Ogólna koncepcja administracji w Rzymie
Budowa potęgi Cesarstwa Rzymskiego w świecie starożytnym trwała wiele stuleci.
W wyniku podbojów państwo rzymskie stale rozszerzało swoje granice. Wobec wciąż powiększającego się obszaru i liczby ludności zarządzanie nim stawało się coraz trudniejsze, co wymagało zmian ustrojowych i reform. Starożytny Rzym przechodził w czasie swojego istnienia wiele zmian ustrojowych - począwszy od monarchii, przez republikę po cesarstwo (pryncypat i dominat).
Początki Rzymu to czasy królestwa. Władzę w tym okresie sprawował król, który musiał liczyć się ze zdaniem zgromadzenia ludu oraz z senatem, który tworzyli członkowie arystokratycznych rodów.
Po wygnaniu z Rzymu ostatniego króla Rzym wkroczył w epokę wczesnej Republiki. Najważniejszą władzę w Republice sprawował lud rzymski. Urzędy były wybierane na zgromadzeniu, w którym mogli uczestniczyć wszyscy obywatele. Odbywało się głosowanie, na którym jeden głos oznaczał głos jednej centurii.
Władza w republice rzymskiej była podzielona między lud, senat i urzędników.
Najwyższą władzę prawodawczą i sądowniczą sprawował lud i wykonywał ją poprzez skomplikowany system zgromadzeń ludowych - zebrań całego ludu. Zgromadzenia Ludowe (komicje, centurialne wg podziału majątkowego) miały funkcje ustawodawcze, ale nie miały inicjatywy ustawodawczej. Decydowały one o wyborze urzędników, ratyfikacji traktatów, o wojnie i pokoju. Mocą ich uchwał wprowadzano więc wszelkie zmiany ustroju i przyjmowano projekty ustaw. W okresie cesarstwa traciły na znaczeniu i zostały zlikwidowane.
Najwyższą władzę polityczną i administracyjną sprawował senat (reprezentujący arystokrację, złożony z patrycjuszy). Decydował o najważniejszych sprawach państwowych.
Senat decydował także o polityce wewnętrznej i zewnętrznej państwa. Nadzorował urzędy, zatwierdzał uchwały Zgromadzeń, zatwierdzał dokonywanie wyborów najważniejszych urzędników w państwie. Senat rzymski - w czasach republiki było to ciało ustawodawcze i wykonawcze, a w czasach cesarstwa rzymskiego było to najwyższe ciało ustawodawcze.
Dosłownie Senat to rada starszych. Listę senatorów sporządzano co 5 lat. Liczba miejsc w Senacie była ograniczona. Pierwotnie wynosiła 300, potem 600, a Cezar podwyższył do 900.
Władzę wykonawczą, w tym realizację uchwał senatu i ludu, sprawowali urzędnicy o ograniczonych kompetencjach i kadencji.
Admin.centr. Na czele państwa stali dwaj konsulowie (najbardziej prestiżowy urząd) - miał charakter kolegialny wybierany przez Zgromadzenia Centurialne na kadencję trwającą rok. Posiadali władzę wykonawczą oraz prawo veta w senacie.
Mieli oni swoich pomocników, którymi byli pretorzy (następny co do znaczenia był urząd) - również wybierany przez Zgromadzenia Centurialne. Pretorzy sprawowali władzę podczas nieobecności konsulów. Pełnili funkcję porządkową, tzn. dbali o porządek publiczny oraz sądownictwo karne i cywilne.
Cenzorzy byli odpowiedzialni za majątkowy spis ludności oraz za sporządzenie list senatorów. Mogli także wyznaczać wysokości ceł i podatków (dbali o budżet Rzymu) oraz stali na straży moralności obywateli.
Trybuni ludowi pilnowali interesów plebsu- najniższej warstwy społecznej. Zwoływali zgromadzenia, mieli prawo veta, a także mogli aresztować urzędników.
Edylowie zajmowali się pilnowaniem porządku publicznego. Byli odpowiedzialni za organizację igrzysk.
Ostatnia grupa urzędnicza - kwestorzy odpowiedzialni byli za sprawy funduszu państwa.
Nadzwyczajną funkcją urzędniczą była rola dyktatora. Sprawował on władzę w sytuacjach kryzysowych (gdy państwu groziło niebezpieczeństwo zewnętrzne) - najdłużej pół roku i do zakończenia powierzonego mu zadania.
Urząd kwestora - mianowali ich konsulowie - ich zadaniem było prowadzenie dochodzeń w przypadku popełnienia najcięższych zbrodni.
Cenzorzy - podstawową ich funkcją było sporządzenie spisów obywateli oraz szacowanie posiadanego przez nich majątku (cenzusu) celem ustalenia wysokości płaconego podatku. Do ich kompetencji należało też układanie listy senatorów. Wybierały ich zgromadzenia centralne najpierw na okres 5lat, a później na półtora roku.
Urząd trybuna ludowego - miał charakter nadzwyczajny. Wyboru trybunów ludowych dokonywano corocznie na zgromadzeniu plebejskim. Wywodzili się z plebejuszy. Ich głównym zadaniem było dbanie o interesy tej grupy. Ich osoba była na tym terenie nietykalna a dom
Podział terytorialny w okresie republiki:
Civitates tworzyły miasta wraz z przyległymi do nich obszarami wiejskimi. Ich status był zróżnicowany.
w prowincjach wcielanych do republiki początkowo zarządzali pretorowie, powierzano im olbrzymie uprawnienia administracyjne, sądownicze i wojskowe na podległym im obszarze. Z upływem czasu nadzór nad zarządem prowincjami przejął Senat.
Tworzono kolonii, które były uzależnione od celów wojskowych. Były to niewielkie osady, zasiedlone przez rzymskich plebejuszy. Podstawę ich utworzenia stanowiła ziemia publiczna odebrana pokonanym plemionom lub miastom. Podstawowym zadaniem kolonii było: czuwanie nad bezpieczeństwem militarnym okolicy. Urbanizacyjnie i administracyjnie były one wierną kopią Rzymu. Tworząc je na mocy uchwały Senatu. Na czele mieszkańców kolonii stali dwaj urzędnicy, zwani duumwirami(odpowiednicy konsulów). Wszyscy koloniści posiadali obywatelstwo rzymskie.
- Natomiast municypia to dawne podbite gminy italskie, które z Rzymem zawarły układ o przymierzu.
Nakładał on na nie głównie obowiązek określonej pomocy wojskowej. Ludność municypiów posiadała jedynie prawa ograniczone, ale miały własny ustrój władz samorządowych.
Okres Cesarstwa został zapoczątkowany przez cesarza Oktawiana Augusta. Przyjął on przydomek Cezar, na cześć swojego wuja - Juliusza Cezara. W okresie pryncypatu występowała diarchia czyli dwuwładza cesarza i senatu. Cesarz był "pierwszym obywatelem republiki", piastującym jednocześnie funkcje imperatora, przywódcy senatu, prokonsula zarządzającego prowincjami, najwyższego kapłana, trybuna ludowego i cenzora ustalający listy senatorów. Był władcą absolutnym starającym pogodzić wojskowy absolutyzm z ustrojami republikańskimi (zapewniając cesarzowi pełnię władzy, a jednocześnie zachowując pozory dalszego trwania republiki). August należał do tych cezarów, którzy wprowadzili szereg reform, aby usprawnić administrację rzymską. Zastąpił skorumpowanych patrycjuszy administratorami ze stanu ekwitów (czyli rycerzy) oddając w ich ręce kluczowe stanowiska w państwie. Mogli oni za swoje zasługi uzyskać od cesarza jedną z najwyższych nagród, jaką było wpisanie na listę senatorów. Zastąpił również skorumpowanych przedsiębiorców, którzy do tej pory zajmowali się gromadzeniem podatków, urzędnikami państwowymi. Te zmiany w połączeniu z rozsądnymi podatkami i stabilną walutą spowodowało rozwój handlu i wzrost gospodarczy w imperium.
Zlikwidowane zostały Zgromadzenia Ludowe (komicje), a głównym ciałem kolegialnym mającym obok cesarza największe znaczenie dla podejmowania decyzji w państwie pozostał Senat oraz konsulowie. Konsulat stał się jednak honorowym wyróżnieniem dla wybranych senatorów. Do konsulów należało jedynie przewodzenie Senatowi i rozstrzyganie spraw drobnych.
W ręku cesarza pozostawała wyłączna kontrola nad armią nad najważniejszymi prowincjami państwa, (utworzył stałą, zawodową armię) a także nad powoływaniem urzędników na część nowo utworzonych stanowisk w administracji. Kolejni cesarze mieli jednak wpływ na jego skład oraz podejmowane przez Senat decyzje. Z czasem do grona senatorów zostali do popuszczeni także obywatele pochodzący z innych prowincji Imperium Rzymskiego. Jedynym kryterium ich wyboru miała być ich lojalność i oddanie dla cesarza. Pryncypat nie był dziedziczny, ale władca miał możliwość wyznaczenia swego następcy.
Za sprawy porządkowe oraz ochronę cesarza byli odpowiedzialni pretorianie. Ich przywódcami stało się dwóch prefektów, którzy wraz z szefami administracji zyskiwali coraz większe poparcie.
Formalnie zarząd nad prowincjami należał do Senatu w praktyce polecenia cesarskie wykonywali namiestnicy, a w przypadki ich nieobecności legaci mianowani przez namiestników jako ich pełnomocnicy.
Kancelaria i rada cesarska dzieliła się na wyspecjalizowane biura. Poszczególne biura zajmowały się: korespondencją urzędową, odpowiedziami na zapytania i prośby obywateli, przygotowywaniem przemówień cesarza, komentowaniem prawa oraz nadzorem nad finansami państwa.
W wyniku zmian społecznych, gospodarczych i politycznych, pryncypat został zastąpiony przez dominat. Głównym powodem zmian ustrojowych była konieczność obrony państwa przed najazdami z zewnątrz, uznano że skupienie władzy w rękach jednego człowieka będzie rozwiązaniem problemu. Dominat spowodował wzrost władzy cesarza, który stał się władcą absolutnym. Podlegała mu teraz armia z dowódcami na czele, prefektowie czterech części imperium, rada cesarska oraz prefekci. Rozbudowany został ceremoniał dworski (złote szaty, diadem, padanie na twarz) podkreślać miał podobieństwo cesarza do boga. Wprowadził władzę opartą na armii i biurokracji. Nastąpił wzrost administracji państwowej. Cały kraj został podzielony na prefektury (4), na diecezje (13) oraz na prowincje (100). Przeprowadzona została reforma wojska.
Senat w okresie dominatu został utrzymany. Aparat administracji oparto na zasadach: centralizmu, biurokratyzmu, oddzielenia władzy wojskowej od cywilnej. Urzędy podzielono na centralne i lokalne. Najbliższymi doradcami cesarza byli członkowie świętej rady cesarskiej - Konsystorz. Powstały też nowe urzędy: marszałek dworu, naczelnik skarbu cesarskiego, zarządca majątków cesarskich, naczelnik gwardii, ministrowie wojny, naczelnik tajnej policji. Sztywny ceremoniał dworski
Adm. terytorialna. Cesarstwo zostało podzielone na 4 prefektury, na ich czele stali prefekci pretorianów. Prefektury dzieliły się na diecezję. Na ich czele stali wikariusze.
Rozwijało się budownictwo wojskowe i miejskie.