przeprowadzając krytykę zewnętrzną pomocne są nauki pomocnicze historii:
Archeologia - samodzielna nauka badająca materialne pozostałości ludzkich kultur, przedmiotem badania są zarówno kultury prehistoryczne, jak i cywilizacje historyczne. Długo uważana przez historyków za mało wiarygodną ze względu na trudności w datacji badanych obiektów oraz w przypisywaniu ich konkretnym podmiotom kulturowym i politycznym; dziś bardzo istotna nauka pomocna w badaniu okresów historycznych.
Archiwistyka - nauka o metodach pracy z archiwami (historyczne i aktualne sposoby gromadzenia, przechowywania, opracowywania i udostępniania danych).
Archiwoznawstwo - nauka o dziejach i zasobach poszczególnych archiwów. Szczególnie istotna dla okresu nowożytnego i najnowszego.
Bibliologia historyczna - nauka o piśmie opublikowanym (manuskrypcie i druku)
Bibliografia - nauka o zapisie bibliograficznym - niezbędna dla katalogowania pozycji książkowych.
Brachygrafia - nauka o skrótach stosowanych w piśmie, w szczególności bardzo istotna dla historyków mediewistów - w średniowiecznej łacinie i grece bardzo często używano skrótów w piśmie.
Chronologia - jedna z podstawowych nauk pomocniczych historii, zajmująca się sposobami określania czasu, czyli systemem datowania (np. kalendarzach). Metoda chronologii pozwala na ustalenie np. świąt ruchomych przypadających na dany rok, lub dnia tygodnia przypadającego na daną datę.
Demografia historyczna - nauka o populacjach ludzkich, czyli liczbie ludzi w różnych miejscach i w różnych epokach.
Dendrochronologia - nowa nauka z pogranicza biologii, archeologii i meteorologii. Umożliwia datację drewnianego znaleziska archeologicznego na podstawie grubości słojów drewna. Szerokość słoju zależy od czynników meteorologicznych danego roku. Dzięki porównaniu słojów z tego samego obszaru można uzyskać katalog grubości słojów obejmujący wiele wieków. Wówczas można datować datę ścięcia znalezionego drewna z precyzją do pół roku. Jest to jedna z najprecyzyjniejszych metod datacji dla wczesnego średniowiecza i starożytności - precyzyjniejsza od datacji węglem C14.
Dyplomatyka - nauka badająca dokumenty od strony krytyki naukowej, czyli określająca przydatność zachowanych dokumentów do badań historycznych. Pozwala m.in. wykryć falsyfikaty oraz ustalić procedury prawne i administracyjno-kancelaryjne stosowane przy powstawaniu dokumentów.
Epigrafika - nauka o uwiecznianiu napisów, np. na pomnikach, budynkach, nagrobkach, tablicach pamiątkowych, ale także na sztandarach, szatach liturgicznych.
Etnografia - nauka o kulturze ludowej (folklorze) danego regionu. Jednym ze znanych etnografów był Oskar Kolberg, który w swoim wielotomowym dziele pt. Lud. Jego zwyczaje, sposób życia, mowa, podania, przysłowia, obrzędy, gusła, zabawy, pieśni, muzyka i tańcezgromadził folklor całej Polski.
Falerystyka - nauka o medalach, orderach i innych odznaczeniach.
Genealogia - nauka o stopniach pokrewieństwa osób, rodzin i rodów. W szczególności istotna przy badaniach dotyczących warstw panujących, dziedziczenia, koligacji politycznych, ale również ostatnimi laty przydatna w historii chorób czy historii przekazu genetycznego.
Geografia historyczna - nauka odtwarzająca całość środowiska geograficznego w danym miejscu i epoce, lub ukazująca zmiany chronologicznie zachodzące w danym miejscu - zajmuje się rekonstrukcją ukształtowania powierzchni, środowiska przyrodniczego, kultury, gospodarki (historia gospodarcza) i polityki (historia polityczna). Bardzo istotna z punktu widzenia historii militarnej i gospodarczej. W skali światowej stanowi również naukę pomocniczą dla badań geopolitycznych.
Heraldyka - nauka o herbach - przede wszystkim rodowych, ale również herbach miast, ziem, instytucji itd. Nauka pomocnicza dla badań genealogicznych, ale również dla historii idei, historii wyobraźni i symboliki.
Kartografia - nauka zajmująca się mapami w historii i metodami ich produkcji. Ważna dla geografii historycznej, ale również dla badań nad historią nauki, podróży, świadomości i wyobraźni geograficznej.
Kodykologia - nauka pomocnicza mediewistyki i paleografii dotycząca rękopisów zapisanych w kodeksach i księgach sprzed ery druku.
Kryptografia - nauka o odczytywaniu zaszyfrowanych tekstów, przydatna w dyplomatyce, w historii stosunków międzynarodowych i dyplomacji, jak i w wielu innych badaniach historycznych.
Metrologia - nauka zajmująca się sposobami dokonywania pomiarów oraz zasadami interpretacji uzyskanych wyników.
Numizmatyka - nauka o monetach, ale także innych środkach pieniężnych i papierach wartościowych. Fundamentalna dla historii gospodarczej, ekonomicznej, społecznej, ale również pełniąca bardzo istotną rolę w datacji archeologicznej. Dla historii politycznej, dla historii idei społeczno-politycznych (zwłaszcza w okresie średniowiecza) istotne zagadnienia niosą treści zawarte na obydwu, lub nawet na trzech stronach monet.
Paleografia - nauka o systemach pisma, głównie sprzed ery druku. Fundamentalna nauka dla właściwego odczytania i datowania niedrukowanych źródeł historycznych.
Neografia - chronologiczna kontynuacja paleografii, badająca pismo ręczne po odkryciu druku.
Papirologia - nauka o rękopisach zapisanych na papirusie (dotyczy zarówno egiptologii, jak i całej historii starożytnej).
Prasoznawstwo - nauka o czasopismach i wydawnictwach periodycznych, obejmująca coraz częściej także inne źródła informacji pochodzenia dziennikarskiego (radio, telewizja, Internet itd).
Sfragistyka - nauka o pieczęciach, stanowiąca bardzo ważny komplement dyplomatyki i heraldyki. Istotna dla badań nad najwyższymi warstwami społecznymi i politycznymi.
Weksylologia - nauka o sztandarach, chorągwiach, proporcach itp. stanowi uzupełnienie heraldyki i historii symboli.
Krytyka wewnętrzna
Na podstawie treści dokumentu szukamy prawdy a na pewno staramy się zbliżyć jak najbliżej do prawdy.
Po przeprowadzeniu krytyki zewnętrznej i wewnętrznej wyciągamy wnioski i tworzymy syntezę.
Czynniki źródłotwórcze - czy jakiś fakt miał szansę zostać umieszczony w źródle, np. czy Mieszko I kochał Dobrawę.
Czynniki źródłokonwerwujące - czy była szansa i co musiało być spełnione, żeby przetrwały źródła, np. za sto lat nie będzie prywatnej korespondencji e-mailowej.
3