Periodyzacja kapitalizmu

Dla okresu od połowy XV w. (1450 r.) do połowy XVIII w. (lub też od XVI do połowy XVIII w.), historycy gospodarczy używają pojęć: „prekapitalizm”, „kapitalizm handlowy”, „epoka merkantylizmu”, „epoka pierwotnej akumulacji kapitału”. Akcentuje się, że jest to okres przejściowy, który znamionuje się umacnianiem elementów kapitalizmu, ale jeszcze w łonie gospodarki feudalnej.

Lata 1450-1750 - „epoka genezy kapitalizmu”

Periodyzacja

Okres	Etapy w procesie powstawania i rozwoju kapitalizmu	Określenia - synonimy	Nurty/doktryny
XVI - poł. XVIII w.	kapitalizm handlowy	doba merkantylizmu, doba manufaktury, okres pierwotnej akumulacji kapitału	merkantylizm, protekcjonizm
1760-1870	kapitalizm przemysłowy	kapitalizm wolnokonkurencyjny, kapitalizm rynkowy	liberalizm
1870-1914 (lub do lat 30-tych)	kapitalizm finansowy	kapitalizm monopolistyczny, imperializm	neoprotekcjonizm
1914… (lub od lat 30-tych)	kapitalizm państwowy	doba interwencjonizmu, kapitalizm państwowo-monopolistyczny	keynsizm

Merkantylizm

1. Istota

• mercari = z łac. handlować

• podstawowe założenie merkantylistów - o bogactwie kraju decydują zgromadzone zasoby kruszców (srebra i złota); jest to potęga trwała w przeciwieństwie do dóbr żywnościowych,

• powinno się wszelkimi sposobami powiększać zasoby kruszców

2. Etapy

1. pierwszy - nie dostrzeganie związku między wielkością dochodu narodowego, a poziomem rodzimej produkcji; źródło bogactwa - korzystny eksport i import, więc domaganie się usunięcia wszelkich przeszkód hamujących swobodny przepływ towarów (taryfy celne, niejednolity system miar i wag)

2. drugi - docenianie znaczenia rozwoju produkcji krajowej, uniezależniania się od kosztownego importu (przywóz jedynie niezbędnych produktów), eksport gotowych produktów, wprowadzenie protekcyjnej polityki celnej w handlu zagranicznym

• przyjęto, że celem państwa powinno być uzyskiwanie dodatniego bilansu w handlu zagranicznym, aby pieniądz kruszcowy przywozić do kraju,

• środki do osiągnięcia tego celu:

- protekcjonizm celny

stosowanie niskich ceł wywozowych na towary i wysokich na surowce i artykuły rolne i odwrotnie w przypadku ceł wwozowych, w celu ochrony interesów własnych producentów; w dziedzinie importu postulowali merkantyliści (kierując się zasadą samowystarczalności) ograniczenie się jedynie do przywozu niezbędnych surowców; eksportować powinno się gotowe wyroby, wtedy wyższe zyski do osiągnięcia

- popieranie rozwoju produkcji krajowej

państwo powinno stosować różne metody interwencji: zwolnienia podatkowe, subwencje

- dążenie do samowystarczalności (autarkia gospodarcza)

w produkcji surowców strategicznych (na potrzeby armii i floty) oraz w dziedzinie rolnictwa (uniezależnienie się od importu zboża)

- popieranie polityki kolonialnej

jako źródła surowców i towarów, ale też wizytówki potęgi państwa

- popieranie wzrostu liczby ludności, pełne wykorzystanie siły roboczej, sprowadzanie fachowców z zagranicy, zakaz emigracji fachowców

walka z „ludźmi luźnymi”, zatrudnianie żebraków, włóczęgów, dzieci, wykradanie fachowców z zagranicy

- aktywne kształtowanie gustów i przyzwyczajeń konsumpcyjnych ludności

nakazy noszenia odzieży wełnianej (popyt na krajowe wyroby), kampania przeciwko luksusowi (bogate ozdoby - zamrażanie kapitału)

3. Przedstawiciele

Jean Bodin (Francuz), Jean Colbert (Francuz), Thomas Mun (Anglik), Daniel Defoe (Anglik), William Petty (Anglik)

4. Stosowanie zasad polityki merkantylizmu:

• najwcześniej Portugalia I Hiszpania (od około połowy XV w.),

• w następnym stuleciu - dołącza Holandia,

• XVI-XVII w. - Anglia (1660 r. - zakaz wywozu wełny z Anglii),

• druga połowa XV w. - początki we Francji; największy rozkwit za „Króla Słońce” Ludwika XIV; ministrem finansów wówczas J. Colbert

dążył on do stworzenia warunków do zwiększania w kraju produkcji towarów sprowadzanych przez Francję z zagranicy: rozwój produkcji tkanin, luster (sprowadzenie fachowców weneckich); wprowadził wysokie cła na importowane towary gotowe; działania te przyczyną wojny francusko-holenderskiej, konfliktu z Anglią i Rzeszą Niemiecką

• w podobny sposób realizowano zasady merkantylizmu w krajach Europy Wschodniej (Prusy, Austria, Rosja) - zwany tutaj kameralizmem (kamera = dworski aparat fiskalny i rachunkowy); bardziej konserwatywna doktryna

Rosja: car Piotr I - 1724 r. wprowadzenie protekcyjnej taryfy celnej zwiększanie ucisku podatkowego (opodatkowanie nawet okien, drzwi, kominów), monopol państwa na handel futrami, skórami, smołą, tytoniem, wódką, solą, kawiorem; rozbudowa miast, wewnętrznej komunikacji, sprowadzanie cudzoziemskich fachowców

Kraje	do połowy XV w.	XVI - XVIII w.	do 1870
Anglia, Francja	pełny rozkwit feudalizmu	kapitalizm handlowy/pierwotna akumulacja kapitału/merkantylizm/ prekapitalizm	kapitalizm wolnokonkurencyjny
Polska	feudalizm - skromniejsza struktura/drabina feudalna	refeudalizacja/system gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej	pierwotna akumulacja kapitału/narastanie elementów kapitalizmu

Proces akumulacji pierwotnej kapitału

Akumulacja - nagromadzenie kapitału; proces przyspieszonego tworzenia kapitału oraz klasy robotniczej na drodze przymusowego oddzielenia drobnego wytwórcy od środków produkcji; zgromadzone środki można uznać za przejaw akumulacji pierwotnej wówczas, gdy zostały one przekształcone w inwestycje produkcyjne, służące kształtowaniu się układu kapitalistycznego

1. Podwójna natura pierwotnej akumulacji kapitału (za K. Marksem):

1. wykształcenie wolnej siły roboczej (proletariatu), pozbawionej środków produkcji w wyniku wywłaszczania chłopów z ziemi (angielskie ogradzania, rugi w gospodarce folwarcznej środkowo-wschodniej Europy,

2. wykształcenie i umacnianie się nowej klasy społecznej (burżuazji), która jest właścicielem środków produkcji i promotorem budowy nowego systemu ekonomicznego

2. Różne klasyfikacje źródeł i form perwotnej akumulacji:

1. Źródła zewnętrzne - na zachodzie, zw. z falą odkryć geograficznych;

2. Źródła wewnętrzne - dominująca w Europie Środkowej

1. w rolnictwie,

2. poza rolnictwem

3. Źródła:

• wywłaszczanie chłopów z ziemi i zwiększane dochody z ziemi, zmiana właścicieli bogactwa należącego wcześniej do Kościoła katolickiego (kraje wprowadzające reformację - Anglia, państwa skandynawskie)

nadzwyczajna aktywizacja stanu szlacheckiego, dążenie do koncentracji ziemi, podejmowanie działalności przemysłowej, handlowej, finansowej, poszerzanie zakresu produkcji rolnej w folwarkach (szlachta wschodnioeuropejska); inwestowanie dochodów z ziemi, a nie przeznaczanie ich na konsumpcję dóbr luksusowych

• bogacenie się mieszczan uzyskujących dochody z handlu czy rzemiosła

pożyteczne inwestycje gł. w górnictwie; bankructwa także - gł. tych udzielających pożyczek niewypłacalnym dworom

• eksploatacja kolonii

handel zamorski, grabież kolonii, handel niewolnikami, korsarstwo, przemyt

• wojny handlowe

• pożyczanie pieniędzy

państwu, jako tzw. dług publiczny, osobom prywatnym pod zastaw lub oprocentowanie;

kredyty publiczne na ogół nie wystarczały na pokrycie potrzeb skarbu państwa, nie pomagały w tym także podatki czy dochody ze sprzedaży monopoli i przywilejów kompaniom handlowym;

od XVI w. rządy różnych krajów zaczęły zaciągać długi publiczne w formie obligacji państwowych - jedno ze źródeł akumulacji kapitału (udzielający pożyczek uzyskiwali na skutek oprocentowania obligacji zyski z kapitału ulokowanego w działalności państwa)

• spekulacje na giełdach

- największe giełdy - w Antwerpii, Amsterdamie i Londynie, mniejsze we wszystkich portach atlantyckich,

- na giełdach transakcje handlowe na podstawie próbek towaru, który miał być dostarczony w określonym czasie i miejscu (a znajdował się jeszcze w drodze z zamorskich kolonii),

- przedmiotem spekulacyjnych transakcji - głównie papiery wartościowe: weksle i udziały kompanii handlowych (niebezpieczeństwo podróży - lokata w wyprawę handlową to prawdziwy hazard),

- obok prawdziwych akcji, także fałszywe,

- spekulacja rodziła wielkie fortuny i wielkie bankructwa

Kryzys gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej

Rewolucja przemysłowa

całokształt przemian technicznych, ekonomicznych i społecznych związanych z powstawaniem wielkiego przemysłu fabrycznego i nowoczesnej cywilizacji

• przełom techniczny - przejście od pracy ręcznej do pracy za pomocą maszyn (mechanizacja produkcji); trzy składniki zmian technologicznych:

- mechanizacja,

- zamiana energii przyrody ożywionej na energię przyrody nieożywionej (węgiel zamiast drewna, maszyna parowa zamiast konia),

- zastosowanie nowych surowców występujących w dużej obfitości (węgiel kamienny, żelazo, bawełna)

• przełom ekonomiczny - zmiany w organizacji produkcji (powstanie systemu fabrycznego) i zasadach kalkulacji ekonomicznej (większa specjalizacja, relacje inwestycje-zysk)

• zmiany w strukturze społecznej - przejście od społeczeństwa wiejskiego do przemysłowego; urbanizacja; umacnianie nowych klas społecznych (kapitaliści, robotnicy); przemiany w poziomie i stylu życia; rozwój edukacyjny i intelektualny społeczeństw

1. Zasadnicze kierunki przemian:

1. mechanizacja przemysłu włókienniczego,

2. wydatne zwiększenie produkcji żelaza i zmiany w jego obróbce,

3. wykorzystanie nowych źródeł energii.

• najważniejsze zastosowania maszyny parowej:

• 1769 - pompy do odwadniania kopalni

• 1776 - pompy do miechów hutniczych

• 1779 - pompy do wodociągów miejskich

• 1782 - napęd do młotów i walców hutniczych

• 1784 - napęd do wyciągu w kopalniach

• 1785 - młyn parowy

• 1787 - napęd do maszyn przędzalniczych

• 1796 - napęd do walców farbiarskich

• 1797 - napęd do warsztatów tkackich

• 1801 - parowóz (samochód parowy)

• 1802 - młockarnia parowa

• 1807 - parostatek

• 1811 - napęd do maszyn drukarskich

• 1814 - parowóz na szynach (lokomotywa)

• uboczny efekt zastosowania maszyn parowych - wzrost popytu na węgiel kamienny jako jej paliwo,

• maszyny parowe wpłynęły na rozwój produkcji fabrycznej

Transport

• 1765 r. - automobile (przystosowanie maszyny parowej do poruszania pojazdu na drogach),

• 1804r. - lokomotywa (przystosowanie maszyny parowej do poruszania pojazdu na szynach),

• 1814 r. - George Stephenson, udoskonalona lokomotywa, poruszająca się po szynach o specjalnym przekroju - kolej żelazna,

• kolej żelazna w 1825 r. połączyła miasta Stockton i Darlington linią towarową, a w 1830 r. port Liverpool z ośrodkiem produkcji włókienniczej Manchesterem - linią osobową,

• 1807 r. - Robert Fulton, parostatek „Clermont” na Missisipi,

• od 1840 r. parostatki przepływały Atlantyk w ciągu 15 dni (pod koniec XIX w. - w ciągu tygodnia)

Rewolucja agrarna

Rewolucja agrarna - całokształt przemian w rolnictwie w XVIII i I połowie XIX wieku prowadzący do przewrotu

• agrotechnicznego (wzrost wielkości produkcji dzięki zmianom i ulepszeniom techniki produkcji rolnej,

• społeczno-ekonomicznego (likwidacja na wsi stosunków feudalnych i stworzenie modelu rolnictwa kapitalistycznego

które wzajemnie się uzupełniały i prowadziły do trwałej zmiany organizacji produkcji rolnej (przekształcenie rolnictwa tradycyjnego w nowoczesne i towarowe).

Przeobrażenia techniczne w rolnictwie dotyczyły:

• zwiększenia powierzchni uprawnej przez zastosowanie płodozmianu,

• mechanizacji prac rolnych,

• upowszechnienia intensywnego nawożenia i melioracji,

• zmiany struktury upraw,

• intensyfikacji hodowli,

• uprzemysłowienie rolnictwa

Do przeobrażeń społeczno-ekonomicznych należy zaliczyć:

• powiązania rolnictwa z wieloma działami życia społecznego (przemysł, nauka, oświata),

• likwidację stosunków feudalnych,

• emancypację ludności wiejskiej.

Aspekty techniczne rewolucji agrarnej

1. Płodozmian

- zastosowanie zmianowania, czyli następstwa roślin na polu uprawnym, bez ugoru,

- zwiększenie powierzchni uprawnej (o 1/3),

- wzrost wydajności ziemi (pełen system rotacyjny wymagał starannych zabiegów agrotechnicznych)

- wymagał dobrego nawożenia,

- prowadzi do wzrostu produkcji globalnej

2. Mechanizacja

- początkowo ulepszanie tradycyjnych narzędzi (pług wieloskibowy, brona żelazna, kosa),

- nowe maszyny - były najczęściej adaptacją osiągnięć rewolucji przemysłowej na potrzeby rolnictwa:

• młyn parowy i młockarnia parowa

• sieczkarnia

• siewnik rzędowy

• żniwiarka

• koparka do ziemniaków

- powstawały zakłady produkujące maszyny rolnicze,

- mechanizacja była kosztowna - stąd też stosowano ją tylko w posiadłościach ziemskich i bogatych gospodarstwach chłopskich,

- najbardziej popularne urządzenie mechaniczne do poruszania młocarni, wialni, sieczkarni - kierat

3. Nawożenie

- nawożenie naturalne obornikiem nie było wystarczające mimo rozwoju hodowli,

- sprowadzano nawóz naturalny (guano) z Ameryki Południowej, poprawiano urodzajność gleb stosowaniem szlamu ze stawów, torfu,

- owocem skojarzenia rolnictwa z nauką była produkcja nawozów sztucznych,

- pierwsze wytwarzane fabrycznie nawozy:

• mączki wapienno - fosforowe z kości zwierzęcych,

• sole potasowe z popiołu drzewnego,

• saletra preparowana z guana ptasiego sprowadzanego w wielkich ilościach z Ameryki Płd.

- nawozy sztuczne:

• II poł. XIX w. - produkcja nawozów fosforowych z żużla wielkopiecowego,

• 1912 r.- uzyskanie amoniaku z azotu zawartego w powietrzu metodą syntezy chemicznej - nawozy azotowe

- nowa gałąź nauki i przemysłu - AGROCHEMIA

4. Melioracje

- przyczyniły się poważnie do zwiększenia produkcji rolnej,

- stosowane w celu poddania uprawie gruntów dotąd nieużytkowanych,

- pozwoliły rozszerzyć obszar uprawy i podnieść wydajność gruntów już wcześniej użytkowanych,

- dla zwiększenia areału upraw praktykowane były:

• osuszania gruntów,

• nawadnianie,

• karczowania lasów i zarośli,

• zaorywania obszarów stepowych

5. Doskonalenie uprawy roślin

- w zmianowaniu ograniczenie powierzchni upraw zbożowych (max - 55%areału), a wprowadzenie roślin motylkowych (wyka, łubin, seradela, koniczyna - pasze i tzw. zielony nawóz),

- upowszechnienie się:

• uprawy ziemniaków i buraków cukrowych - ziemniaki stały się ważnym surowcem do produkcji spirytusu oraz pożywieniem,

• innych upraw przemysłowych - np. kukurydza

- wprowadzenie do upraw udoskonalonych odmian roślin użytkowych,

- bardziej racjonalna gospodarka surowcami roślinnymi

6. Intensyfikacja hodowli

- postępowi w dziedzinie hodowli służyły:

• badania naukowe (przede wszystkim Pasteura), co zaowocowało odkryciem szczepionki przeciw wściekliźnie,

• wprowadzenie ochrony weterynaryjnej,

• chów nowych gatunków bydła, nierogacizny i drobiu,

• systematyczne ulepszanie i uszlachetnianie ras

- zwiększyła się wielkość zwierząt (waga) i mleczność krów,

- zwiększyła się produkcja mięsa i art. mlecznych, a hodowla stała się samodzielnym działem produkcji

Ulepszenie rasy trzody chlewnej - przykłady okazów hodowlanych

Społeczno-ekonomiczne aspekty rewolucji agrarnej

2. Rolnictwo i przemysł

- wsparcie specjalistycznych gałęzi przemysłu: maszynowego i chemicznego (fabryki maszyn rolniczych - najwcześniej w Anglii i Stanach Zjednoczonych, nawozów sztucznych, środków ochrony roślin, pasz, szczepionek),

- rozwój przemysłu rolno-spożywczego (cukrownictwo, gorzelnictwo, piwowarstwo, itd..); przechodzenie od domowej produkcji nabiału, piwa, do produkcji masowej,

- mechanizacja piekarni, mleczarni, rzeźni itp.

3. Nauka i oświata rolnicza

- badania naukowe (agrochemia, weterynaria, itd.), towarzystwa naukowe, czasopisma fachowe,

- oświata rolnicza (szkoły zawodowe, prasa, kursy podnoszenia kwalifikacji, wydawnictwa popularne)

4. Rozwój kapitalizmu w rolnictwie:

Francuska droga do kapitalizmu	Pruska droga do kapitalizmu
rewolucyjna	ewolucyjna
oddolna (inicjatywa ludu)	odgórna (inicjatywa rządu)
brak obciążeń dla chłopów	duże obciążenia chłopów (odszkodowania - ½ lub 1/3 użytkowanego areału)
brak przeżytków stosunków feudalnych (nadano chłopom ziemię przez nich użytkowaną)	wiele przeżytków stosunków feudalnych (chłopi otrzymali prawo do ziemi - uwłaszczenie - ziemię otrzymali tylko najbogatsi, biedni rugowani)
Belgia, Dania, Hiszpania	Prusy, Rosja, Austria Ziemie polskie

1. Konsekwencje rewolucji agrarnej

• powstanie rolnictwa kapitalistycznego,

• własność indywidualna (obszarnicza i chłopska) w miejsce podzielonej własności feudalnej ziemi,

• w sferze ekonomicznej => WZROST PRODUKCJI ROLNEJ,

• przełom w produkcji żywności,

• produkcja towarowa dla miast i przemysłu,

• poprawa położenia prawnego i materialnego ludności chłopskiej, chociaż w Europie Wsch. - pauperyzacja wsi nadal ogromna,

• mniejszy odsetek ludności utrzymującej się z rolnictwa - im mniejszy odsetek ludności utrzymującej się z rolnictwa, tym wyższy poziom rozwoju ekonomicznego i nowocześniejsza struktura ekonomiczno-społeczna kraju

---