„Przeszłość jest obecna w teraźniejszości, a teraźniejszość i przeszłość w przyszłości”

prof. Janina Parafiniuk-Soińska

Przemiany w polskich programach wczesnoszkolnej edukacji.

Przedstawione poniżej przemiany jakie zachodziły w systemie oświaty mogą z pewnością przydać się nauczycielom jak i studentom kierunków pedagogicznych. Szczegółowe cele, zadania, dobór i układ treści jakie obowiązywały w latach 1919 -1999 znajdą Państwo w podanej na końcu literaturze.

W polskim systemie szkolnym od roku 1919 do roku 1999 było kilka zmian ustrojowych i kilkanaście zmian programowych. Obejmowały zwykle okres wczesnoszkolnego kształcenia.

W początkach istnienia niepodległego państwa polskiego (1918—1922) w pierwszej kolejności wprowadzono jednolitą nazwę „szkoła powszechna", którą 17 lutego 1922 r. uzupełniono przymiotnikiem „publiczna". Był to ważny akt, zwłaszcza dla wczesnoszkolnego kształcenia, ponieważ likwidował dawne nazwy: „szkółki chrześcijańskie", „szkoły początkowe", „szkoły wiejskie" oraz późniejsze nazwy: „szkoły elementarne", „nauczanie elementarne". Ten akt tworzył pierwsze prawne podstawy przed jednolitą polską szkołą.

. Dekretem z 7 lutego 1919 r. wprowadzono siedmioletni obowiązek szkolny w zakresie szkoły podstawowej. Sprawa ujednolicenia szkolnictwa i wprowadzenia obowiązku szkolnego stała się treścią Konstytucji z 17 marca 1921 r., a zakładanie i utrzymanie szkół publicznych działalnością władz oświatowych niemal przez pierwsze dziesięciolecie Rzeczypospolitej. Gruntowniejsze zmiany wprowadza ustawa z l marca 1932 r. o ustroju szkolnictwa. Ustawa ta regulowała sprawy dotyczące zadań: przedszkoli, szkół powszechnych, średnich a także kształcenia nauczycieli. Obejmowała zasadnicze kwestie szkół wyższych. W myśl postanowień wymienionej ustawy szkoły powszechne dzieliły się na 3 stopnie organizacyjne, w których obowiązywały 3 szczeble programowe. Nauka w szkole podstawowej miała trwać 7 lat. W szkole I stopnia realizowano program 4 klas (przez 2 lata realizowano program klasy III, 3 lata program klasy IV), w szkołach II stopnia 6 klas (przez 2 lata realizowano program klasy VI); w szkołach III stopnia realizowano program 7 klas.

Ustawa utrwalała zasadę istnienia szkół powszechnych o niejednolitych stopniach organizacyjnych i programowych, dodatkowo różnicowanych według środowisk. W tym okresie w programach nauczania wyróżniano treści dla dzieci ze wsi i z miasta. W programach nauczania, w podręcznikach szkolnych położono nacisk na przygotowanie młodzieży do służby dla państwa. Silnie akcentowano w ustawie i w programach wychowanie i kształcenie młodzieży na świadomych i twórczych obywateli, zaprawianie do wszelkich cnót obywatelskich, a przede wszystkim do miłości i przywiązania do własnego państwa, do ofiarności, karności, dyscypliny, twórczego stosunku do państwa." Te cele zamierzano osiągnąć przez urabianie w dziedzinie religijnej, moralnej, umysłowej, fizycznej.

W okresie okupacji hitlerowskiej ograniczono działalność oświaty do tere­nu Generalnej Guberni i nielicznych 4-klasowych szkół podstawowych, 2-, 3-letnich szkól zawodowych. Był to okres wielkiego wyniszczenia oświaty i kultury polskiej ratowanej z narażeniem życia przez tajne organizacje nauczycielskie.

Organizacja szkolnictwa i pierwszej reformy szkolnej w latach 1945—1 948 odbywała się praktycznie na zasadach ustrojowych i organizacyjnych przedwo­jennego systemu szkolnego. Podstawą organizacyjną i programową nowego systemu szkolnego mia­ła być obowiązkowa szkoła 7-klasowa, na której został oparty stopień licealny (kl. VIII—XI). Równocześnie na Zjeździe Łódzkim przygotowywano projekt zasadniczej reformy szkolnej. Za naczelną zasadę tej reformy przyjęto dążenie do demokratyzacji oświaty poprzez jednolity, powszechny, państwowy, bezpłatny ustrój szkolny. W projekcie struktury nowej 1l -letniej szkoły wyróżniono 3 cykle programowe:

— początkowy 5-letni — klasy od I do V,

— 3-letni średni niższy odpowiadający gimnazjum (klasy VI—VIII),

• 3-letni średni wyższy odpowiadający obecnemu liceum.

Pod względem organizacyjnym szkołę dzielono na dwa szczeble:

• 8-letmą szkołę powszechną

• 3-letnią szkołę licealną.

W późniejszej wersji w l l-letniej szkole ogólnokształcącej wyróżniono 3 stopnie:

- propedeutyczny (kl. I-IV)

- wstępnej systematyki (kl. V-VII)

- systematyki (licea)

Jednak w rezolucji Zjazdu przyjęto koncepcję 8-klasowej szkoły powszechnej. Zasadnicza reforma programów nauczania w szkole ogólnokształcącej nastąpiła w roku 1949/50 w wyniku dyrektyw partii zalecającej podniesienie poziomu ideologicznego i oparcia nauczania na założeniach marksizmu i leninizmu. Różne zmiany w ustroju i programach szkoły ogólnokształcącej w okresie odbudowy kraju miały charakter doraźny, oparty na doraźnych podstawach prawnych—wytycznych, dekretach, uchwałach, rozporządzeniach, instrukcjach.

Gruntowną przebudowę szkolnictwa zaprojektowano w ustawie z dnia l5 lipca 1961r. o rozwoju systemu oświaty i wychowania. Ustalono w niej cele nauczania i wychowania, zasady systemu oświaty i wychowania, ustrój i organizację szkolnictwa, zadania szkół i placówek oświatowo-wychowawczych, zasady współdziałania ze szkołami rodziców i opiekunów, zadania organizacji społecznych i młodzieżowych, a także zasady i zarządzania i kierowania szkołami oraz placówkami oświatowo-wychowawczymi. Były to zasady właściwe dla socjalistycznych systemów oświatowych. Podstawą całego systemu kształcenia i wychowania była 8-klasowa szkoła podstawowa, dająca wszystkim uczniom jednakowe wykształcenie. Okres wczesnoszkolnego kształcenia obejmował 4 lata.

W dwusetną rocznicę powstania Komisji Edukacji Narodowej Sejm PRL, nawiązując do światłych tradycji narodu oraz dążąc do zapewnienia wszechstronnego rozwoju dorastającego pokolenia, do przygotowania wysoko kwalifikowanych kadr gospodarce narodowej, a także do podwyższenia poziomu wykształcenia ogólnego i zawodowego społeczeństwa, podjął ustawę w sprawie dalszego rozwoju systemu edukacji narodowej. Reformie poddano wszystkie ogniwa strukturalne systemu, a także cele i treści kształcenia. Postulowano, aby kształcenie i wychowanie opierać na racjonalnych przesłankach, na takich metodach, środkach kształcenia, które będą gwarantować pełny rozwój intelektualny uczniów, umiejętność logicznego myślenia, które będą kształtować postawę społecznego zaangażowania, wielostronny rozwój aktywności poznawczej, twórczej, organizacyjnej, artystycznej, rozrywkowej, gospodarczo-produkcyjnej i pełną gotowość służenia Polsce. W odniesieniu do nauczania początkowego podkreślano funkcje: opiekuńczą, wychowawczą, poznawczą, sprawnościową. Ustalono 5 typów szkół, w których nauczanie początkowe stanowiło ich integralną część lub oddzielną placówkę. Wyróżniono szkoły:

• ogólnokształcące szkoły zlokalizowane w każdej gminie realizujące program klas od I do X,

• ogólnokształcące z klasami I-VIII oraz z klasami I-III jako szkoły filialne 10-letniej szkoły średniej,

• szkoły artystyczne,

• szkoły zawodowe,

• szkoły specjalne.

W tym samym czasie środowiska naukowe, władze polityczne zaczęły wskazywać potrzebę gruntownej przebudowy systemu edukacji narodowej. Pojawiały się raporty oceniające stan szkolnictwa i kierunki zmian. Rozpoczęto dalsze działania o charakterze kompleksowym. Kontynuacją zadań wynikających z ustawy był opracowany przez ministerstwo program działania w dziedzinie oświaty i wychowania na lata 1976—1980.

Rok 1976 był okresem intensywnych, wielostronnych dyskusji nad koncepcją programową i metodyczną 10-letmej szkoły powszechnej i prac nad projektowaniem programów nauczania. Wówczas w Instytucie Programów Szkolnych zaczęto opracowywać ich koncepcję. Z tą sprawą wiązała się dyskusja nad celami kształcenia i wychowania, nad modelem osobowości człowieka epoki socjalizmu. Kryzys społeczno-polityczny lat osiemdziesiątych dotknął również edukację. Powołano Komitet Ekspertów, którego zadaniem była diagnoza edukacji z ustaleniem problemów do rozwiązania i przygotowanie projektów reformy. Zostały stworzone 3 scenariusze:

a) scenariusz stagnacji - obrona przed cofaniem się w rozwoju

b) scenariusz ożywienia —wejście do szkół średnich 55—60% absolwentów szkół podstawowych,

c) scenariusz rozwoju - zaspokojenie edukacyjnych potrzeb i aspiracji z punktu widzenia społeczeństwa — powszechne przedszkole, szeroko dostępna szkoła średnia, zróżnicowane studia wyższe dla 25% maturzystów, współpraca szkoły z innymi instytucjami edukacyjnymi, rozwinięta opieka nad dziećmi, znaczny stopień uspołecznienia szkoły.

W roku 1983 wprowadzono dalsze zmiany w programach kształcenia. Na szczeblu początkowym, obejmującym wówczas klasy I-III przyjęto ogólne założenia programowe i organizacyjne. Za podstawowe zadanie kształcenia i wychowania uznano wszechstronny rozwój osobowości dzieci poprzez: kształcenie umysłowe, moralno-społeczne, estetyczne, techniczne, fizyczno-zdrowotne, realizowane różnymi metodami, formami oddziaływującymi na różne sfery aktywności: poznawczej, emocjonalnej, społecznej, ekspresyjnej, motorycznej. Za przewodnią ideę kształcenia uznano ukazywanie dzieciom scalonego obrazu świata - rozpatrywanie faktów, zjawisk, procesów, wydarzeń z różnych punktów widzenia.

Okres 1983—1992 charakteryzuje się swoistą dwuetapowością. Granicą tego przedziału był niewątpliwie przełom lat 1989/90. Tak przyjęty podział wynikał przede wszystkim:

• ze zmiany formacji ustrojowej naszego państwa

• z nowych koncepcji filozoficznych człowieka, systemów wartości

• ze zmiany pojęcia systemu szkolnego i przyjmowania globalnych koncepcji kształcenia.

Pojawiły się równocześnie tendencje do innowacji i szerszych zmian strukturalnych. Podnoszono dwa główne problemy:

• obniżenie obowiązku szkolnego do 6 lat i wydzielenie w edukacji wczesnoszkolnej dwóch etapów kształcenia: dla dzieci 6—7-letnich, dla dzieci 8-9-letnich,

• treściowe i metodyczne powiązanie wychowania przedszkolnego z wczesnoszkolnym.

Zarys koncepcji generalnej zmiany kształcenia ogólnego nawiązywał do polskich i obcych raportów oceniających stan oświaty, do doniesień naukowych, do odczuć i oczekiwań rozwijającego się społeczeństwa. Postanowiono:

• odstąpić od encyklopedycznego kształcenia,

• czynić wiedzę środkiem do rozwoju jednostki,

• rozbudowywać system form i metod pozaszkolnego zdobywania, przetwarzania i stosowania wiedzy, rozwijania zainteresowań,

• wydłużyć perspektywy celów edukacyjnych między innymi poprzez ich wiązanie z systemami wartości,

• zmienić hierarchię celów,

• ograniczać uprawnienia ośrodków dyspozycyjnych: na rzecz szkół (dobieranie celów, treści, form organizacyjnych i materiałów dydaktycznych) i na rzecz samorządów (finansowanie, współdecydowanie w sprawach organizacyjnych, materialnych).

Po czteroletnim okresie wstępnym, dalsze projektowanie systemu szkolnego przejęły inne zespoły osób. W 1998 roku opublikowano dokumenty zasadnicze i dokumenty uzupełniające, a we wrześniu 1999 r. rozpoczęto wdrażanie reformy. W strukturze systemu edukacji zmianami objęto przede wszystkim wyższe klasy szkoły podstawowej i szkoły średniej. W schemacie organizacyjnym ustroju szkoły wymieniono następujące rodzaje i typy szkół:

• przedszkola i oddziały przedszkolne dla dzieci od 3 do 7 lat,

• szkoły podstawowe z 6-letnim okresem nauki dla dzieci 7 do l 3 lat,

• 3-letme gimnazjum dla dzieci od 13 do 16 lat,

• 3-letme licea i równolegle 2-letnie szkoły zawodowe z możliwością uzu­pełnienia nauki w liceum,

• 5-letme jednolite szkoły wyższe i równolegle dwustopniowe studia — 3-letnie licencjackie i 2-letnie studia magisterskie oraz kolegia i szkoły policealne.

W podstawowym schemacie ustroju szkolnego me uwzględniono szkolnic­twa specjalnego, artystycznego. Nie wyróżniono historycznie utrwalonego w teorii i praktyce wczesnoszkolnego okresu kształcenia.

W koncepcji programowej podkreślono potrzebę podniesienia wychowania poprzez:

— integrowanie wychowania i kształcenia,

— zachowanie odpowiednich proporcji między przekazywaniem informa­cji a rozwijaniem umiejętności między nauczaniem i wychowaniem,

— udzielanie pomocy w uzyskiwaniu orientacji etycznej i hierarchii war­tości,

— personalizacji życia w rodzinie, w grupie koleżeńskiej i szerszej społecz­ności,

• zbliżanie do siebie środowiska szkolnego i rodzinnego.

W odniesieniu do kształcenia przyjęto:

— pluralizm programowy oparty na jednolitej podstawie programowej

— ograniczanie encyklopedycznych wiadomości

— skoncentrowanie się na rozwijaniu umiejętności samodzielnego myśle­nia, zdobywania, selekcjonowania, przetwarzania informacji, integro­wania poszczególnych dziedzin wiedzy

• dostosowywanie programów do możliwości rozwojowych uczniów.

Podstawy prawne dotyczące funkcjonowania szkolnictwa pod­stawowego:

1919 Dekret o obowiązku szkolnym

1920 Ustawa o tymczasowym ustroju władz szkolnych

192 l Ustawa o zakładaniu i utrzymywaniu publicznych szkół powszech­nych

1924 Ustawa o niektórych postanowieniach organizacji szkolnictwa

l932 Ustawa o ustroju szkolnictwa

1933 Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej o organizacji ob­wodowych władz szkolnych

1933 Statut Publicznych Szkół Powszechnych Siedmioletnich

1944 Wytyczne Kierownika Resortu Oświaty o organizacji szkół po­wszechnych w roku szkolnym l 944/45

1948 Instrukcja w sprawie organizacji roku szkolnego 1948/49

1949 Ustawa o likwidacji analfabetyzmu

1956 Dekret o obowiązku szkolnym

1961 Ustawa o rozwoju systemu oświaty i wychowania

1962 Zarządzenie Ministra Oświaty w sprawie wprowadzenia progra­mu nauczania ośmioletniej szkoły podstawowej

1973 Uchwała Sejmu PRL w sprawie systemu edukacji narodowej

1991 Ustawa o systemie oświaty

1998 Zarządzenie MEN w sprawie projektu reformy systemu edukacyj­nego

• Ustawa z dnia 8 stycznia 1999 — przepisy wprowadzające reformę systemu szkolnego.

Opracowała mgr Hanna Drygas na podstawie książki prof. Janina Parafiniuk-Soińska: Przemiany w polskich programach wczesnoszkolnej edukacji, Szczecin 2000r.

4

---