PODSTAWOWE PRAWA I WOLNOŚCI OBYWATELSKIE ZAWARTE W KONSTYTUCJI RP ORAZ ICH ZNACZENIE DLA FUNKCJONOWANIA PAŃSTWA I SPOŁECZEŃSTWA OBYWATELSKIEGO.

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 r. stawia regulacje dotyczące podstawowych wolności i praw jednostki na jednej z najwyższych pozycji w swej wewnętrznej hierarchii.Ich kluczowe znaczenie podkreśla fakt, iż zostały one ujęte w rozdziale drugim następującym bezpośrednio po rozdziale zawierającym katalog podstawowych zasad ustroju państwa.

Konstytucja ma bowiem wyznaczać nieprzekraczalne granice władzy publicznej oraz chronić jednostkę przed możliwym nadużyciem przez funkcjonariuszy przysługujących im uprawnień. Idea ta wynika z przekonania o nadrzędnej pozycji jednostki (osoby ludzkiej) nad wszelkimi strukturami ,w tym państwem. Państwo istnieje dla człowieka, jego dobra i dobra wspólnego,nie odwrotnie.

Rozdział II Konstytucji wyróżnia wolności ,prawa i obowiązki odnoszące się do człowieka i obywatela.

Wolności polegają na tym, że nikt, w tym władza publiczna nie mo­że bez upoważnienia konstytucyjnego lub ustawowego ingerować w sferę swobody jednostki i w dokonywane przez nią wybory takich lub innych zachowań. Prawa polegają głównie na tym, że jednostka może się doma­gać od innych podmiotów, w tym od władzy publicznej określonych za­chowań lub świadczeń na swą rzecz. Wolności są pierwotne wobec praw - nie ma praw bez wolności, stąd ich nadrzędna pozycja nad prawami. Podmiotem większości praw człowieka zagwarantowanych w Konstytucji jest jednostka, niezależnie od jej przynależności Państwowej. Podmiotem praw związanych z udziałem w sprawowaniu władzy państwowej jest wyłącznie obywatel polski. Na płaszczyźnie filozoficznej prawa człowieka to imperatywy moralne mające swoje źródło w przyrodzonej godności człowieka i dotyczące ukształtowania miejsca jednostki w społeczeństwie i państwie, a w szczególności ochrony wartości o podstawowym znaczeniu dla rozwoju i samorealizacji jednostki. Urzeczywistnienie tych zasad jest uważane za pierwszy cel demokratycznego państwa prawnego.

Każde prawo człowieka stanowi strukturę prawną o dwuwarstwowej budowie: pierwszą warstwę tej struktury stanowi prawo podmiotowe przysługujące jednostce wobec państwa, a także innych podmiotów.

Prawa człowieka wyróżniają się spośród innych praw podmiotowych:

1. podstawą konstytucyjną - są one gwarantowane przez konstytucję,

2. charakterem publicznoprawnym - chronią one jednostkę przede wszyst­kim przed organami władzy publicznej.

3. przedmiotem - chronią one wartości o szczególnym znaczeniu dla jednostki

Drugą warstwę prawa człowieka stanowi norma prawna, z której wynika dane prawo podmioto­we i które poddaje jednocześnie określoną wartość znajdującą się u podstaw danego prawa podmiotowego, pod ochronę całego porządku prawnego.

Funkcje praw człowieka.

Podstawową funkcją praw człowieka jest stworzenie warunków dla rozwoju i samorealizacji każdej jednostki. Prawa człowieka chronią podstawowe interesy jednostki i uniemożliwiają ingerencję, która naruszałaby dobra szcze­gólnie dla niej cenne (funkcja ochronna).

Prawa człowieka pełnią również ważne funkcje ogólnospołeczne. Poddają pod ochronę prawną określone wartości o największym znaczeniu dla jedno­stki i społeczeństwa. Wyznaczają

zatem system wartości, na którym zasadza się demokratyczne państwo i porządek prawny (funkcja aksjologiczna).

Wiążą jednostkę ze wspólnotą polityczną, zapewniają integrację społeczeń­stwa wokół wartości dla niego najcenniejszych (funkcja integracyjna). Za­pewniają określony ład społeczny i kształtują życie społeczne (funkcja socjotechniczna). Determinują mechanizmy sprawowania władzy w państwie (funkcja polityczna). Określają podstawowe zasady funkcjonowania gospo­darki w państwie (funkcja gospodarcza) i podziału dochodu narodowego (funk­cja socjalna).

Prawa wolnościowe

W przypadku praw wolnościowych jednostka ma prawo żądać zaniechania ingerencji w określoną sferę zachowań. Obowiązek państwa i innych podmiotów ma charakter negatywny i polega na powstrzymaniu się od podejmowania działań, które mogłyby przeszkadzać jednostce w postępowaniu, zgodnie z do­konanymi przez nią wyborami w określonej sferze życia. Prawo wolnościowe ma zatem dwa aspekty: pozytywny - wolność kształtowania swojego postępo­wania według własnego uznania i -negatywny wolność od zewnętrznej ingerencji

Prawa sensu stricto

W przypadku praw sensu stricto jednostka ma prawo żądania określonego działania (świadczenia) na jej rzecz ze strony określonej instytucji publicznej. Obowiązek ciążący na podmiocie zobowiązanym ma w przypadku charakter pozytywny, gdyż polega na podjęciu określonych działań. Podmiotem zobowiązanym do realizacji praw sensu stricto jest w pierwszym rzędzie prawodawca.

Prawa - kompetencje.

Kompetencja jest to przy­znane przez normę prawną upoważnienie do dokonania określonej czynności prawnej, z takim skutkiem prawnym, że następuje aktualizacja określonego obowiązku podmiotu podległego kompetencji. Prawa-kompetencje z kolei pole­gają na przyznaniu jednostce kompetencji do dokonania określonej czyn­ności prawnej, która aktualizuje określony obowiązek organu państwowego. Organ państwowy (podmiot podległy kompetencji) jest zobowiązany zareago­wać w określony sposób na czynność dokonaną przez jednostkę. O ile w przy­padku praw sensu stricto rola jednostki jest pasywna i sprowadza się do przy­jęcia świadczenia, o tyle prawa-kompetencje zakładają aktywność jednostki.(np.: czynne prawo wyborcze, prawo udziału w referendum, prawo do sądu, skarga konstytucyjna.).

Prawa materialne i proceduralne.

Prawa proceduralne umożliwiają uruchomienie procedur prowadzących do wyegzekwowania danego prawa (np. prawo do sądu), oznaczają również pozycję jednostki w procedurach, w których organy ustawowe podejmują ingerencję w sferę jej interesów.

Prawa materialne wyznaczają więzi prawne między jednostką a państwem i podmiotami, zapewniając jej ochronę, która wykracza poza toczące się przed organami państwowymi. Zgodnie z kryterium sfery życia której dotyczą, prawa materialne możemy podzielić na:

1. prawa osobiste, które chronią dobra osobiste jednostki, takie jak życie, nietykalność cielesna, życie prywatne i życie rodzinne

2. prawa polityczne, które zapewniają udział jednostki w życiu politycznym (np.: wolność wypowiedzi, prawa wyborcze)

3. prawa gospodarcze, które dotyczą udziału jednostki w życiu gospodarczym (np.: prawo własności)

4. prawa socjalne, które zapewniają jednostce możliwość uzyskania środków utrzymania i zaspokojenie podstawowych potrzeb materialnych (np.: prawo do ochrony zdrowia, prawo do zabezpieczenia społecznego, wolność tworzenia związków zawodowych i prawo do strajku)

5. prawa kulturalne, związane z udziałem w życiu kulturalnym i dostępem do dóbr kultury (np.: wolność twórczości artystycznej).

Wolności, prawa i obowiązki człowieka i obywatela.

Swoistą preambułą rozdziału II Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997r.jest art.30.,, Przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności i praw człowieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych.” Zapis ten ma istotne znaczenie gdyż zawiera on wykład podstawowej idei, na jakiej oparte są pozostałe postanowienia tego rozdziału.

Źródłem wolności i praw człowieka i obywatela nie jest wola jakiegokolwiek­ organu władzy publicznej, a nawet wola Narodu. Źródłem tym jest przyrodzona godność człowieka. Wolności i prawa znajdują uzasadnienie w samym człowieczeństwie i godności osoby ludzkiej. Godności nie może człowieka pozbawić, jest ona bowiem niezbywalna. Wolności i praw nie ustanawia się lecz deklaruje, gwarantuje i chroni. Do ustawodawcy należy jedynie ich ujęcie w postać sformułowań nor­matywnych.

Art.31. ,ust.1.Wolność człowieka podlega ochronie prawnej ust.2. Każdy jest obowiązany szanować wolności i prawa innych. Nikogo nie wolno zmuszać do czynienia tego, czego prawo mu nie nakazuje.” ma potrójne znaczenie. Po pierwsze ustanawia zakaz arbitralnego ingerowania przez kogokolwiek w sferę prawnie chronionej wolności jednostki. Po drugie, zapowiada, iż Konstytucja i ustawy wskażą granice tej wolności i dostarczą środków prawnych jej ochrony. Konstytucja odwołuje się do liberalnej koncepcji wolności, zgodnie z którą granicą wolności jednostki jest jednakowa wolność innych osób. Stąd też obowiązek każdego poszanowania wolności i praw innych osób.Po trzecie, w treści art. 31 ust. 2 zd. 2 zawarta jest fundamentalna zasada państwa prawa, iż nikt (w znaczeniu - żaden człowiek) nie musi czynić tego, co nie jest mu prawem nakazane. Władze publiczne mogą czynić tylko to, co jest im przez prawo dozwolone bądź nakazane.

Kolejny artykuł określa w jaki sposób i jakich sytuacjach konstytucyjne prawa i wolności mogą zostać ograniczone.Aby bez naruszenia postanowień tego artykułu móc takie ograniczenia wprowadzić należy spełnić warunki:

1. ograniczenia wprowadzone są ustawą. Dotyczy to tych jedynie przy­padków, w których Konstytucja wyraźnie przewiduje możliwość do­konania takich ograniczeń. W przypadkach, gdy możliwość taka nie jest przez Konstytucję przewidziana, wolności i praw, nawet ustawą ograniczyć nie można.

2. wprowadzenie ograniczeń wynika z konieczności zapewnienia:

1. bezpieczeństwa lub porządku publicznego

2. ochrony środowiska

3. zdrowia publicznego

4. moralności publicznej

5. wolności innych osób

6. praw innych osób

3. ograniczenia wprowadzone z powodu którejkolwiek z wymienio­nych wyżej w pkt. 2 przyczyn, nie godzą w zasady demokratyczne­go państwa prawnego lecz, przeciwnie, są w nim ko­nieczne.

4. ograniczenia te nie naruszają istoty wolności i praw, to znaczy nie są posunięte tak daleko, iż znoszą w istocie same te wolności i prawa.

Postanowienia zawarte wart.32. gwarantują każdej osobie równość wobec prawa i wprowadzają zakaz dyskryminacji ,,z jakiejkolwiek przyczyny”. Dyskryminacją jest - nie znajdujące podstawy w obowiązujących aktach prawnych i upośledzające daną osobę traktowanie jej przez inne podmioty Zwrot ten ma w danym artykule istotne znaczenie gdyż szczególnie szeroko zakreśla zakaz dyskryminacji od strony możliwych przyczyn. Następny artykuł Konstytucji rozszerza i uszczegóławia zapis art.32. Równość praw kobiet i mężczyzn w dziedzinach wymienionych w art. 33 oznacza konieczność takiego ukształtowania obowiązujących przepisów, aby, z wyłączeniem zróżnicowania wynikającego z powodów naturalnych (np. macierzyństwo, względy zdrowotne), deklarowały one jednakowe dla kobiet i mężczyzn wolności, prawa i obowiązki.

Kolejne trzy artykuły dotyczą pojęć obywatelstwa i obywatela. Art. 34. przesądza że obywatelstwo polskie nabywa się na mocy samego prawa, a obywatelem dana osoba staje się już w chwili narodzin.Obywatelstwo jest węzłem prawnym łączącym daną osobę z państwem. Posiadanie obywatelstwa oznacza posiadanie przez tę osobę praw i obowiązków o charakterze publicznoprawnym. Obywatelstwa polskiego nie można zostać pozbawionym. Można się go dobrowolnie zrzec, lecz jest to możliwe tylko za zgodą Prezydenta Rzeczypospolitej.

Szczególnej ochronie podlegają obywatele należący do mniejszości narodowych i etnicznych etnicznych o czym mowa w art.35.Konstytucja gwarantuje im ,, wolność zachowania i rozwoju własnego języka, zachowania obyczajów i tradycji oraz rozwoju własnej kultury” oraz ,, prawo do tworzenia własnych instytucji edukacyjnych, kulturalnych i instytucji służących ochronie tożsamości religijnej oraz do uczestnictwa w rozstrzyganiu spraw dotyczących ich tożsamości kulturowej” Tym samym przepis ten wprowadza zakaz prowadzenia przez władze publiczne w stosunku do mniejszości narodowych i etnicznych jakichkolwiek jednostr­onnych akcji asymilacyjnych.

Art.36 gwarantuje obywatelowi polskiemu przebywającemu poza granicami kraju pozostanie w mocy jego konstytucyjnych wolności praw i obowiązków. Państwo polskie zapewnia też swojemu obywatelowi pomoc prawną i, w granicach technicznych, kadrowych i finansowych możliwości państwa, pomoc faktyczną - na przykład materialną.

Kolejna część rozdziału II Konstytucji dotyczy wolności i praw osobistych.

Art. 38. ,, zapewnia każdemu człowiekowi prawną ochronę życia.” Życie jest niewątpliwie najwyższym dobrem człowieka. Państwo nie może, , gwarantować samego życia, może natomiast przez odpowiednie rozwiązania ustrojowe i normatywne zapewnić prawną ochronę życia. Prawna ochrona życia służy na obszarze Rzeczpospolitej każdemu człowiekowi, bez wzglę­du na jakiekolwiek jego właściwości osobiste. Ma ona charakter bezpo­średni. Art. 38. może być też interpretowany jako ustanawiający zakaz kary śmierci, skoro każde życie ludzkie podlegać ma prawnej ochronie. Jednakże Konstytucja nie przesądza zakresu i form tej ochrony. Można by zatem pokusić się o stwierdzenie że kara śmierci, jako kara chroniąca życie ludzkie zagrożone skierowaną przeciw niemu najgroźniejszą przestęp­czością jest dopuszczalna.

Dwa następne artykuły konstytucji mają charakter zakazu. Art.39. zabrania przeprowadzania eksperymentów naukowych czy medycznych bez dobrowolnej zgody osoby zainteresowanej. Przez "dobrowolnie wyrażoną zgodę" rozumieć należy - zgodę da­nej osoby wyrażoną w sytuacji pełnej i rzetelnej wiedzy o charakterze eksperymentu, grożących w związku z nim niebezpieczeństwach oraz w warunkach całkowitej swobody podejmowania decyzji. Osoba wyrażająca zgodę musi przy tym dysponować psychofizycz­nymi możliwościami rozpoznania sytuacji i podejmowania swobodnych decyzji. Art.40 zabrania: stosowania tortur, kar cielesnych oraz okrutnego, nieludzkiego traktowania kogokolwiek.

Niemożliwa jest zatem, po pierwsze, w jakichkolwiek okoliczno­ściach legalizacja tortur i działań, które łączą się z okrutnym, nieludzkim i poniżającym traktowaniem człowieka, a. także ustanawianie kar kryminalnych o takim charakterze. Po drugie, niedopuszczalne są, noszące takie cechy, faktyczne zachowania władz publicznych.

Zakaz kar cielesnych oznacza, że tego typu środki nie mogą znaleźć się w katalogu kar kodeksowych i regulaminowych. Można by stwierdzić, że skrajną postacią kary cielesnej jest kara śmierci, dlatego też artykuł ten wprowadza w Polsce konstytucyjny zakaz istnienia takiej kary.

Art. 41. jest gwarantem nietykalności osobistej i wolności osobistej. Mówi też o prawach osób zatrzymanych i pozbawionych wolności.

Pozbawienie wolności niezależnie od tego, jaka jest jego przyczyna, podstawa prawna i czas trwania nie pozbawia człowieka przyrodzonej i niezbywalnej godności ,a także większości praw osobistych. Osoba pozbawiona wolności winna być przez organy władzy publicznej i jej funkcjonariuszy traktowana humanitarnie. Dokonując zatrzymania właściwy organ (funkcjonariusz) musi niezwłocznie poinformować daną osobę o przyczynach tego zatrzymania. Informacja ta musi być podana w sposób zrozumiały dla zainteresowanego. Zatrzymanie jest możliwe na czas do 48 godzin. Jeśli osoba za­trzymana nie zostanie przekazana w tym czasie do dyspozycji sądu, musi być zwolniona. Gdy zaś przekazanie takie nastąpi, musi być ona zwol­niona, jeśli w ciągu następnych 24 godzin sąd nie postanowi o jej tym­czasowym aresztowaniu, przy czym postanowienie o takim aresztowaniu winno określać stawiane tej osobie zarzuty. Maksymalny czas zatrzyma­nia (przed ewentualnym tymczasowym aresztowaniem) wynosi zatem 72 godziny.

Art.42.dotyczy odpowiedzialności karnej i jednostek przeciw którym prowadzone jest postępowanie karne.Ust.1 tego artykułu podnosi do rangi normy konstytucyjnej znaną prawu karnemu zasadę ,,nullum crimen sine lege” - nie jest przestępstwem czyn, który nie był karalny zgodnie z ustawodawstwem obowiązującym w chwili jego popełnienia. W myśl tej zasady działanie przepisów prawa karnego wstecz jest niedopuszczalne. Z punktu widzenia prawa karnego bardzo ważne są ust.2i3 art.42.Gwarantują one prawo do obrony i formułują fundamentalną zasadę prawa karnego- zasadę domniemania niewinności.

Zasadą prawa karnego jest, iż przestępstwa podlegają przedawnieniu.Art.43 Konstytucji RP wprowadza tu jeden wyjątek:,, Zbrodnie wojenne i zbrodnie przeciwko ludzkości nie podlegają przedawnieniu” Podobne rozwiązanie ustawodawca zastosował w ściganiu przestępstw popełnionych przez funkcjona­riuszy publicznych lub dokonanych na ich zlecenie z tą różnicą iż bieg przedawnienia ustaje w tym przypadku do czasu ustania przyczyn, z których powodu przestępstwa te nie były ścigane (np.uchylenie immunitetu)

Art.45 deklaruje prawo każdego do sądu i do sprawiedliwego rozpoznania jego sprawy. Zasadą konstytucyjną jest jawność rozprawy sądowej. Jawność oznacza otwartość rozprawy dla uczestników postępowania oraz dla ob­serwatorów postronnych, a także prawo do relacjonowania jej przebiegu w środkach masowego przekazu. Jawność ma gwa­rantować sprawiedliwość, bezstronność postępowania oraz niezawisłość sędziów, a także prawo oskarżonego do obrony. Wy­łączenie jawności jest dopuszczalne, lecz jedynie ,, ze względu na moralność, bezpieczeństwo państwa i porządek publiczny oraz ze względu na ochronę życia prywatnego stron lub inny ważny interes prywatny.” Jednakże ogłoszenie wyroku jest zawsze publiczne.

Przepadek rzeczy o którym mowa w art.,46 jest środkiem karnym stosowanym w przypadku po­pełnienia niektórych przestępstw. Może on nastąpić tylko wówczas, gdy tak stanowi ustawa i tylko w rezultacie prawomocnego orzeczenia sądu.

Konstytucja RP gwarantuje każdemu, kto znajdzie się pod władzą RP ,, prawo do ochrony prawnej życia prywatnego, rodzinnego, czci i dobrego imienia oraz do decydowania o swoim życiu osobistym.” Prawo do decydowania o swoim życiu osobistym dotyczy, między innymi, wyboru zawodu, miejsca pracy i zamieszkania, statusu cywilne­go ,posiadania i sposobu wychowania dzieci, wyboru stylu i trybu życia, poglądów estetycznych, przekonań światopoglądowych itp.. Z prawem do prywatności wiążą się też inne postanowienia zawarte w Konstytucji jak choćby art.49. będący gwarantem wolności i ochrony tajemnicy komunikowania się czy nienaruszalność mieszkania o której mowa w art.50. jak również ochrona danych i informacji dotyczących osób fizycznych którą reguluje art.51.

Art.48 Konstytucji RP dotyczy prawa rodziców do wychowania dzieci zgodnie z własnymi przeko­naniami. (Wobec tego artykułu szczególny charakter ma art.55.ust.3 dotyczący wychowania religijnego) Chroni to rodzinę przed ingerencją ze strony czynników zewnętrz­nych. W szczególności utrudnia narzucanie jej wzorców wychowaw­czych, kształtowanie postaw, osobowości i przekonań dzieci przez wła­dze publiczne, instytucje oświatowe, religijne, kulturalno-wychowawcze itp., wbrew woli rodziców - w pierwszej kolejności powołanych do wy­chowywania własnych dzieci i za to odpowiedzialnych. Dzieci nie są jędnak własnością rodziców, lecz osobami posiadającymi przyrodzoną, niezbywalną godność i samoistnymi podmiotami prawa. Jako ludzie i obywatele mogą korzystać więc z przysługujących im wol­ności i praw które są im zagwarantowane w art.72 dotyczącym ochrony praw dziecka. Konstytucja nakłada na rodziców obowiązek uwzględniania w wy­chowaniu przekonań dzieci, w tym również światopoglądowych.,,Ograniczenie lub pozbawienie praw rodzicielskich może nastąpić tylko w przypadkach określonych w ustawie i tylko na podstawie prawomocnego orzeczenia sądu.”

Art.52. dotyczy relacji państwo polskie-jednostka(niekoniecznie obywatel) Jest to przepis o charakterze gwarancyjnym z zastrzeżeniem możliwości ograniczenia gwarantowanych praw. Gwarantuje on wolność poruszania się po terytorium państwa, wyboru miejsca za­mieszkiwania i pobytu a także z innymi jego wolnościami i prawami, np. wolnością wyboru miejsca pracy. Wolności te zakładają też, że, możliwy ­jest wjazd na terytorium państwa oraz swobodne jego opuszczenie.

,, Obywatela polskiego nie można wydalić z kraju ani zakazać mu powrotu do kraju” podobnie jak nie można dokonać ekstradycji obywatela polskiego(art.55.)Zakaz ten nie dotyczy cudzoziemców którzy popełnili przestępstwo których użyciem przemocy. Osoby których polskie pochodzenie zostało stwierdzone mają możliwość osiedlenia się na terytorium kraju na stałe.

W art.53 i 54 spotykamy się z pojęciem szeroko rozumianej wolności sumienia i religii oraz wolności wyrażania poglądów, pozyskiwania i rozpowszechniania informacji.

Jednostka, korzystając z wolności religii, zaspokaja swoje potrzeby na ogół w ramach tej lub innej instytucji wyznaniowej. Istnieje zatem ścisły związek między funkcjonowaniem tych instytucji, a realizacją przez jed­nostkę wolności religijnej. Konstytucja posługuje się dwoma pojęciami: "wolność sumienia" i "wolność religii". Przez wolność sumienia rozumie się swobodę przyjmowania i wy­znawania przekonań filozoficzno-światopoglądowych o religijnym, areli­gijnym lub antyreligijnym zabarwieniu. W szczególności zaś każdy, korzystając z wolności sumienia jest obowiązany szanować wolności i prawa innych, a zatem również cudzą wol­ność religii. Podobnie, korzystając z wolności religii, szanować trzeba cudzą wolność sumienia. Niedopuszczalne jest wykorzystywanie faktycznego i/lub prawnego stosunku podległości danej osoby dla wywierania na nią nacisku celem skłonienia jej do uczestniczenia albo nieuczestniczenia w praktykach reli­gijnych.(pionowe i poziome działanie prawa) Dotyczy to, na przykład, pracodawców wobec pracobiorców, władz zakładów karnych wobec osadzonych.

Na mocy art. 56. ,, Cudzoziemcy mogą korzystać z prawa azylu w Rzeczypospolitej Polskiej…”

Azyl jest instytucją prawną służącą dla ochrony cudzoziemca wówczas, gdy władze państwa uznają za stosowne takiej ochrony mu udzielić. Konstytucja, w odróżnieniu od unormowania dotyczącego azylu, wskazuje powód, dla którego może być cudzoziemcowi przyznany status uchodźcy. Powodem tym jest ochrona przed prześladowaniami, jakim podlega zagranicą (np. we własnym kraju). Rzeczpospolita Polska w drodze umów międzynarodowych zobowiązała się do udzielania schronienia uchodźcom.

Kolejny podrozdział Konstytucji dotyczy wolności i praw politycznych..

Podstawowymi wolnościami gwarantowanymi każdej jednostce w tej części Konstytucji są wolność zgromadzeń i wolność zrzeszania się. Wolność zgromadzeń polega na swobodzie organizowania publicznych spotkań osób i uczestniczenia w nich, bez względu na to jaki jest cel takich spotkań. Organizatorzy zgromadzenia nie muszą uzyskiwać na przeprowadzenie zezwolenia władz publicznych, winni natomiast zawiadomić je o takim zamiarze.

Są też zobowiązani do zapewnienia pokojowego przebiegu zgromadzenia.

Zrzeszenie (związek, stowarzyszenie) skupia na zasadzie dobrowolności ludzi dla stałego działania podjętego, aby wspólnie realizować wy­brane cele lub zaspakajać określone potrzeby. Wolność zrzeszania się obejmuje wolność tworzenia zrzeszeń i przynależności do nich. Wolność zrzeszania się w związkach zawodowych i organizacjach pracodawców, a także inne wolności związkowe (np. prawo do rokowań do protestu) są szczególnie chronione. Na ich straży stoją wiążące Polskę umowy międzynarodowe( konwencje Międzynarodowej Organizacji Pracy) Art. 58 ust. 3 przewiduje istnienie różnego rodzaju zrzeszeń. Te, które -

podlegać mają rejestracji określa ustawa.

Szczególnym rodzajem zrzeszeń, którym poświecony został art.58. są związki zawodowe, organizacje społeczno-zawodowe rolników oraz w organizacje pracodawców. W stosunku do innych zrzeszeń wyróżnia je cel, dla którego zostały powołane. Jest nim reprezentacja społeczno-zawodowych i ekonomicznych interesów pracowników najemnych(związki zawodowe) rolników oraz pracodawców. Związki zawodowe i związki pracodawców są głównymi partnerami społecznymi, na których spoczywa obowiązek prowadzenia dialogu, w wyniku którego rozstrzygane będą kwestie istotne dla pracowników najemnych ( płacowe) i pracodawców. Najdalej sięgającą i najostrzejszą formą protestu pracowników najemnych skierowanego przeciw warunkom pracy i płacy panu­jącym w ich zakładzie pracy lub branży jest strajk i polega na powstrzymaniu się przez zatrudnionych od świadczenia pracy.

Art.60-62 dotyczą tylko obywateli polskich. Gwarantują czynne prawo wyborcze(art.62 poza przypadkami pozbawienia wyrokiem sądu praw publicznych lub wyborczych albo ubezwłasnowolnienia.), bierne prawo wyborcze dla obywateli korzystających z pełni praw publicznych (art.60) oraz ,,prawo do uzyskiwania informacji o działalności organów władzy publicznej oraz osób pełniących funkcje publiczne.” wraz z ustaleniami dotyczącymi ograniczenia tego prawa.

Ostatnim artykułem Konstytucji zawartym w części dotyczącej wolności i praw politycznych jest art.63. przyznający każdej osobie prawo składania petycji, wniosków i skarg. Osobom korzystającym z prawa petycji służy ochrona, jaką Konstytucja deklaruje w związku z przynależną każdemu wolnością wyrażania poglądów i rozpowszechniania informacji.

Następnym zagadnieniem pojawiającym się w Konstytucji są wolności i prawa ekonomiczne, socjalne i kulturowe.

Prawa ekonomiczne to uprawnienia zapewniające udział jednostki w życiu gospodarczym państwa, prawa socjalne pozwalają jednostce na uzyskanie środków utrzymania i zaspokojenie podstawowych materialnych potrzeb by­towych, natomiast dzięki prawom kulturalnym człowiek może uczestniczyć w życiu kulturalnym, posiadać dostęp do dóbr kultury i realizować podstawo­we potrzeby duchowe. W tej sytuacji rozwiązaniem które przyjęła ustawa zasadnicza, jest postanowienie ograniczające możliwość dochodzenia pewnej części spośród omawianej grupy praw i wolności w zakresie określonym przez ustawy. Wynika z tego, że w przypadku pewnej grupy praw warunkami ich dochodzenia są: po pierwsze, uchwalenie ustaw precyzujących te prawa konstytucyjne oraz po drugie, określenie w tych aktach zakresu roszczeń przysługujących jednostce. W ramach praw ekonomicznych, socjalnych i kulturalnych, których realizacji jednostka nie może wymagać wyłącznie w oparciu o przepisy konstytucyjne, wyróżnić można dwie grupy. Do pierwszej z nich zaliczają się m.in.: prawo do minimalnego wynagrodze­nia (art. 65 ust. 4), prawo do pełnego i produktywnego zatrudnienia (art. 65 ust. 5), prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy (art. 66 ust. l), prawo do dni wolnych od pracy i płatnych urlopów (art. 66 ust. 2) i inne. Prawa te ujęte zostają w formę uprawnień jednostki, choć dla ich ostatecznego ukształtowania niezbędne są regulacje ustawowe (art. 81). Należy przy tym podkreślić, że znaczna grupa tych praw już obecnie znajduje swe ustawowe rozwinięcie.

Druga grupa wspomnianych postanowień konstytucyjnych, to normy, któ­re nie kształtują indywidualnych uprawnień jednostki (nawet w ogólnym, kon­stytucyjnym ujęciu), lecz są formą konstytucyjnego unormowania wytycznych polity­ki władz publicznych.

Pośród praw i wolności ekonomicznych, socjalnych i kulturalnych, dla których bezpośrednią podstawą ich dochodzenia jest Konstytucja, czołowe miejsce zajmują takie prawa i wolności, jak: prawo własności, prawo do pra­cy, wolność kształcenia i badań naukowych czy prawo do ochrony zdrowia.

Szczególnym spośród tej grupy praw jest prawo własności, postrzegane przez Konstytucję zarówno w jej aspekcie indywidualistycznym (jako upraw­nienie jednostki), jak i uniwersalnym, jako nieodzowny składnik ustroju go­spodarczego. Prawo własności jest nierozłącznie związane z jednostką jako przede wszystkim podstawa jej materialnej niezależności. Konstytucja wyraźnie uniezależnia prawo własności, inne prawa majątkowe oraz prawo dziedziczenia od posiadania przez jednostkę obywatelstwa polskiego, co jest wyrazem per­spektywicznego uwzględniania przez ustrojodawcę standardów obowiązujących w większości państw Unii Europejskiej. Co więcej, status prawny jed­nostki nie wpływa na zakres prawnej ochrony własności, czego wyrazem jest art. 64 ust.2 wyraźnie mówiący o ,,równej dla wszystkich" ochro­nie praw majątkowych. Konstytucja wyraźnie dopuszcza ograniczenie własności, okre­ślając jednak warunki, na jakich ma się to odbywać. Warunkami tymi są: ustawowa forma wprowadzenia wspomnianych ograniczeń oraz określenie przez ustawę takiego zakresu ograniczenia własności, które nie będzie naruszało istoty prawa własności. Konstytucja zezwala na daleko posuniętą ingerencję w prawo własności jedynie, gdy wywłaszczenie dokonywane jest na cele publiczne i za słusznym (czyli adekwatnym do war­tości przedmiotu własności) odszkodowaniem (art. 21 ust. 2)

Konstytucja dostrzega prawo własności także w bardziej uniwersalnym aspekcie. Należy bowiem pamiętać, że własność stanowi podstawę ustroju go­spodarczego Polski i jest niezbędnym elementem jej funkcjonowania. Podkreśla to Konstytucja, wymieniając własność prywatną jako jedną z wartości (obok wolności działalności gospodarczej, solidarności, dialogu i współpracy part­nerów społecznych) fundamentalnych społecznej gospodarki rynkowej (art. 20). Prawem, które często uważa się za źródło wszelkich innych praw socjal­nych, jest prawo do pracy. Jest to prawo, które nie może być rozumiane w sensie dosłownym. Konstytucja nakazuje je przestrzegać przede wszystkim, jako prawo wolnościowe obejmujące wolność wyboru zawodu, wolność jego wykonywania oraz wyboru miejsca pracy.

Konstytucja formułuje pewne zakazy, chroniące jednostkę przed wyzyskiem pracy, jak np. zakaz zatrudniania dzieci do lat 16 na stałe i w pełnym wymiarze godzin.. Jednocześnie należy zauważyć, że znany prawodawstwu międzynarodowemu zakaz pracy przymusowej j nie znalazł w polskiej Konstytucji satysfakcjonującego odzwierciedlenia.

Ustrojodawca dopuszcza bowiem nałożenie obowiązku pracy, choć stawia warunek iż formą prawną wprowadzenia tego obowiązku może być jedynie ustawa (art. 65 ust. 2). Pełny zakres prawa do pracy, obejmujący takie jego komponenty, jak prawo do właściwego wynagrodzenia, prawo do odpowiednich warunków pracy czy prawo do urlopu znajduje swe źródło przede wszystkim w ustawodawstwie pracy.

Omawiane prawo socjalne występuje w ścisłym związku z innymi prawami, takimi jak wolność zrzeszania się w związki zawodowe czy prawo do strajku.

Konstytucja stosunkowo obszerną regulację poświęciła prawu do ochrony zdrowia. Podobnie jak miało to miejsce w odniesieniu do prawa do pracy, także prawo do ochrony zdrowia przyznane zostało przez Konstytucję każde­mu człowiekowi, bez względu na posiadane obywatelstwo (art. 68 ust. I). Jednakże uściślając to prawo Konstytucja przyznaje jedynie obywatelom równy dostęp do świadczeń i publicznej opieki zdrowotnej, niezależnie od ich sytuacji materialnej. Uprawnieniem szczegółowym mieszczącym się w pra­wie do ochrony zdrowia, przyznanym nie powszechnie, lecz adresowanym do dzieci, kobiet ciężarnych, osób niepełnosprawnych i osób w podeszłym wie­ku, jest prawo do szczególnej opieki zdrowotnej.

Prawem kulturalnym, wymagalnym na podstawie Konstytucji jest prawo do nauki przyznane każdej jednostce(art. 70 ust. 1). Jednakże prawo do nauki oparte na powszechności i równości dostępu do wykształcenia władze publiczne zapewniają wyłącznie obywatelom polskim. .Obejmuje ono bezpłatną naukę w szkołach publicznych, z tym że Konsty­tucja dopuszcza w szkołach wyższych tego typu odpłatne świadczenie niektórych usług. Ważnym , nieznanym dotąd na poziomie konstytucyjnym uprawnieniem mieszczącym się w prawie do nauki jest przyznane obywatelom i instytucjom prawo do zakładania niepublicznych szkół podstawowych, średnich i wyższych. Nieodzownym elementem składowym prawa do nauki jest zagwarantowa­nie swobody prowadzenia badań i działalności naukowej. Stosowne zapisy w tej płaszczyźnie zawiera art. 73., uzupełniony postanowieniem gwa­rantującym także autonomię szkół wyższych, choć określenie jej zakresu Kon­stytucja pozostawia ustawie.

Oceniając konstytucyjny katalog praw ekonomicznych, so­cjalnych i kulturalnych, należy stwierdzić, iż nie odbiega on od standardów przyjętych w większości państw europejskich. Pamiętać także należy, że pod­legać on będzie rozwinięciu w drodze ustawodawstwa zwykłego.

Obok wymienionych wcześniej wolności i praw przysługujących jednostkom wyróżnia się też katalog powinności tych jednostek wobec państwa. W pań­stwach demokratycznych przepisy konstytucyjne dotyczące sfery obowiązków obywatelskich nie są liczne. Obowiązki jednostki wynikają z przepisów ustanawiających ochro­nę praw człowieka. Jeżeli np. ustawa zasadnicza przewiduje ochronę życia rodzinnego, to jednocześnie ustanawia ciążący na innych obowiązek powstrzy­mania się od ingerencji w tę sferę. Prawodawca polski zdecydował się zamieścić w Konstytucji kilka przepisów dotyczących obowiązków jednostki lub obywatela. Adresatem nie­których z nich jest każdy bez względu na obywatelstwo. Można w tym przy­padku mówić o konstytucyjnych obowiązkach jednostki. W pierwszej kolej­ności należy tu wymienić obowiązek szanowania wolności i praw innych (art. 31 ust. 2 zd. 1). Do obowiązków nałożonych na każdego należy również:

1. przestrzeganie prawa (art. 83),

2. ponoszenie ciężarów i świadczeń publicznych, w tym podatków (art. 84),

3. dbałość o stan środowiska (art. 86).

Konstytucja ustanawia również obowiązki ciążące wyłącznie na obywa­telach polskich (konstytucyjne obowiązki obywatelskie). Obywatele polscy mają obowiązek wierności Rzeczypospolitej i troski o dobro wspólne (art. 82) oraz obowiązek obrony ojczyzny (art. 85). Należy podkreślić, że - poza obo­wiązkiem przestrzegania praw innych - wszystkie pozostałe przepisy nakładające powinności na jednostkę (obywatela) nie nadają się do bezpośredniego stosowania i wymagają konkretyzacji w ustawach zwykłych.

Konstytucja z 1997 r. po raz pierwszy w Polsce w tak wyrazisty sposób reguluje kwestie ochrony wolności i praw. Samo zadeklarowanie wolności i praw może się okazać niewystarczające, gdy zabraknie in­strumentów prawnych służących ich ochronie. Instrumenty te służyć winny każdej osobie zagrożonej lub dotkniętej naruszeniem jej wolności i praw. Dopiero powiązanie rozstrzygnięć o charakterze materialnym (konstytucyjny katalog wolności i praw) i o charakterze proceduralnym (prawne środki ich ochrony) stanowi rzeczywiście funkcjonalną całość .

Osoba zagrożona lub dotknięta naruszeniem jej wolności i praw na mocy postanowień zawartych w Konstytucji dysponuje następującymi środkami ochrony wolności i praw:

1. ma prawo do wynagrodzenia szkody wyrządzonej jej przez niezgodne z prawem działanie organów władzy publicznej i ma prawo domagać się tego na drodze sądowej.

2. każda ze stron zaistniałego ,,konfliktu” ma prawo zaskarżenia postanowień wydanych w pierwszej instancji poza wyjątkami określonymi ustawą.

3. ma prawo wniesienia skargi do Trybunału Konstytucyjnego w kwestii zgodności z Konstytucją ustawy lub innego aktu normatywnego, na mocy którego zapadł nad nią niekorzystny wyrok

4. ma prawo na określonych w ustawie zasadach zwrócić się do Rzecznika Praw Obywatelskich wnioskiem o udzielenie pomocy w dochodzeniu swoich praw.

Przepisy konstytucyjne wyznaczają przede wszystkim zakres ochrony poszczególnych praw. Istnieją prawa, których konstytucyjny zakres ochrony nie może być ograniczony przez i organy Państwowe, oraz prawa, których zakres ochrony może zostać prze ustawodawcę ograniczony. Nor­my, które stwarzają ochronę tych praw, wiążą bezwzględnie we wszystkich okolicznościach.

---