ADOLESCENCJA. CZAS DORASTANIA

Wstęp

• Łac. adolescere - znaczy wzrastanie ku dojrzałości.

• Okres przemian w życiu człowieka, które z dzieciństwa prowadzą go ku dorosłości.

• Ten okres życia został wyodrębniony i stał się przedmiotem badań dopiero na przełomie XIX i XX wieku.

• Czas intensywnych przemian, którym podlega większość procesów rozwoju - wzajemnie ze sobą powiązanych.

• Perspektywa fizjologiczna - nacisk położony na zmiany w budowie i czynnościach ciała powstałych pod wpływem mechanizmów neuroendokrynnych. Początek dojrzewania, wynikający z programu genetycznego, zachodzi w ośrodkowym układzie nerwowym - to z niego wychodzą impulsy do gruczołów endokrynnych, wydzielających hormony odpowiedzialne za przemiany ciała.

• Najwięcej badań poświęcono psychologicznym zmianom w adolescencji. Dotyczą one przede wszystkim procesów emocjonalnych i poznawczych.

• Proces przechodzenia z dzieciństwa do dorosłości R. Oerter ujmuje z dwóch punktów widzenia:

1. Pozycji miedzy dzieciństwem i dorosłością, którą k. Lewin określał jako pozycję marginalną;

2. Dążenia do ukształtowania stabilnej struktury osobowości oraz mocnej tożsamości, na co wskazał Erikson.

• Perspektywa socjologiczna - adolescencja jest elementem kultury, a badaczy tego okresu życia interesują w dużej mierze procesy społecznego dojrzewania. W ich obrębie M. Trawińska rozróżnia procesy wchodzenia w społeczne role osób dorosłych oraz procesy tworzenia programów życiowych opartych na doświadczeniu oraz twórczym przeżywaniu relacji między obrazem świata a struktura JA.

• Terminologia dotycząca okresu adolescencji nie jest ujednolicona. Najczęściej nazwa ta obejmuje okres życia 10 - 20.

TEMAT

Rodzaje dojrzałości

Dojrzałość wg słownika języka polskiego oznacza „stan osiągnięcia pełni rozwoju, stan gotowości do czegoś”

1. Dojrzałość seksualna, czyli pojawienie się popędu seksualnego i zdolność przeżywania satysfakcji seksualnej (orgazmu) pojawia się u chłopców około 14-15 roku życia, a u dziewcząt między 17 a 25 rokiem życia, czasem jeszcze później.

2. Dojrzałość biologiczną, czyli zakończenie procesu wzrastania i rozwoju organizmu oraz uzyskanie zdolności do prokreacji (zapłodnienia i donoszenia ciąży) dziewczyna osiąga przeciętnie około 16-18 roku życia, a chłopak około 18 roku życia.

3. Dojrzałość psychiczna przypada średnio na 18-19 rok życia u dziewcząt i 20-21 u chłopców, związana jest ona z umiejętnością podejmowania zadań życiowych i ponoszeniem odpowiedzialności za wszelkie konsekwencje tych działań.

W przypadku dojrzałości psychicznej

mówi się szczegółowo jeszcze o jej trzech elementach

• Dojrzałość intelektualna - oznaczającej nabycie dostatecznej ilości wiedzy i zdolności do poprawnego myślenia,

• Dojrzałości emocjonalnej - czyli zdolności do prawidłowych reakcji uczuciowych, do działania na rzecz dobra ukochanej osoby oraz

• Dojrzałość moralna - charakteryzującej się zrozumieniem i uznaniem porządku moralnego.

4. Dojrzałość prawna: osiąga młodzież automatycznie, w momencie ukończenia 18 roku życia. Oznacza to, że od tej chwili są pełnoprawnymi obywatelami i jednocześnie mogą podejmować związki małżeńskie. Jeszcze niedawno mężczyzna mógł się ożenić dopiero w wieku 21 lat, co współgrało z osiąganiem przez niego dojrzałości psychicznej. Była to, wg mnie, dobra granica wiekowa dla chłopców. Obniżenie jej może powodować, iż w związki małżeńskie będą niestety wchodzili niedojrzali jeszcze pod względem psychicznym mężczyźni.

5. Dojrzałość społeczna: oznacza umiejętność radzenia sobie w rolach społecznych: męża i ojca, żony i matki, pracownika i pracodawcy, itp. Aby im podołać powinno się m. in. osiągnąć pewien status społeczny związany z ukończeniem nauki szkolnej i zdobyciem zawodu, posiadaniem pracy, możliwością zapewnienia bytu własnej rodzinie, itd. Tę dojrzałość młodzież osiąga najpóźniej, w różnym wieku między 18 a 30 rokiem życia.

Rys 3

Wg badań M. Beisert około 1/3 dzieci nie jest przygotowywana w ogóle na zmiany dokonujące się w ich organizmie. Autorka próbowała określić reakcje dzieci na zmiany wynikające z działania hormonów w ich ciele. Reakcje emocjonalne na fakt pierwszej miesiączki u dziewcząt i polucji u chłopców były następujące:

	Dziewczęta	Chłopcy
-emocje negatywne (lęk, złość, rozpacz)	47,6%	44,1%
-emocje przeciwstawne, mieszane (duma, złość)	6,2%	3,4%
-emocje pozytywne (duma, radość)	26,2%	32,2%
-emocje obojętne	20,0%	20,3%

TEMAT

Elementy rozwoju w okresie dorastania

• Dojrzewanie to sprawa bardzo indywidualna, odnosi się do konkretnej osoby, która posiada zupełnie odrębny wewnętrzny mechanizm, określający, kiedy ta faza rozpoczyna się u niej, a także jak będą się ujawniać poszczególne jej objawy.

• Początek dojrzewania płciowego występuje w różnym czasie u różnych dzieci.

• Może przypadać na dziewiąty rok życia, ale może także mieć miejsce dopiero w roku szesnastym.

• Nie ma ściśle określonego czasu, kiedy dziecko powinno wkroczyć w okres dojrzewania płciowego.

Czynniki warunkujące dojrzewanie

Czynniki genetyczne

• Wczesne dojrzewanie rodziców, dziadków

• Dzieci szczupłe dojrzewają później i rosną najdłużej, choć w ostateczności i tak jako dorośli osiągają najwyższy wzrost.

• Dzieci „pełne”, ale nie otyłe dojrzewają najwcześniej, natomiast muskularne i masywne dojrzewają wolniej.

Czynniki środowiskowe i społeczne

• Warunki bytowe. Higiena, opieka. Jeśli dziecko rozwija się w biedzie i nie zapewnia się mu podstawowych warunków higienicznych i żywieniowych mogą pojawić się problemy rozwojowe, opóźnienie bądź zaburzenie procesu dojrzewania.

• Odżywianie. Stwierdzono, że częste spożywanie mięsa (ze względu na obecność białka zwierzęcego) sprzyja dojrzewaniu i przyspiesza je.

• Papierosy. Narkotyki. Alkohol. Stosowanie tych używek w bardzo młodym wieku zaburza szczególnie rozwój stref mózgowych.

• Stresujące bodźce środowiskowe, takie jak złe oceny, pierwsza miłość, konflikty, nieobecność ojca w rodzinie, tempo życia, hałas itd. również mogą wpłynąć na przebieg dojrzewania. Okazuje się, że im więcej stresów, tym szybszy rozwój, szczególnie w dzieciństwie. Hamująco na rozwój dziecka mogą oddziaływać z kolei stresy emocjonalne, brak miłości i akceptacji ze strony rodziców.

• Zanieczyszczenia ekologiczne.

Czynniki kulturowe.

Z różnych badań wynika, że wcześniej i lepiej dojrzewają dzieci rodziców z wyższym wykształceniem, mieszkające w miastach i wychowywane w mało licznych rodzinach. Jest to związane przede wszystkim z większą świadomością i możliwością zapewnienia odpowiednich warunków rozwojowych dzieciom przez rodziców.

Czynniki klimatyczne,

Wskazujące na to, że wcześniej rozwijają się i dojrzewają dzieci zamieszkujące strefy umiarkowane w porównaniu do dzieci zamieszkujących strefy tropikalne i podbiegunowe.

Czynniki zdrowotne,

Czyli obecność lub brak pewnych chorób w organizmie dziecka, które mogą opóźnić dojrzewanie, albo je przyspieszyć. Na przykład opóźnienie pierwszej miesiączki może być wynikiem zaburzeń czynności podwzgórza, przysadki, jajnika, czy macicy, które z kolei często są spowodowane chorobami przewlekłymi, zaburzeniami psychogennymi czy przekarmieniem lub niedożywieniem.

Zjawisko akceleracji

• Ww. czynniki mają związek ze zjawiskiem określanym przez naukę jako proces akceleracji, mający szczególne znaczenie dla okresu dojrzewania.

• Akceleracja (łac. acceleratio - przyspieszenie) to „zjawisko przyspieszania się naturalnego tempa rozwoju dzieci i młodzieży w kolejnych pokoleniach, które dotyczy głównie rozwoju fizycznego i przejawia się osiąganiem w coraz wcześniejszym wieku określonych etapów rozwojowych i wskaźników dojrzałości.”.

• Bardzo duże nasilenie się akceleracji nastąpiło w ciągu ostatnich stu - stu dwudziestu lat, na co szczególny wpływ miały przeobrażenia społeczno-ekonomiczne i kulturowe. W połowie XIX wieku dziewczęta miesiączkowały przeciętnie od 17 roku życia, a dziś około 12-13. Przyspieszenie wynosi średnio 4 lata w przeciągu półtora wieku. Niepokojące byłoby dalsze postępowanie tego procesu, gdyby nie fakt, iż w niektórych regionach zauważono już zjawisko zwane deceleracją wieku menarche, czyli opóźnianie się wieku wystąpienia pierwszej miesiączki u dziewcząt.

• Akceleracja rozwojowa wpłynęła na pogłębienie się innego zjawiska zwanego rozszczepieniem procesu dojrzewania, polegającego na tym, iż dojrzewanie w poszczególnych sferach: biologicznej, seksualnej, psychologicznej, prawnej i społecznej nie przebiega równocześnie, czyli osiąganie dojrzałości przez młodego człowieka rozciąga się na około dziesięć lat.

Dojrzewanie płciowe chłopców

Dojrzewanie płciowe chłopców rozpoczyna się od pobudzania przez podwzgórze przysadki mózgowej, która z kolei wpływa na wydzielanie hormonów zwanych androgenami, odpowiedzialnych za wytworzenie u niego męskich cech fizycznych i emocjonalnych. Androgeny następnie pobudzają nadnercza i powodują, że jądra chłopca zaczynają produkować testosteron, hormon odpowiedzialny za dojrzewanie i funkcjonowanie płciowe.

Dojrzewanie biologiczne chłopców jest szybsze i gwałtowniejsze niż dziewcząt.

Dojrzewanie płciowe przebiega u chłopców w pięciu fazach:

• Dziecięca

• Trwa do ok. 9-11 roku życia

• Charakteryzuje się brakiem widocznych oznak pokwitania.

• Zwiastunów pokwitania

• Pojawia się przeciętnie w 12 roku życia.

• W tej fazie zauważa się pierwsze zmiany w wielkości narządów płciowych - zaczynają powiększać się jądra i moszna.

• Pojawiają się także pojedyncze, cienkie i proste włosy u podstawy prącia.

• W tej fazie zarówno u chłopców, jak i u dziewcząt mogą pojawić się pierwsze odczucia zawstydzenia przed okazywaniem nagości (również rodzicom)

• Pojawia się potrzeba zachowania intymności wyłącznie dla siebie. Dzieci mogą wtedy zabronić rodzicom wchodzenia do łazienki w trakcie kąpieli i nie chcą korzystać z pomocy mamy czy taty przy myciu się.

• Przedpokwitaniowa

• Występuje przeciętnie w 13 roku życia.

• Następuje tu dalszy rozrost jąder i moszny, zwiększa się długość prącia, owłosienie łonowe staje się intensywniejsze, włosy stają się ciemniejsze, grubsze i skręcone.

• Ze względu na rozrost krtani i obniżenie się kości gnykowej chłopiec przechodzi tzw. mutację, w wyniku, której jego głos staje się niższy.

• W tym okresie zwracają szczególną uwagę przyrosty długości i masy ciała. Te ostatnie zmiany mogą być przyczyną tego, że chłopcy nagle tracą zdolność precyzyjnych ruchów, stają się niezgrabni i szybko się męczą. Ci, którzy do tej pory byli świetnymi piłkarzami mogą mieć w tej chwili trudności z trafieniem nogą w piłkę.

• Równolegle do skoku pokwitaniowego, w trakcie którego rozwijają się mięśnie i wydłużają się kości, powiększa się głowa dziecka, w mózgowiu zachodzą zmiany strukturalne, zmienia się wygląd twarzy, rozwija żuchwa, wzrasta nos, co razem daje obraz wyraźnie zarysowanego profilu.

• Rozrastają się wszystkie narządy wewnętrzne, serce, wątroba, żołądek, jelita, itd.

• U dzieci w tym wieku zauważa się także zmiany w wymiarze długości oka powodujące przejściową krótkowzroczność.

• Pokwitania właściwego

• Ma miejsce przeciętnie w 14 roku życia.

• W dalszym ciągu trwa tzw. skok pokwitaniowy, czyli szybki przyrost długości ciała (nawet o kilkanaście lub więcej centymetrów w roku), rozwija się muskulatura ciała, poszerzają się ramiona, sylwetka staje się bardziej umięśniona.

• Rysy twarzy pogrubiają się, nad górną wargą i policzkach pojawiają się pierwsze oznaki zarostu (ok. 16 rok życia), mogą wtedy występować pierwsze próby golenia się.

• Następuje bardzo intensywny rozwój gruczołów potowych oraz zmiany łojotokowe, powodując w życiu nastolatka wiele problemów dotyczących wyglądu fizycznego i związanym z tym samopoczuciem.

• Pojawia się owłosienie pachowe, a owłosienie łonowe intensywnie rozwija się (włosy robią się szorstkie i skręcone) i zaczyna przybierać kształt trójkąta.

• Zwiększa się grubość i długość prącia, mogą pojawiać się pierwsze wzwody prącia, zarówno w nocy, jak i w dzień.

• Powiększa się gruczoł krokowy.

• Jądra, pod wpływem testosteronu, zaczynają wytwarzać plemniki i można już oczekiwać pierwszych polucji nocnych.

• Młodzieńcza

• Występuje przeciętnie w 15 roku życia.

• Sylwetka staje się typowo męska, narządy płciowe zewnętrzne i owłosienie łonowe osiągają wygląd jak u dorosłego.

• Ustala się także ostateczna wysokość ciała (ok. 16 roku życia).

• Zarost na twarzy staje się mocniejszy i chłopcy zaczynają się już regularnie golić.

• Owłosienie ciała rozwija się dalej (trwa do ok. 20 roku życia), u niektórych może ogarniać nawet całe ciało.

Pierwszym sygnałem świadczącym o rozpoczęciu się dojrzewania seksualnego i związanej z nim płodności jest pojawienie się u chłopców polucji nocnych, spontanicznych i nieświadomych wytrysków nasienia.

Niepokoje i problemy związane z dojrzewaniem płciowym chłopców

• Brak dojrzewania płciowego

• Przyczyną braku dojrzewania płciowego jest brak jąder.

• Może to być anorchizm, czyli wrodzony brak jąder, które zanikły w okresie życia płodowego.

• Inna przyczyną jest kastracja, czyli usunięcie jąder, np. w wyniku wypadku drogowego, nowotworu, zabiegu operacyjnego, czy gruźlicy.

• Jeżeli kastracja nastąpiła przed wiekiem dojrzewania nie zachodzą zmiany z nim związane, a jeśli w okresie dojrzewania - następuje cofanie się rozwoju drugo - i trzeciorzędowych cech płciowych.

• Leczenie w tym przypadku polega na podawaniu odpowiednich dawek preparatu testosteronu, tak, by nastąpił rozwój ww. cech płciowych. Hormony te powinny być przyjmowane przez całe życie, choć nie spowodują one, iż mężczyzna stanie się płodny.

• Jeśli chłopca z brakiem jąder nie poddaje się leczeniu może nie pojawić się popęd płciowy lub będzie on nieznaczny.

• Przedwczesne dojrzewanie

• Jest to stan, w którym pierwsze cechy płciowe pojawiają się przed 10 rokiem życia chłopca.

• Przyczyną mogą być m. in. zaburzenia hormonalne, wynikające z nieprawidłowego funkcjonowania podwzgórza, bądź też uwarunkowania genetyczne.

• W skrajnych przypadkach kilkuletni chłopcy są zdolni do zapłodnienia.

• Zbyt wczesne dojrzewanie powinno być poddane kontroli lekarskiej i leczeniu hormonalnemu.

• Czasem pojawia się rzekome przedwczesne dojrzewanie polegające na tym, iż uwidaczniają się zmiany związane z pokwitaniem, lecz bez obecności plemników w jądrach. Przyczyną jego mogą być zaburzone czynności jąder (np. z powodu guza) lub kory nadnerczy (tzw. wrodzony zespół nadnerczowo-płciowy), a także stosowanie preparatów testosteronu w celach terapeutycznych.

• Opóźnione dojrzewanie płciowe

• Stan ten jest spowodowany zaburzeniem funkcjonowania osi podwzgórza - przysadka - jądra lub ma podłoże rodzinne.

• Pierwsze oznaki dojrzewania obserwowane są tych przypadkach około 16-17 roku życia.

• Są one przyczyną wielu kompleksów u chłopców porównujących się z prawie dojrzałymi już w tym wieku rówieśnikami. Bardzo często izolują się lub kontaktują z chłopcami młodszymi od siebie.

• Jeśli chłopiec nie zauważy u siebie zmian związanych z dojrzewaniem do 19 roku życia powinien bezwzględnie poddać się leczeniu.

• Zespół Klinefeltera

• Jest to choroba wynikająca z zaburzeń chromosomalnych, polegająca na tym, że u mężczyzny występuje dodatkowy chromosom płciowy X, czyli XXY lub XXXY.

• Budowa ich ciała ma charakter eunuchoidalny, są oni niepłodni i w większości ociężali lub upośledzeni umysłowo, z równoczesnymi objawami zaburzeń psychicznych.

• Przed okresem dojrzewania chłopcy ci nie różnią się od swoich rówieśników, dopiero później zauważa się nieprawidłowości rozwojowe, charakteryzujące się głównie bardzo małymi jądrami przy prąciu o normalnej wielkości, ginekomastią, niewielkim zarostem twarzy, kobiecym charakterem tkanki tłuszczowej.

• Popęd płciowy dorosłych mężczyzn z tym zespołem nie odbiega od stanu prawidłowego.

Problem wielkości penisa

• Wielkość penisa to podstawowy problem dojrzewających chłopców. Martwią się oni, czy ich narząd rozrodczy ma odpowiednie wymiary i częstokrotnie od tego uzależniają swoje powodzenie u płci pięknej oraz swoją sprawność seksualną.

• Dość często kompleks „małego członka” jest wynikiem oglądania czasopism i filmów pornograficznych i porównywania się z bohaterami tych obrazków, zwykle zresztą dla potrzeb filmu specjalnie montowanych. Chłopcy mogą np. w trakcie przebierania się w czasie lekcji wychowania fizycznego porównywać swoje prącia i wypytywać nawzajem o ich długość.

• Oczywiście inaczej wygląda penis w spoczynku, mający przeciętnie 10-12 cm długości, a inaczej w trakcie wzwodu, kiedy to może on osiągnąć długość od 11,5 do 20,5 cm, średnio 15 cm. Obwód prącia w stanie spoczynku wynosi 8-9 cm, w stanie wzwodu zaś około 12 cm.

• Miara prącia nie świadczy o wartości mężczyzny, w tym również o jego wartości seksualnej. O tym decyduje przede wszystkim jego osobowość, dojrzałość psychospołeczna i emocjonalna. Miarą atrakcyjności seksualnej mężczyzny dla kobiety jest przede wszystkim jego miłość i sposób odnoszenia się do partnerki, a także zapewnienie jej szacunku, poczucia bezpieczeństwa, godności i zaufania. Poziomem tej miary jest więc umysł i serce, a nie narząd rozrodczy.

• Ginekomastia

• Jest to przejściowy stan polegający na nabrzmieniu i rozroście jednej lub obu piersi pod wpływem hormonu żeńskiego - estrogenu.

• Problem ten dotyczy około 60-70% chłopców, częściej tych z nadwagą i otyłych.

• Najczęściej trwa to do ok. jednego roku życia i zanika samoistnie po ustabilizowaniu hormonalnym organizmu.

• Jeśli po okresie półtorarocznym zauważa się utrzymujący się stan powiększenia piersi lub wyczuwalny gruczoł piersiowy, a nie tylko tkankę tłuszczową należy zgłosić się do lekarza androloga lub endokrynologa.

• Ginekomastia może powstać również w wyniku podawania chłopcu leków hormonalnych. Powiększone gruczoły sutkowe są przyczyną wielu kompleksów u chłopców, dlatego też rodzice i nauczyciele, szczególnie nauczyciele wychowania fizycznego, powinni być wrażliwi na ten problem.

Stulejka

• Charakteryzuje się zwężeniem napletka, uniemożliwiającym jego odprowadzenie z żołędzi.

• Prowadzi do zalegania pod napletkiem niewielkich ilości moczu i mastki, a w konsekwencji do ropnego zapalenia żołędzi i napletka.

• W dojrzałym wieku stan taki utrudnia kontakty seksualne.

• Nie powinno się poddawać chłopca działaniu operacyjnemu, jeśli przed okresem dojrzewania nie odczuwał on problemów związanych oddawaniem moczu czy utrzymaniem higieny.

• Dopiero, kiedy w okresie dojrzewania lub później zauważy on, iż w trakcie wzwodu prącia napletek nie daje się odprowadzić poza żołądź niezbędna staje się interwencja chirurgiczna.

• Bolesność jąder i podbrzusza

• Ten stan jest najczęściej wynikiem urazów mechanicznych (np. uderzenia) lub też następstwem bardzo silnego pobudzenia seksualnego niezakończonego wytryskiem nasienia.

• W wieku dojrzewania zdarza się, że chłopcy masturbują się, osiągają stan silnego podniecenia, ale z różnych względów zaprzestają jej przed fazą końcową.

• Stany zapalne

• Najczęstszym, widocznym stanem zapalnym narządu rodnego jest zapalenie napletka i żołędzi spowodowane m. in. nieprawidłową higieną intymną (zaleganie mastki), obcieranie wilgotną odzieżą lub chemikaliami znajdującymi się w materiale, z którego uszyta jest bielizna.

• Objawem stanu zapalnego jest obrzęk i zaczerwienienie oraz bolesne i utrudnione odprowadzenie napletka.

• Konsekwencją nieleczonych stanów zapalnych może być zwężenie cewki moczowej. Czasem stan zapalny żołędzi jest pierwszym objawem cukrzycy.

• Skrzywienie prącia

• Skrzywienia wzwiedzionego prącia mogą być spowodowane tzw. szczelinami osłonki białawej - włókien osłaniających segmenty prącia.

• To schorzenie musi być leczone chirurgicznie.

• Według specjalistów skrzywienia prącia w postaci odchyleń pod kątem 30 stopni są traktowane za normę.

• Są one spowodowane nierównomiernym poszerzaniem się ciał jamistych prącia w momencie wzwodu.

• Powyżej tego odchylenia uznawane są za konieczne do korekty chirurgicznej.

Dojrzewanie płciowe dziewcząt

Na przebieg dojrzewania dziewczynki i jej przemianę w kobietę tak pod względem fizycznym, jak i emocjonalnym wpływa prawidłowe funkcjonowanie układu: podwzgórze - przysadka - jajniki.

Fazy dojrzewania dziewcząt

• Dziecięca.

• Trwa od 8 do 11roku życia. W tym czasie nie ujawniają się żadne oznaki dojrzewania.

• Faza zwiastunów pokwitania.

• Od 11 - 12 roku życia.

• Pierwszym charakterystycznym objawem jest gwałtowny przyrost wysokości i masy ciała.

• Dziewczynki przed pierwszą miesiączką osiągają 95% wzrostu swojego ciała. Im później miesiączkują, tym większe mają szanse na wyższy wzrost.

• Następuje powolny rozwój piersi. Sutek osiąga tzw. stadium pączka i staje się bardzo wrażliwy na dotyk.

• Na wargach sromowych zaczynają pojawiać się cienkie i proste włosy.

• Faza pokwitania właściwego.

• Trwa od 13 do 16 roku życia.

• Piersi stają się okrąglejsze i pełniejsze.

• Następuje rozwój wewnętrznych i zewnętrznych narządów płciowych.

• Poszerzają się biodra.

• Talia zostaje wyraźnie podkreślona. Owłosienie pod pachami.

• Gruczoły szyjki macicy zaczynają wydzielać śluz.

• Pojawia się pierwsza miesiączka.

• Faza młodzieńcza.

• Między 16 a 19 rokiem życia.

• Sylwetka staje się wyraźnie kobieca.

• Ustala się ostateczna wysokość ciała.

• Regularne miesiączkowanie i jajeczkowanie.

Niepokoje i problemy związane z dojrzewaniem płciowym dziewcząt

• Brak dojrzewania płciowego.

♣ Brak zmian związanych z okresem dojrzewania.

♣ Odchylenia w budowie i wyglądzie ciała: bardzo niski lub bardzo wysoki wzrost, otyłość, przedwczesne starzenie się. Niepłodność.

♣ Zaburzenia emocjonalne spowodowane odczuwaną odmiennością od innych.

♣ Przyczyny: aberracje chromosomalne i niedorozwój gonad (Zespół Turnera) lub ich brak; obojnactwo, nieprawidłowe funkcjonowanie jajników, zaburzenia w pracy podwzgórza i przysadki, wrodzona niedoczynność tarczycy.

♣ Wczesne rozpoczęcie leczenia może zapobiec wielu deformacjom ciała, w pewnym stopniu umożliwić wykształcenie cech płciowych.

• Zespół Turnera

♣ Zaburzenie rozwojowe wywołane nieprawidłowością chromosomalną w komórkach organizmu (45 XO, czyli brak jednego chromosomu płciowego).

♣ Występuje wyłącznie u osób płci żeńskiej i zdarza się raz na 2-3 tysiące przypadków.

♣ U dziewczynek dotkniętych tym schorzeniem nie występują drugorzędne cechy płciowe, rozwój jajników, jajowodów i macicy jest zaburzony, nie osiągają one pełni rozwoju.

♣ Nie pojawia się miesiączka i nie osiąga się zdolności rozrodczej.

♣ Niski wzrost, płetwiasta szyja, niedorozwój stawów biodrowych.

♣ Pod względem wszystkich innych sfer rozwój prawidłowy.

♣ Leczenie i wsparcie psychiczne.

• Przedwczesne dojrzewania

♣ Objawy dojrzewania pojawiają się przed ósmym rokiem życia.

♣ Przyczyny: zaburzenia w układzie przysadka - podwzgórze - jajniki, zmiany pozapalne bądź nowotworowe w jajniku lub ośrodkowym układzie nerwowym, niedoczynność tarczycy,

♣ Wiąże się z możliwością jajeczkowania i zajściem w ciążę w wieku już kilku lat.

• Opóźnione dojrzewanie płciowe

♣ Gdy do 16 roku życia nie pojawi się miesiączka.

♣ Przyczyny: czynniki genetyczne, niedomoga jajników (uszkodzenie w trakcie życia płodowego, np. zatrucie ciążowe, po stanach zapalnych, świnka, zapalenie przydatków, niedoczynność jajników), przewlekłe choroby niektórych układów (serca, układu krążenia, nerek, wątroby, oskrzeli), choroby wyniszczające w dzieciństwie (gruźlica, cukrzyca, reumatyzm, niedożywienie, awitaminoza, anorexia nervoza), zaburzenia psychiczne.

• Wiek ginekologiczny

Pojecie używane w języku medycznym dla określenia czasu od momentu pojawienia się pierwszej miesiączki. Jeśli 15 letnia dziewczynka miesiączkuje od 12 roku życia, to jej wiek ginekologiczny wynosi 3 lata.

• Pełna dojrzałość płciowa

Ostatecznym kryterium dojrzałości płciowej są uregulowane cykle owulacyjne, wynikające z dojrzałości osi: podwzgórze - przysadka - jajnik.

• Cykl miesiączkowy

• Ogół zmian w organizmie kobiety, szczególnie nasilonych w układzie rozrodczym, zachodzących w okresie od pierwszego dnia miesiączki do ostatniego dnia poprzedzającego następną miesiączkę.

U większości dziewcząt przez okres pierwszych kilku lub kilkunastu cykli są one bezowulacyjne. Z badań prowadzonych przez M. Pułtorak (1982) wynika, że „Dwa lata po menarche ponad 65% dziewcząt ma cykle owulacyjne, a pierwsze cykle są owulacyjne jedynie u 6,4% dziewcząt”.

• Miesiączka

Wydzielina wypływająca z macicy przez szyjkę macicy i pochwę na zewnątrz organizmu kobiety. W jej skład wchodzi krew i szczątki złuszczonej błony śluzowej macicy (endometrium).

Czas trwania miesiączki wynosi średnio od 3 do 7 dni. Ilość traconej podczas miesiączki krwi zawiera się w 50 - 150 cm sześciennych (porównywalna z ¼ szklanki - 20 - 40 ml).

• Zaburzenia miesiączkowania

1. Nadmiernie obfite i zbyt przedłużające się krwawienia - powyżej ośmiu dni. Mogą one powodować niedokrwistość, zaburzenia elektrolitowe i metaboliczne.

2. Bolesne miesiączkowanie - zespół dolegliwości obejmujący bóle podbrzusza, krzyża, górnej partii ud, głowy, a także nudności, wymioty, zaburzenia jelitowe, obrzęki, napięcie przedmiesiączkowe. Przyczyną silnego bólu mogą być między innymi zakłócenia w układzie neurowegetatywnym, choroby organiczne narządu rodnego, zaburzenia hormonalne, stany zapalne narządu rodnego. W trakcie miesiączki nie wolno zażywać aspiryny, może ona spowodować silniejsze krwawienie, a nawet krwotok (aspiryna osłabia krzepliwość krwi, zmniejsza agregację, czyli zlepianie się płytek krwi).

3. Brak miesiączki - może wskazywać na zmiany hormonalne w organizmie, np. nadmierne wydzielanie prolaktyny przez przysadkę; nad- lub niedoczynność tarczycy, zaburzenie pracy jajników, schorzenia narządu rodnego, stan nowotworowy, rozregulowanie lub blokada podwzgórza, reakcja organizmu na wstrząs psychiczny lub silny stres, anoreksja.

4. Krwawienia międzymiesiączkowe - tzw. plamienia - mogą sygnalizować schorzenia macicy, stany zapalne, nadżerkę, polipy, mięśniaki, guzy szyjki macicy. Plamienia w okresie okołoowulacyjnym występujące u niektórych kobiet są zjawiskiem normalnym.

5. Miesiączka obfita - trwa zbyt długo, jest bardzo silna, przyjmuje postać krwotoku z dużą ilością skrzepów. Przyczyn upatruje się w zaburzeniach hormonalnych (nadmiar estrogenów, niedobór lub brak progesteronu) lub zmianach organicznych (nadmierny przyrost śluzówki macicy i zaburzenia w jej złuszczaniu). Obfita miesiączka może również wskazywać na mięśniaki różnych typów.

6. Miesiączka skąpa - Bardzo krótko trwają, słabe krwawienie, czasem jednodniowe plamienie. Najczęstszą przyczyna jest cienka śluzówka macicy, zły stan zdrowia, silny stres, czy duża utrata wagi, zbyt intensywny wysiłek, zrosty w jamie macicy po zabiegach lub operacjach ginekologicznych.

• Zespół napięcia przedmiesiączkowego

Stan występujący kilka dni przed miesiączką. Charakterystyczne objawy: ogólna ociężałość, zmęczenie, bóle i zawroty głowy, bóle brzucha i okolicy krzyżowej, nabrzmienie i bolesność piersi, kołatanie serca, zmniejszenie wydzielania moczu, obrzęki spowodowane zatrzymaniem wody w ustroju (waga wzrasta nawet do 5 kg), wzmożony apetyt (słodycze), nadmierna pobudliwość, nerwowość, stany depresyjne.

• Higiena intymna

Powinna być prowadzona tak, aby nie został zniszczony naturalny, kwaśny odczyn błony śluzowej pochwy, niezbędny dla utrzymania potrzebnej dla organizmu naturalnej flory bakteryjnej, chroniącej narządy rodne przed drobnoustrojami wywołującymi infekcje i grzybice.

Nowoczesne podpaski o zwiększonej chłonności (z chemicznym pochłaniaczem) mogą wywoływać reakcje uczuleniowe (klej, wybielacze optyczne).

Tampony są produkowane ze sprasowanej bawełny, z domieszką sztucznego jedwabiu lub z mieszanki wełny medycznej i wiskozy. W trakcie miesiączki umieszcza się je wewnątrz pochwy, by mogły wchłaniać krew menstruacyjną. Tam rozszerzają się i miękną, zamykając szczelnie ujście pochwy.

Podpaski i tampony nie są sterylizowane, a część z nich jest bielona chlorem. Poza tym w tamponach można wykryć groźne środki chemiczne, m.in. pestycydy, dioksyny, furany i przeszło 1000 innych związków chemicznych.

• Błona dziewicza (hymen)

Delikatna tkanka okalająca i częściowo osłaniająca wejście do pochwy.

TEMAT

ROZWÓJ PSYCHOSEKSUALNY

Seks i erotyzm

• Istota seksualności zawiera się w słowie „seks”, które oznacza „ogół spraw związanych z życiem płciowym”.

• Łacińskie sexsus znaczy płeć, a sexualis - płciowy.

• Seksualność określana jest jako „wrodzona naturalna potrzeba i funkcja organizmu ludzkiego, podobnie jak oddychanie, procesy trawienia i inne”. Jest ona „czymś więcej niż biologicznie uwarunkowaną funkcją, obejmuje wszelkie związane z popędem seksualnym sposoby przeżywania i zachowania, wynikające z faktu życia wśród społeczeństwa”.

• Seks - zespół cech biologicznych u kobiet i mężczyzn, działających pobudzająco na zmysły.

• Erotyzm - zainteresowanie i odczuwanie przyjemności, wiążące się z atrakcyjnością fizyczną i psychiczną osób pozostających w relacjach intymnych.

• Erotyzm jest cechą typowo ludzką, nadaje seksowi ponadbiologiczne i ponadprokreacyjne wartości.

• Seks i erotyzm są złożoną strukturą o wielorakich uwarunkowaniach biologicznych (anatomia, fizjologia), psychicznych (osobowość), społeczno-kulturowych (środowisko rodzinne, rówieśnicze, system kształcenia, obyczajowość, normy i zasady życia społecznego, tradycje kulturowe) i etycznych (światopogląd, religia).

• Złożoną strukturę seksu i erotyzmu można porównać do warstw cebuli. Im głębsza warstwa, tym bardziej trwała. Warstwy najbardziej zewnętrzne są podatne na zmiany, w zależności od świadomego sterowania sobą, oddziaływania partnera, środowiska, kultury, upływu czasu, biografii seksualnej.

TEMAT

Mózg - główny narząd seksualny.

Naturalny model mózgu jest żeński

• Niezależnie od genetycznej natury zarodka, płód ukształtuje się jako męski tylko wówczas, gdy obecne będą hormony męskie (zmieniają one sposób ułożenia sieci połączeń w mózgu), a kształt żeński przyjmie jedynie w przypadku, gdy hormony męskie będą nieobecne (podstawowy schemat mózgu nie ulega zasadniczym zmianom).

• Hormony męskie są decydującym czynnikiem w determinowaniu płci dziecka.

• Podczas pierwszych tygodni w łonie matki płód ma podstawowe wyposażenie (zawiązki jajowodów, nasieniowodów itp.) umożliwiające rozwój w każdą z dwu form płciowych.

• Około 6 tygodnia po zapłodnieniu tożsamość płciowa zostaje ostatecznie określona. Płód męski wykształca komórki produkujące hormony męskie a n d r o g e n y. Hormony polecają ciału, aby nie zajmowało się wykształcaniem żeńskich narządów płciowych, a jednocześnie stymulują rozwój, istniejących w formie zaczątkowej narządów męskich. Według projektu XY płód rozwija się w chłopca, a chromosomy spowodują rozwój gonad w jądra.

• Jeśli płód jest płci żeńskiej - genetycznie XX - jego narządy rozwijają się jako żeńskie, gonady nie wytwarzają znaczących ilości hormonu męskiego i w rezultacie rozwija się niemowlę płci żeńskiej.

• Przez całe dziecięce, młodzieńcze i dorosłe życie sposób, w jaki został ukształtowany mózg, w subtelnym współdziałaniu z wpływem hormonów, będzie miał zasadnicze dla postaw, zachowań, intelektualnego i emocjonalnego funkcjonowania jednostki.

TEMAT

Popęd płciowy - naturalna wewnętrzna siła

• Z. Freud dostrzegł w seksualności dominantę ludzkiego życia. Według niego główną energią życiową człowieka jest jego popęd seksualny, tak zwane libido, które przejawia się na rozmaite sposoby i warunkuje rozwój indywidualny.

• Współczesna nauka potwierdza stanowisko Freuda, że wyznacznikiem seksualności człowieka jest popęd płciowy, którego jednak nie można traktować jako typowych zachowań instynktownych, ale raczej jako pewnego rodzaju predyspozycję do rozumnego działania w ramach popędu.

• Jest częścią składową osobowości człowieka.

• Nie można go odseparować, sztucznie oddzielić od całej struktury osobowej.

• Ma swoją siedzibę nie tylko w narządach płciowych, ale w całym ciele i psychice.

• Ma swoje miejsce w grupie silnych energii osobowości ludzkiej.

• Reaguje na bodźce, z których duża ilość jest pochodzenia społecznego, środowiskowego, a różnego rodzaju wypaczenia mają stosunkowo niewielki procent przyczyn konstytucjonalnych (odnoszących się do budowy ciała) natomiast wiele źródeł natury środowiskowej.

Piętra popędu płciowego

Piętro pierwsze - rdzeń kręgowy

• Steruje obwodowymi reakcjami seksualnymi prowadzącymi do współżycia seksualnego i do jego przeżywania.

• Może pracować automatycznie, samoistnie (polucje) oraz świadomie w wyniku bodźców płynących z ośrodków nadrzędnych.

Czynniki wywierające duży wpływ na działanie pierwszego piętra to:

• Poziom hormonów płciowych - szczególnie testosteron, który warunkuje odpowiedni poziom pobudliwości seksualnej.

• Neuroprzekaźniki - substancje przenoszące sygnały w układzie neurohormonalnym miednicy.

• Układ naczyniowy miednicy - odpowiada za możliwość optymalnego przekrwienia, wypełnienia ciał jamistych członka.

• Mikroelementy np. cynk - ważne dla wytwarzania nasienia i przebiegu reakcji seksualnych.

• Bodźce seksualne

• Receptory czuciowe w obszarze genitalnym - warunkują odpowiedni poziom pobudzenia umożliwiający rozwój erekcji, wytrysku, orgazmu.

Zaburzenie któregokolwiek z powyższych czynników może prowadzić do problemów w życiu seksualnym.

Piętro drugie - ośrodki podkorowe

• Umiejscowione w obszarze podkorowym ośrodkowego układu nerwowego odgrywają bardzo ważną rolę w życiu seksualnym.

• Mieszczą się w układzie limbicznym i mają ze sobą liczne powiązania: z innymi strukturami podkorowymi, z neuroprzekaźnikami, z hormonami płciowymi, z autonomicznym układem nerwowym, z uczuciami określanymi, jako prymitywne (złość, agresja, przyjemność).

• Zawiera ośrodki popędu i antypopędu - zespół różnych ośrodków, które w wyniku sumowania bodźców neurohormonalnych dają w następstwie wzrost lub obniżenie poziomu popędu płciowego.

• Piętro to steruje wrodzonymi reakcjami seksualnymi i określa specyficzne cechy danej płci.

• Formuje się już w okresie płodowym, a pełną dojrzałość funkcjonalną osiąga w okresie pokwitania.

• W miarę osiągania dojrzałości piętro II zostaje podporządkowane piętru III.

• Uszkodzenie ośrodka piętra II może prowadzić do osłabienia popędu płciowego, a nawet może go zlikwidować. Może też prowadzić do zachowań hiperseksualnych (przymusowych, nieopanowanych, zbyt intensywnych, a niekiedy dziwacznych) i dewiacyjnych.

Piętro trzecie - kora mózgowa

• Wiąże się z humanizacją seksualizmu człowieka, integracją seksualności i płciowości z osobowością, z systemem wartości i uczuciowością wyższą.

• Kora mózgowa tworzy centralny ośrodek osobowości. Otrzymując zakodowane informacje przeprowadza ich analizę i podejmuje decyzje.

• Piętro trzecie nie jest stałe i niezmienne, ale podlega wielu wpływom.

• Kryje w sobie całą linię życiową danej osoby, uwarunkowania powstałe w procesie wychowania, doświadczeń życiowych czy wyposażenia genetycznego. Widać bardzo wyraźnie, że u człowieka władzę nad podkorową sferą popędów i emocji ma kora mózgowa. Człowiek nie musi ulegać reakcjom popędowym, może sobie powiedzieć „nie”.

Warstwy popędu płciowego

Pierwsza: uczuciowa - potrzeba więzi

• Polega na pragnieniu bliskości uczuciowej z drugą osobą, której obecność daje poczucie zadowolenia, spokoju i bezpieczeństwa.

• U kobiety warstwa uczuciowa jest zawsze na pierwszym miejscu, natomiast warstwa zmysłowa uzupełnia ją i przy spełnieniu określonych warunków dochodzi jakby do zespolenia obu tych warstw.

• U mężczyzny jest odwrotnie - dominacja warstwy zmysłowej nad uczuciową (zwłaszcza w okresie dojrzewania), po osiągnięciu dojrzałości dochodzi do bardzo ścisłego powiązania między tymi warstwami.

Druga: zmysłowa - pożądanie

• Jest potrzebą rozładowania napięcia seksualnego.

• Żąda doznań zmysłowych dla siebie.

• Dostrzega w drugiej osobie głównie wartość seksualną w ciele.

• Jeżeli człowiek nie potrafi panować nad sobą, to potrzeba ta może mieć tendencje do zniewolenia człowieka.

Proces rozwoju psychoseksualnego:

• Ma wieloletni przebieg i jego głównym zadaniem jest przesuniecie dominanty z pięter niższych do piętra trzeciego.

• Na przesuwanie się tej dominanty szczególny wpływ ma wychowanie, samowychowanie i kultura.

• O ile dojrzałość i sprawność pierwszego i drugiego piętra jest osiągana w okresie pokwitania, o tyle dojrzałość trzeciego piętra w naszych warunkach kulturowych jest osiągana mniej więcej 10 lat później.

• Wczesna inicjacja angażuje struktury będące dopiero w okresie dojrzałości, zbyt słabo zintegrowane z formującymi się ośrodkami w korze mózgowej, co przedłuża okres dojrzewania psychoseksualnego i może zaburzyć prawidłowy rozwój.

• U osób niedojrzałych, z dominacją piętra drugiego, zdolność kory mózgowej do podjęcia decyzji jest dość słaba lub decyzja wcale nie zostaje podjęta - „seks to siła, której nie mogę się oprzeć”.

Frankl twierdzi: „Człowiek nie jest istotą napędzaną popędami, lecz pociąganą przez wartości”, ma świadomość swojej biologii, a co za tym idzie - obdarzony jest umiejętnością odczytywania reakcji fizjologicznych zachodzących w nim odruchowo, którym może nadać charakter celowego działania. Wymaga to jednak odpowiedniego pokierowania rozwojem seksualnym, poprzez „uczłowieczanie” popędów w procesie wychowania i samowychowania, przy czym to wychowanie nie dotyczy samej płciowości, lecz zachowań osoby ludzkiej, również w odniesieniu do własnej i cudzej płciowości.

Takie podejście uświadamia człowiekowi, że swojej seksualności nie może podporządkować wyłącznie reakcjom naturalnym, ale musi wziąć pełną odpowiedzialność za swoje zachowania seksualne.

ROZWÓJ W OBSZARZE TOŻSAMOŚCI

• Psychika, zdaniem M. Dziewieckiego, to swoisty rodzaj lustra, w którym odbija się cały człowiek, jego stosunek do samego siebie oraz do innych ludzi.

• Tożsamość w języku obiegowym oznacza identyczność, bycie tym samym, a nie „czymś”, czy „kimś” innym. Termin ten odnoszony jest jednak nie tyle do obiektów jako takich, ile do konfiguracji cech pozwalających na identyfikowanie (rozpoznawanie) siebie.

• Również P. Shutz jest zdania, że pojęcie tożsamości odnosi się do tego, za kogo jednostka się uważa, z kim (lub, z czym) się identyfikuje.

• W teorii osobowości tożsamość określa się jako stałe ja jednostki, wewnętrzne, subiektywne odbieranie siebie.

• Psychologia nie jest wolna od kłopotów z rozróżnieniem pojęć ja i tożsamość. Terminy te, podobnie jak terminy angielskie self i identity, są często używane zamiennie, co bywa kłopotliwe - głównie z powodu, że struktura ja wpływa na funkcjonowanie człowieka w sposób w dużej mierze pozaświadomy i automatyczny, inaczej niż to się dzieje w przypadku tożsamościowych elementów samowiedzy.

• M. Jarymowicz tożsamość osobistą określa mianem substytutu samowiedzy, na który składają się cechy spostrzegane przez podmiot jako najbardziej charakterystyczne i zarazem najbardziej specyficzne dla własnej osoby, to jest najwyraźniej odróżniające własną osobę od innych ludzi. Cechy te pozwalają jednostce prowadzić życie w zgodzie ze sobą, bez naruszania tożsamości innych osób.

• Zdaniem W. Jamesa, jednostka funkcjonuje w obszarze ja poznawanego, na które składają się myśli, przekonania dotyczące samej siebie oraz w obszarze ja poznającego, wyrażające się aktywnym odbiorem informacji, które jednostka przetwarza w sobie. Oba te procesy psychiczne, zdaniem autora, łączą się, tworząc spójne poczucie tożsamości.

• Według C. R. Rogersa własne ja jednostki wyraża się w spostrzeganiu siebie jako osoby wartościowej, godnej szacunku, nastawionej na dostrzeganie swoich wartości. Funkcjonowanie jednostki zależy od tego, jak ona wartościuje siebie, czyli jak ocenia swoje możliwości i właściwości psychiczne, które są kluczem do wyjaśnienia funkcjonowania człowieka.

• Dostrzeżenie i uświadomienie sobie siebie samego jako działającego podmiotu jest procesem bardzo długim i wielce złożonym. Jednostka osiąga pełną, dojrzałą świadomość dzięki wieloletniemu rozwojowi i dojrzewaniu społecznemu.

• Tożsamość, jako centralny problem okresu dorastania, wprowadził do psychologii E.H.Erikson. Według jego teorii kryzys tożsamości przypada właśnie na okres dorastania. Młody człowiek musi zintegrować swoją dotychczasową przeszłość z teraźniejszością i koncepcją przyszłości. Według Eriksona na formowanie się tożsamości wpływa poczucie wewnętrznej identyczności i ciągłości, dostrzeganie tej identyczności i ciągłości przez osoby z otoczenia oraz potwierdzenie autopercepcji dorastającego w jego interpersonalnych doświadczeniach.

Zdaniem Eriksona, od tego czy młody człowiek pokona kryzys tożsamości, zależy dalszy rozwój jego osobowości. Poszukiwanie własnej tożsamości bywa bardzo różne i napotyka na szereg trudności, zarówno obiektywnych jak i subiektywnych w obszarze własnym i w obszarze zewnętrznym. Dorośli mogą bardzo konstruktywnie wspierać dorastającego, muszą jednak wiedzieć jak mają to czynić, aby nie urazić rozbudzonej ambicji nastolatka do samostanowienia o sobie.

M. Pułtorak., Dojrzewanie płciowe dziewcząt, w: A. Jaczewski, B. Woynarowska, (red.) Dojrzewanie, Warszawa 1982.

Z. Lew-Starowicz, A. Długołęcka., Edukacja seksualna, Warszawa 2006, s. 11-12

M. Szymczak., (red.), Słownik Języka Polskiego, Warszawa 1992.

W. Kopaliński., Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych. Warszawa, 1989.

K. Imieliński., Seksuologia - zarys encyklopedyczny. Warszawa 1989, s. 334.

Sandra Witleson - psycholog kanadyjski, Płeć mózgu

Z. Lew-Starowicz, A. Długołęcka., Edukacja seksualna, Warszawa 2006, s. 11-12

Z. Freud., Wstęp do psychoanalizy. Warszawa 1994, s. 289.

V. Frankl., Homo patiens. Warszawa 1971, s. 33.

M. Dziewiecki, Osoba i wychowanie, Kraków 2003.

Słownik języka polskiego, t. III, Warszawa 1981, s. 519.

P. Shutz, za: B. K. Peczko, Zdrowie psychiczne a wartości”, [w:] J. Bielecki., Psychologia nie tylko dla psychologów, Warszawa 2002, s. 357.

A.S. Reber, Słownik psychologii, Warszawa 2000, s. 767.

J. Strelau, Psychologia - podręcznik akademicki, Gdańsk 2000, s. 111.

M. Jarymowicz, Tożsamość i współzależność, Gdańsk 1991, s. 125.

E. Aronson, T.D. Wilson, R.M. Akert, Psychologia społeczna - serce i umysł, Poznań 1997, s. 217.

C.R. Rogers, za: A. Tomkiewicz, Obraz siebie i partnera u małżonków, op. cit. s. 9.

Por. np. Hilgard i Rubinsztejn za: Niebrzydowski L, O poznawaniu i ocenie samego siebie, Warszawa, 1976, s. 27.

1

15

---