Omówienie filozofii świętego Augustyna
OSOBA ŚWIĘTEGO AUGUSTYNA
Święty Augustyn (354 - 430) urodził się w Afryce Północnej w niewielkim mieście Tagasta. Zanim przeszedł na chrześcijaństwo wyznawał manicheizm. Była to jedna z powszechnych wówczas gnostyckich sekst religijnych, jakich zresztą wiele istniało w okresie późnej starożytności. Manicheizm głosił swoiście quasireligijną, na poły filozoficzną doktrynę na temat zbawienia. Świat był dzielony przez nich dość radykalnie na domenę dobra oraz zła, światła i ciemności, ducha i materii. Człowiek powinien zgodnie z tą doktryną stanąć po stronie ducha, wznosząc się ponad złą materię. W ten sposób uzyska zbawienie. Od tego rodzaju poglądów, które nie wystarczały Augustynowi, przeszedł on na pozycje sceptyckie, potem znowuż zwrócił się ku platonizmowi. Nawróciwszy się na chrześcijaństwo dalej poszukiwał filozofii. Jego poglądy również wówczas ulegały różnym zmianom i przetworzeniom. Wahał się od między autonomiczną filozofią a dogmatyzmem, między naturalizmem a supranaturalizmem, który stał się dlań bodźcem do rozwoju nauki o nadprzyrodzonej łasce.
POPRZEDNICY augustyna
Doktryna augustyńska miała za swe podłoże zarówno tezy chrystianizmu jak i filozofię starożytną. Głównym, inspirującym go filozofem starożytnym okazał się być Platon. Jego idealistyczne stanowisko w dziedzinie metafizyki, epistemologiczny absolutyzm, jak i teza o odrębności ducha, podkreślenie irracjonalnych czynników w życiu duchowym - były treściami jak najbardziej odpowiadającymi Augustynowi, oddziałując na jego własną doktrynę.
augustyńska epistemologia
Problemy poznania duszy
Filozofia Augustyna miała pewien nader znaczący punkt wspólny z doktrynami greckimi. Wiązał się on z przyjęciem, że cel człowieka stanowi szczęście, zaś zadaniem filozofii jest jego poszukiwanie i znalezienie. Zgodnie zaś z przesłankami chrystianizmu uznał, iż owo szczęście może zostać dane jedynie przez Boga.
W przeciwieństwie do sceptyków uznawał, że szczęście uwarunkowane jest poznaniem. Nie starczy nam zresztą jedynie dążyć do niego, ale konieczne jest, by owo poznanie posiąść. Nie każde jednak poznanie okazuje się niezbędne. Potrzebujemy w istocie poznania Boga oraz poznania własnej duszy.
Augustyn rozwinął argumentację, w której polemizował z tezami sceptyków, wykazując, wbrew nim, iż poznanie ludzkie jest możliwe. Chociaż więc mamy do czynienia ze złudzeniami zmysłów, nie zawsze przecież zmysły owym złudzeniom podlegają. Poza tym, nasza myśl nie jest we wszystkim zależna od zmysłów, posiada bowiem niezależne od nich tryby rozumowania, pozwalające jej na dochodzenie do prawdy.
Szukał zatem święty Augustyn takich sposobów poznania, jakie wolne byłyby od błędów, będąc niezawodnymi punktami, od których można by zacząć poznanie. Odkrył, że błędy rodzą się wówczas, gdy formułujemy twierdzenia na temat rzeczy, nie zaś na temat zjawisk. Dotyczy to także samych spostrzeżeń - o ile rozważamy samą ich treść, nie zaś wywołujące je rzeczy.
Nie poprzestawszy jednak na tego rodzaju fenomenalizmie, Augustyn doszedł do jeszcze innej, niezawodnej podstawy wiedzy. Odkrył, że formułowane przez sceptyków zarzuty dotyczą jedynie rzeczy znajdujących się na zewnątrz nas, nie dotyczą natomiast przeżyć wewnętrznych. Możemy wątpić co do tego, czy istnieją przedmioty zewnętrzne, jednakże o fakcie własnego życia zwątpić niepodobna.
Zasada Augustyna głosi: „Własna myśl stanowi fakt ze wszystkich faktów najpewniejszy”. W ten sposób okazało się, że wiedza psychologiczna to wiedza, która wiąże się z pewnością bezpośrednią, zaś wiedza o zjawiskach fizykalnych to wiedza niepewna, stanowiąca raczej obszar przypuszczeń, domniemań, aniżeli wiedzę poważnie pojętą. Wątpliwe zatem jest wszystko oprócz tego że jestem i myślę.
Augustyn w swoisty sposób dokonał więc antycypacji tez kojarzonych z Kartezjuszem. Augustyn tym samym odwrócił zupełnie pogląd na naturę naszego poznania. Zerwał z obiektywizmem, charakterystycznym dla starożytnego punktu widzenia świata. Z obszaru rzeczy zewnętrznych zawrócił szukającą prawdy myśl ku rzeczom świata wewnętrznego poznającego podmiotu. Wcześniej traktowano duszę „na podobieństwo rzeczy”, teraz pierwotne stało się życie psychiczne, będąc odtąd wzorem dla percepcji rzeczy.
Ta przemiana charakterystyczna była dla epoki filozofii zabarwionej wyraźnie religijnie. Niewątpliwie czynnikiem, jaki leżał u źródeł takich poglądów, było chrześcijańskie przeniesienie akcentów z doczesności na problemy zbawienia i życia, wiodącego ku niemu.
Problematyka poznania idei oraz iluminacji Boskiej
Obok własnych przeżyć do przedmiotów poznania umysłu należą prawdy wieczne. Ta teza Augustyna - będąca drugą charakterystyczną tezą dla augustyńskiej epistemologii - miała swych poprzedników. Filozof nasz uzasadniał ją dokonując połączenia argumentów nowych i dawnych.
Umysł - tak, jak to było w epistemologii platońskiej - pojmuje głownie prawdy niezmienne i ogólne. Nie tworzy owych prawd, lecz jest ich biernym odbiorcą. Ograniczony ludzki umysł nie mógłby bowiem przecież być twórcą prawd, które posiadają status wiecznych. W zgodzie z poglądami Platona, w przeciwieństwie natomiast do sensualistów, Augustyn wyznawał tezę, iż umysłowi dana jest możność zdobywania wiedzy niezależnie od zmysłów.
Jeśli umysł stanowi jedynie biernego odbiorcę, poznawane przezeń przedmioty istnieją obiektywnie. Skoro posiadamy w umyśle prawdy wieczne, musza on być odbiciem obiektywnych prawd wiecznych, które są od umysłu niezależne. Przyjąwszy, iż natura poznania jest receptywna, doszedł do przyjęcia, iż świat posiada naturę idealną. Ów świat związany był nierozerwalnie z pojęciem Boga. Bogu jedynie dane jest istnieć wiecznie, a zatem wieczne prawdy są zarazem ideami Bożymi, w Bogu jedynie istnieją. Dusza poznawać może prawdę dzięki istnieniu Boga i udzieleniu jej przez Niego owych idei. Wiedza, o jaką próżno byłoby zabiegać przy pomocy przyrodzonych nam władz umysłowych, udzielana nam jest przez Boga na drodze oświecenia. Augustyn wyznawał tym samym teorię, którą określić można mianem iluminizmu. Według owej teorii umysł widzi prawdę w sposób bezpośredni tak, jak nasze oczy postrzegają rzeczy. Umysłowe poznanie posiada intuicyjny charakter. Do prawdy dochodzimy wprost, nie zaś na drodze operacji rozumowych.
Iluminacja pojęta jako w kategoriach nadprzyrodzonych, jako udzielony przez Boga akt łaski. Nadprzyrodzość oraz łaska to te momenty, które okazały się kluczowe dla chrześcijańskich refleksji epistemologicznych, dotyczących intuicji.
U neoplatończyków intuicja wiązała się z ekstazą, pojętą w kategoriach wyjścia poza siebie i osiągnięcia formy kontaktu z bóstwem. Filozofia chrześcijańska uznała zaś, że intuicja tego rodzaju ekstatycznego aktu nie wymaga. Oświecenie, będące łaską, udzielane jest dobrym. Chcąc przygotować się do otrzymania oświecenia, należy nie tyle ćwiczyć umysł, ile oczyścić serce. Motywy te podkreślane były przez Augustyna z dużym naciskiem. Poznanie stało się też dlań przede wszystkim funkcją praktyczną, nie zaś teoretyczną.
Jeśli poznanie wiąże się z bezpośrednim wpływem bóstwa, stanowi tym samym poznanie o charakterze mistycznym. Mistyczny charakter miała podobnież augustyńska intuicja. Kładąc nacisk na watki tego rodzaju, Augustyn dokonał stworzenia podstaw właściwego, chrześcijańskiego mistycyzmu.
Od filozofów greckich przejął Augustyn teorię, w świetle której poznanie przebiega przez różne stopnie, jednakże dokonał zarazem jej istotnego rozwinięcia. Obok stopni poznania, posiadających charakter racjonalny, przyjmował stopnie wyższe, o charakterze mistycznym. Augustynizm, uznając stopnie poznania mistycznego za ukoronowanie poznania racjonalnego, stworzył w tej mierze wzorzec dla filozofii średniowiecza.
Uznając za punkt wyjścia wiedzę a priori na temat idei, filozof na poły racjonalnie, na poły mistycznie starał się dowieść głównych tez metafizycznych, związanych z istnieniem Boga oraz z nieśmiertelnością duszy.
Skoro 1) posiadamy w sposób niekwestionowany przeświadczenie o prawdach wiecznych, zaś 2) wszystko co wieczne, może być zawarte w Bożym umyśle, zatem wynika stąd, iż Bóg istnieje. Bóg dowiedziony zostaje tu zatem jako źródło prawdy. Inni przed Augustynem dowodzili wszak Boga jako przyczyny świata. Podobnież przedstawia się sprawa duszy nieśmiertelnej. Skoro dusza uświadamia sobie prawdy mające udział w wieczności, sama musi tedy być wieczna.
Ontologia Augustyna
Poglądy ontologiczne (metafizyczne) Augustyna okazały się wyraźnie teocentryczne, co zresztą stanowiło spełnienie intencji, które pojawiały się jeszcze przed nim. Bóg zatem stał się centrum refleksji filozoficznej. Bóg w refleksji augustyńskiej uzyskał przewagę nad światem przez siebie stworzonym. Świat ów okazał się być całkowicie zależny od swego Stwórcy. Koncepcją pozostającą w związku z powyższym wątkiem, było wyraźne przyjęcie tezy o przewadze duszy, jaką ma ona nad ciałem. Wreszcie zaś przyjął Augustyn teorię o przewadze uczucia oraz woli nad władzą rozumu.
Poglądy Augustyna przynoszą zatem istotne zmiany w obszarze trzech sfer: metafizycznej, epistemologicznej, etycznej.
1.) Idea przewagi Boga nad światem
Bóg to byt najwyższy, albowiem On jeden li tylko bytuje sam z siebie, z własnej natury. Inne rzeczy mogą nie istnieć. Bóg tylko stanowi byt niezależny. Inne byty istnieją jedynie dzięki boskim zrządzeniom. Bóg to zresztą zatem nie tylko „byt”, ale także przyczyna wszelkich innych bytów, zarówno przyczyna powstawania ich, jak i przyczyna ich przemian. Stworzył On świat, a zarazem cały czas podtrzymuje go w istnieniu. Jest to pogląd wyraźnie odróżniający się od tez głoszonych przez tych, którzy twierdzą, że Bóg wprawdzie stworzył świat, jednak od tego momentu bytowanie i rozwój świata przebiega samodzielnie.
Jest ponadto Bóg najwyższym spośród przedmiotów poznania, najbardziej wartym poznania. W porównaniu z poznaniem Boga nie ma większej wartości poznawanie zjawisk, które przemijają. Bóg to także przyczyna, jaka leży u źródeł poznania. To On - w perspektywie augustyńskiej teorii iluministycznej - udziela ludzkiemu umysłowi prawdy, której znalezienie przekracza możliwości samego człowieka.
Bóg stanowi najwyższe dobro oraz zarazem przyczynę wszelkiego innego dobra. Wszystko istnieje dzięki Bogu, a więc także wszelkie dobro istnieje dzięki Bogu. Bóg to w rezultacie tego jedyny, właściwy cel ludzkiego życia. Ukierunkowanie na Boga zakorzenione jest w ludzkiej naturze, a perspektywa zjednoczenia z Bogiem to jedyne źródło trwałego szczęścia. Owego szczęścia nie można wszak zdobyć o własnych siłach, ale jedynie z pomocą Boża samego. Jest to przecież kwestia łaski. Zło polega na odejściu od Boga oraz pysze, mniemającej, iż bez Boga można się obyć. Cała tedy etyka okazał się być skoncentrowana na Bogu, który stał się tak przyczyną, jak i celem.
2.) Prymat duszy
Koncepcja duszy stworzona przez Augustyna była koncepcją czysto spirytualistyczną. Było to zarazem rozwinięcie motywów platońskich, ku którym wszakże ciążyła refleksja, tworzona przez przedstawicieli filozofii chrześcijańskiej. Dusza stanowi samoistną substancję, nie będącą ani rodzajem ciała, ani też jakąś własnością jakiegokolwiek ciała. Nic w niej nie posiada charakteru materialnego.
Dusza posiada takie władze jak wola, pamięć, oraz myśl, jednak, w przeciwieństwie do poglądów obecnych u starożytnych, znaczenie duszy nie wiąże się z funkcjami o charakterze biologicznym. Dusza jest odrębna od ciała, za czym wydaje się przemawiać wiele argumentów. Funkcje duszy różnią się od cielesnych. Jedynie funkcje duszy mogą wiązać się ze zwracaniem się ku sobie. Ponadto, dusza nie jest przywiązana do ściśle określonego miejsca - wszak możemy odczuwać ból lub swędzenie tam, gdzie zostało podrażnione ciało. Dusza jest zarówno czymś różnym od ciała, jak też czymś wyraźnie odeń doskonalszym. Dzieje się tak wskutek tego, że jest ona bliższa wobec Boga, co wiąże się z jej nieśmiertelnością (skoro dusza poznaje prawdę, ma tym samym udział w sprawach wiecznych).
Znamy też duszę znacznie lepiej aniżeli ciało. Wiedza na jej temat posiada przymiot pewności, czego bynajmniej nie sposób powiedzieć o poznaniu ciała. To dusza, nie zaś ciało, posiada zdolność poznawania Boga. Augustyn wskazywał, że ciało stawia szereg przeszkód naszemu poznaniu. Bogactwo i plątanina wyobrażeń, będących pochodnymi poznania świata zewnętrznego wnikając w dusze, przyczynia się do mącenia jej pokoju. Ciało utrudnia nam koncentrację na życiu wewnętrznym. Podejmując życie duchowe, pragnąc dokonać zagłębienia się we własne wnętrze, chcąc wreszcie odnaleźć obecne w duszy prawdy wieczne, musimy dokonać wyrwania się z więzów, którymi ciało nas krępuje.
Wyższość duszy determinuje potrzebę dbania o nią bardziej, aniżeli o ciało. Także potępienia godne są rozkosze cielesne, odrywające nas od dóbr duchowych.
3.) Prymat sił irracjonalnych. Augustyński woluntaryzm
Główny czynnik duchowego życia związał Augustyn z wolą, co oznaczało swoiste zerwanie z intelektualizmem, prezentowanym przez antyk. Augustyn argumentował, iż właściwa danej rzeczy natura manifestuje się tam, gdzie owa rzecz przejawia swoją czynność (nie zaś bierność). Skoro rozum jest bierny, wola zaś czynna - to w woli właśnie przejawia się nasza prawdziwa natura. Mówiąc wprost: Istotniejsze jest to czego chcemy, aniżeli to, co wiemy. Tego rodzaju psychologiczna teza odnalazła zresztą swoje odzwierciedlenie w obszarze teologii. Woluntaryzm zaznaczył się wiec także w augustyńskiej koncepcji Boga. Jest tedy Bóg przede wszystkim nie rozumem, lecz wolą.
Wszystkie tego rodzaju wątki składają się na nader radykalną transformację, jaka dokonana została pomiędzy intelektualizmem a woluntaryzmem. Stanowiło to równocześnie krok milowy w zakresie przejścia od poglądów starożytności do poglądów nowych.
Czynnik irracjonalny odgrywa kluczową rolę tak w zakresie działania, jak w zakresie poznania. Poznać prawdę o transcendującym nas Bogu poznać możemy wiarą, nie zaś rozumem. A wiara to przecież rzecz woli, a nawet - jak wskazywał filozof - „serca”. Augustyn jako pierwszy położył tak istotny akcent na partycypację wiary w procesie poznawczym. Właściwie nie szło mu w jego tezach o jakieś zastępowanie rozumu przez wiarę, ale o komplementarność w tej mierze, związaną z wzajemnym uzupełnianiem się obu władz duchowych. Koncepcja ta, odbiegająca daleko od koncepcji jednostronnie racjonalistycznej, a zarazem dostosowana do potrzeb wyrazu treści chrześcijańskich, stworzyła podwaliny pod średniowieczną scholastykę.
Nie tylko prawda ale i dobro zdobywane jest wraz z udziałem woli i uczucia. Nie tylko zatem epistemologia i teologia przybrały charakter woluntarystyczny, ale woluntarystyczną stała się augustyńska etyka. To z kolei oznaczało rozbrat z sokratejskim jeszcze w swej genezie etycznym intelektualizmem. Nie wystarczy bynajmniej - jak chcieli mędrcy starożytności - posiąść wiedze o dobru, aby dobro czynić. Należy bowiem ponadto owo dobro jeszcze kochać. Z miłości tedy przede wszystkim płyną dobre uczynki, przede wszystkim zaś z tej miłości, która skierowana jest ku Dobru Najwyższemu. Gwarancją osiągnięcia szczęścia jest miłość, albowiem to przez nią (nie zaś przez myśl) zbliżamy się do Boga.
Poglądy augustyńskie za swe centrum uznały Boga, jedyny byt doskonały. Świat wobec bytu absolutnego stracił na znaczeniu. Jeżeli jakieś znaczenie posiada, wiąże się ono z faktem bycia przezeń odblaskiem Boga. Bez niego niemożliwe jest ani poznanie, ani działanie, ani też istnienie. Aby poznawać to co istotnie warte poznania, niezbędne okazuje się oświecenie. Aby czynić dobro i dojść do zbawienia, niezbędna jest łaska. Także zatem w przyrodzie nie może się dokonywać nic istotnego bez wpływu czynników nadprzyrodzonych. Ów augustyński supernaturalizm okazał się swoistym, najskrajniejszym przeciwieństwem naturalizmu.
Poszczególne dziedziny wiedzy wedle poglądów Augustyna były z sobą spojone, gdyż za swój ostateczny przedmiot uznawały Boga. Przedmiotem metafizyki był Bóg będący jedynym bytem oraz prawdą, przedmiotem teorii poznania był Bóg - źródło poznania. Przedmiotem etyki okazywał się znowuż Bóg jako będący jedynym dobrem. Augustyn utrzymał więc z jednej strony w pewnym sensie stary, antyczny podział wiedzy, jednakże zmienił jego podstawę.
Wielka supremacja Boga wobec świata brała się z faktu skończoności wszelkiego stworzenia oraz nieskończoności bytu Boskiego. Stanowiła tez nieskończoność według Augustyna najbardziej istotny z atrybutów Bożych. Świat skończony to wobec nieskończonego Boga nicość, zatem nonsensem dla tego, kto to pojął, byłoby zajmowanie się owym światem.
Augustyński infinityzm wiązał się także z drugim kompleksem poglądów omawianego filozofa. Stanowił go personalizm. Bóg to nie tylko nieskończony byt, ale także osoba. Tego rodzaju pojęcie relacji wobec Bytu Nieskończonego to podstawa wyodrębnienia filozoficznej postawy chrystianizmu, która uzyskała swój wyraz w poglądach Augustyna.
Istotą Boga była wedle Augustyna wola. Stanowiło to tym samym zerwanie z koncepcją naturalistyczną, bowiem Bóg w kontekście owych przekonań przestał być traktowany jedynie w kategoriach bytu wiecznego i przyczyny świata. Stał się sędzią, kierownikiem świata.
Teocentryzm nie był jedynie domeną chrześcijan i Augustyna. Wszak poglądy teocentryczne obecne były także u neoplatończyków. Jednakże właśnie poglądy chrześcijańskie przyniosły z sobą koncepcję personalistyczną, traktująca Boga w kategoriach osobowych. Obok tego, o ile wedle neoplatonizmu świat stanowił boską emanację, konieczny wytwór procesu któremu podlega byt, Augustyn podkreślał fakt stworzenia świata oraz suwerenność woli Stwórcy, która ów świat do istnienia powołała. Pogląd augustyński był zarazem poglądem dualistycznym, o ile neoplatończycy prezentowali monizm.
Świat, efekt suwerennego, wolnego działania Boga, to według Augustyna dzieło rozumne, wykonane według planu. Plany te wiążą się z istnieniem w Bożym umyśle idei, na podstawie których świat został stworzony. Jest to tym samym swoista, chrześcijańska wersja platonizmu, równocześnie przyjmującego wariant, który określić można jako teologiczny i personalistyczny.
III. Etyka Augustyna. Ześrodkowanie etyki na Bogu
1.) Koncepcja teodycei
Świat stanowi wprawdzie coś znikomego, gdy porównywać go z Bogiem. Równocześnie jednak przez fakt bycia dziełem Bożym posiada przymiot dobra. Dobre jest - dzięki stworzeniu przez Boga - wszystko. Dotyczy to nawet materii, tak pogardzanej przez platończyków i gnostyków. Przecież także i ona posiada swoje, wyznaczone przez Boga miejsce w ogólnym ładzie świata. Świat to objaw Bożego zamysłu i najgłębszej Boskiej istoty. Wszystko w owym świecie jest w istocie cudem, od tego co najmniejsze do tego co olbrzymie. Tylko przyzwyczajenie sprawia, że trudno nam otworzyć się na otaczającą nas aurę cudu.
Pojawia się w takim razie pytanie o fakt zła. Każdy zresztą filozof chrześcijański musiał zmagać się z owym pytaniem. Świat będąc dziełem Boga nie może być zły. Równocześnie nieustannie mamy do czynienia ze skandalem zła. Augustyn, który wyszedł od poglądów manichejskich, miał zresztą nader duże poczucie zła, które zachował, pomimo swego nawrócenia na chrystianizm. Filozof zaproponował rozwiązanie, które odtąd miało stać się w chrześcijaństwie podstawą teodycei, a więc dziedziny, zajmującej się wytłumaczeniem faktu zła przy równoczesnym przyjęciu iż stworzenie jest dobre i doskonałe. Pierwsza teza Augustyna w tym kontekście wiązała się z przyjęciem, że zło nie należy do przyrody, ale stanowi efekt działania wolnych, stworzonych przez Boga istot. Czynią one źle wówczas, gdy: a) nie czynią dobra b) zwracają się ku dobrom mniejszym zamiast ku większym. To zresztą nie cele niższe są same w sobie złe, ale zło kryje się w odwróceniu od dóbr wyższych. W tym kontekście zło pożądliwości polega na staraniu się o to co przemijające kosztem tego, co wieczne.
Obok tego Augustyn uważał, iż zło bynajmniej nie pozbawia świata jego harmonii. Jest nawet dla owej harmonii potrzebne. Do harmonii należeć będzie zresztą zarówno nagroda udzielona świętym, jak i ukaranie grzeszników. Lepsze jest więcej dobra wraz ze złem, aniżeli mniejsze dobro bez zła. Wiedział o tym zapewne Bóg, skoro taki właśnie świat stworzył.
2.) Łaska
Zło posiada inna genezę aniżeli dobro. O ile od Boga samego pochodzić może jedynie dobro, zło jest efektem działania człowieka. Zło to rzecz natury, dobro to rzecz łaski. Ci którzy dostępują łaski udzielonej przez Boga, są dobrzy. Jednak dostąpili jej niezasłużenie. Łaska bowiem jest dawana darmo. Sprawia to, że czynienie dobra nie może być poczytywane człowiekowi za zasługę, choć skądinąd człowiek ponosi odpowiedzialność za zło. Etyka Augustyna została tym samym dość osobliwie przepołowiona. Połowa owej etyki to swoisty szczyt supernaturalizmu. Człowiek w żaden sposób nie może sobie zasłużyć na łaskę, a zarazem bez owej łaski nie może czynić dobra.
Jak twierdził Augustyn, nie ma godnych, zasługujących na łaskę. Gdybyśmy przyznali ludzkiej wolności możność współuczestnictwa w zbawieniu, pomniejszylibyśmy tym samym Boga. Łaska to fakt, którego nie sposób uzasadnić. Wśród ludzi istnieją zarówno ci, którzy łaskę otrzymali, jak i ci, którzy jej nie dostąpili. Jedni zaś i drudzy na łaskę w żaden sposób nie zasłużyli, ale to dzięki łasce są dobrzy, bądź źli. Istnieje dwojakie przeznaczenie dla członków rodzaju ludzkiego. Źli zostaną ukarani i potępieni, dobrzy dostąpią zbawienia. Mamy zatem dwie kategorie ludzi. Jedni podążają za Bogiem, tworząc „państwo Boże”, inni zaś wbrew niemu tworząc „państwo ziemskie”. Człowiek, upadając, postawił się po stornie wrogiej Bogu, jednak łaska sprawiła, że część ludzkości została uratowana i nawrócona. Owa część ludzkości tworzy właśnie „państwo Boże”.
Dzieje świata to nieustanne zmagania, toczące się pomiędzy dwoma państwami. Owe dzieje zostały zarazem podzielone przez Augustyna na sześć okresów. Żyjemy wedle niego w okresie szóstym , który rozpoczął się wraz z przyjściem Chrystusa. Okres ten stanowi zarazem finalny czas ziemskich dziejów. Po nim wieczność pochłonie czas, zaś przed ludźmi otworzy się perspektywa wiecznego szczęścia lub wiecznego potępienia. Tego rodzaju koniec potrzebny jest, by pokazać Bożą sprawiedliwość i Boże miłosierdzie, zarówno zbawienie jak i karę. Choć tedy Augustyn zwalczał dualizm manichejski w koncepcji początków świata, równocześnie wiązał dualizm z końcem dziejów. Przemyślenia te sprawiły zresztą, że określono Augustyna mianem pierwszego historiozofa. Włączył on historię w obręb rozważań filozofii, co było kolejnym symptomem, odróżniającym chrześcijańską refleksję filozoficzną od filozofii greckiej (Grecy byli obojętni dla tego, co przemijające, zajmując się w ramach swych spekulacji wyłącznie pozaczasowym Absolutem).
Podsumowanie
To właśnie Augustyn stworzył podstawy filozofii chrześcijańskiej. Dokonał zerwania z paradygmatycznymi dla Greków intelektualizmem i obiektywizmem. Prezentował postawę introspekcyjną, wolę stawiał przed rozumem. Z takich zmian postaw zrodziły się nowe poglądy. O ile Grecy prezentowali skłonność do koncepcji finitystycznych i naturalistycznych, filozof nasz przyjął koncepcję Boga nieskończonego, koncepcję świata jako tworu nadprzyrodzonego i dzieła łaski. Tendencje do introspektywizmu, wiodące do pojmowania Boga niejako na wzór przeżyć własnych, wiodły do personalizmu, który postrzegał Boga przede wszystkim w kategoriach osobowych, a równocześnie jako istotę której głównym przymiotem jest wola. Koncepcja Boga nieskończonego przywiodła do tego, iż świat wydać się musiał w konfrontacji z Bogiem nader znikomy. Wynikł też z poglądów augustynowych radykalny dualizm świata i Boga.
Całość systemu Augustyna wiązała się przede wszystkim z oparciem na wierze, miłości, woli, łasce, bardziej aniżeli na rozumie czy doświadczeniu. Z owych ogólnych przesłanek płynęły teorie szczegółowe. W zakresie metafizyki oznaczało to egzemplaryzm - chrześcijańską wersję platońskiego dualizmu świata idealnego i realnego. W obrębie epistemologii augustynizm przyniósł ze sobą 1) aprioryzm, który głosił, iż poznajemy prawdy wieczne w sposób niezależny wobec doświadczenia oraz 2) iluminizm, który przyjmował, iż Bóg bierze udział w naszym poznaniu. W zakresie etyki augustynizm przyniósł z sobą doktrynę miłości i łaski, przyjęcie zarówno wolności jak i przeznaczenia, negatywną teorię zła, wreszcie koncepcję historii jako zmagań dobra i zła.
Augustyn który w przestrzeń filozofii wwiódł nowe koncepcje, zarazem ani nie chciał, ani też nie mógł dokonać całkowitego wyzwolenia się od więzów jakie łączyły go z dorobkiem starogreckim i starochrześcijańskim. W istocie przyniosło to szereg sprzeczności i napięć, które cechowały poglądy filozofa. Prawdę uznawał za rzecz dostępną dla jednostek, lecz zarazem chciał postrzegać ją też za swoisty przywilej, będący udziałem Kościoła.
Postrzegał prawdę za coś danego bezpośrednio, a równocześnie widział w niej przymiot daru nadprzyrodzonego. Choć wystąpił przeciw intelektualizmowi, można zarazem powiedzieć, że przyjął za cel ostateczny swoiście intelektualistyczną kontemplację Boga. Uznawał ciało za dobre, będące bowiem dziełem Bożym, równocześnie jednak za źródła zła uznawał cielesną pożądliwość. Choć zwalczał dualizm manichejski, toć właśnie koncepcja dualistyczna znamionowała finalne motywy augustyńskiej historiozofii. U Augustyna połączony został w całość swoisty konglomerat poglądów, tradycji i motywów. Znalazły się tu: myśl wypływająca z Biblii, motywy chrześcijaństwa pierwotnego, filozofia spekulatywna, mistycyzm, racjonalizm. Trudno byłoby w obliczu owego tygla usunąć od razu wszelkie sprzeczności i napięcia. Myśl chrześcijańska miała kształtować się zresztą przez całe stulecia.
Augustyn nie miał za życia zbyt wielu godnych następców, zaś niedługo po śmierci filozofa doszło do zapaści oświaty. Zarazem jednak, gdy kilka wieków potem podjęte zostało od nowa przez scholastyków dzieło konstruowania systemu chrześcijańskiego światopoglądu, dokonywano tego na fundamentach, które położył Augustyn. Omówiony tu filozof okazał się najbardziej wpływowym pośród myślicieli chrześcijańskich.