Artykuł zamieszczony w książce: Pomoc i opieka w starości, pod red. B. Kromolickiej, B. Bugajskiej, K. Serdyńskiej Szczecin 2007
Beata Bugajska
Godność w życiu ludzi starych.
Wyzwanie dla profesjonalnej opieki i edukacji
Wprowadzenie
Pojęcie godności zajmuje centralne miejsce w etycznych rozważaniach na temat opieki. Poszanowanie godności jednostki jest wielokrotnie wymieniane jako wartość nadrzędna w dokumentach dotyczących zdrowia i opieki socjalnej. Zapewnienie godnej opieki ma pozytywny wpływ na zdrowie i kondycję społeczną, w tym dobre samopoczucie. Proces demograficznego starzenia się społeczeństwa polskiego rodzi wyzwania związane z zapewnieniem godnej opieki osobom najstarszym, znajdującym się w okresie starości sędziwej, w którym prawdopodobieństwo wystąpienia chorób i wynikająca z tego konieczność zapewnienia opieki wzrasta. O konieczności wypracowania nowych standardów opieki nad ludźmi starymi mogą świadczyć nierzadkie przykłady niegodnego, niehumanitarnego traktowania osób starych w instytucjach opieki medycznej i socjalnej. Niska pozycja społeczna ludzi starych w społeczeństwie, negatywny stereotyp starości, łączący starość ze zniedołężnieniem, zależnością od innych sprawia, że nie tylko osoby starsze wymagające opieki ale i osoby pozostające aktywne, spotykają się z upokarzaniem, pomniejszana jest ich wartość w wielu dziedzinach życia, postrzegani są jako obciążenie dla społeczeństwa, osoby niekompetentne, bezużyteczne. Można zatem uznać, że godność ludzi starych jest w dużym stopniu zagrożona, co wiąże się z potrzebą działań edukacyjnych, podejmujących problematykę godności człowieka, zarówno w aspekcie poszanowania godności drugiego człowieka, jak i budzenia oraz podtrzymywania poczucia własnej godności wśród osób starych. Nie bez znaczenia jest także kwestia obrony godności tych osób starych, które nie są w stanie rozpoznać, czy ich godność została naruszona.
Godność w starości. Ustalenia definicyjne
W literaturze przedmiotu godność analizowana jest na różnych płaszczyznach. Najczęściej interpretacji poddaje się godność osobową i godność osobistą. Wyróżnia się również godność moralności, godność tożsamości, godność zasług.
Godność osobowa, to właściwość przysługująca każdemu człowiekowi, wynikająca z racji bycia osobą. Jest ona absolutna, wspólna wszystkim ludziom, przyrodzona. Godność człowieka jako osoby duchowej stoi ponad biologiczno-społeczną wartością jednostki. Oznacza to, że człowiek jako osoba zachowuje godność pomimo ograniczeń biologicznych organizmu pojawiających się wraz z wiekiem czy wynikających z niepełnosprawności, czy też ograniczeń społecznych wynikających z niskiego statusu człowieka starego w społeczeństwie.
Godność osobowa posiada wartość absolutną, nie podlega ograniczeniu z powodu równego, przyrodzonego statusu wszystkich ludzi. Tak ujmowana godność wydaje się istotna szczególnie w odniesieniu do osób chorych, niepełnosprawnych, starych. Uznanie bezwzględnej godności człowieka chroni jednostki najsłabsze, które nie zawsze potrafią rozpoznać, które zachowania innych osób naruszają ich godność. Do takich osób można zaliczyć szczególnie osoby starsze chorujące na chorobę Alzheimera lub inny rodzaj otępienia.
Równość w zakresie godności ludzkiej jest podstawą równości praw wszystkich ludzi. Jednakże nie wszystkie gwarantowane prawa osób starych są w praktyce realizowane.
Można wymienić tu prawo dostępu do świadczeń zdrowotnych i opieki, dóbr i usług umożliwiających pełne uczestnictwo w życiu społecznym, dostępu do informacji, pełnego uczestnictwa w życiu publicznym, społecznym, kulturalnym. Sytuacją niedopuszczalną, naruszającą godność człowieka, jest np. ograniczanie dostępu do świadczeń zdrowotnych osób starych z uwagi na zbyt zaawansowany wiek, likwidacja oddziałów geriatrycznych, brak domów pomocy specjalizujących się w pracy z osobami z chorobą Alzheimera, mała liczba lekarzy specjalizujących się w dziedzinie geriatrii, brak wykwalifikowanych opiekunów ludzi starych, niska jakość opieki środowiskowej, koncentrującej się głównie na wykonywaniu czynności higienicznych („bed and body work”), zaniedbującej potrzeby psychiczne osoby starej.
O ile godność osobowa posiada wartość absolutną, o tyle godność osobista (godność własna, poczucie własnej godności,) posiada wartość relatywną, która może być ograniczana zarówno przez czynniki wewnętrzne, jak i zewnętrzne. Frankl godność osobistą utożsamia z dumą, z oceną wartości człowieka jako osoby. Jest ona indywidualną właściwością jednostki, zależną od właściwości jej przynależnych.
Można przyjąć, że w zakres godności osobistej wchodzi godność rozpatrywana w aspekcie moralności, tożsamości i zasług.
Godność jako moralna postawa zależy od myśli i czynów jednostki. W tym ujęciu osoba godna respektuje normy moralne. Godność posiada ten, kto broni uznawanych przez siebie wartości, w poczuciu własnej wartości i w oczekiwaniu na szacunek ze strony innych. Traci godność ten, kto wypiera ważne dla siebie wartości, daje się poniżać w celu osiągnięcia określonych korzyści i występuje przeciwko uznanym w danej kulturze normom moralnym. Godność wynikającą z postawy moralnej człowieka można zatem utracić w wyniku własnych działań o charakterze niemoralnym. W przypadku osób starszych reguła ta jest jak najbardziej obowiązująca za wyjątkiem jednak tych osób, które z uwagi na chorobę nie są w stanie odróżniać dobra od zła i których nie można obarczać odpowiedzialnością za zachowania niemoralne.
Godność tożsamości to godność związana z tożsamością i integralnością jednostki jako istoty ludzkiej. Jest to godność jaką jednostka przypisuje sama sobie, jako integralnej, niezależnej osobie, odwołującej się do własnych doświadczeń, posiadającej wizję przyszłości i określone relacje z innymi ludźmi. Tego rodzaju godność przejawia się w podstawowym szacunku dla własnej osoby, który nie musi wyróżniać się niczym szczególnym, np. z punktu widzenia moralności. Godność tożsamości, związaną z integralnością duchowo - cielesną człowieka można utracić w wyniku wewnętrznych zmian w sferze psychicznej lub fizycznej jednostki, jak również poprzez czynniki zewnętrzne, takie jak czyny innych ludzi, zdarzenia losowe. Doświadczanie własnej starości już samo w sobie zagraża tożsamości jednostki. Zmiana sytuacji życiowej, utrata zajmowanej pozycji, konieczność weryfikacji własnych planów powoduje, że człowiek może przeżywać kryzys tożsamości, równie silny, jak w okresie dorastania. Dotychczasowa podstawa tożsamości, wyrażająca się w odpowiedzi na pytanie „kim jestem” wymaga weryfikacji i ponownego odnalezienia. Szybkie tempo zmian zachodzących we współczesnym świecie, rozwój technologii informatycznej, pogłębiający się dystans międzypokoleniowy utrudnia zaistnienie w nowej rzeczywistości po przejściu na emeryturę. Poczucie nieprzystawalności do zmieniającej się rzeczywistości, jak również poczucie bezużyteczności może niekorzystnie wpływać na poczucie godności osobistej ludzi starych, podobnie jak pogarszająca się sytuacja finansowa ludzi starych, brak środków na zakup podstawowych produktów i lekarstw.
Według koncepcji Eriksona, w okresie starości jednostka staje przed kryzysem osiągnięcia integralności, czyli akceptacji własnego życia takim jakie było, uznanie je za własne, pogodzenia się z myślą o zbliżającym się końcu własnej egzystencji. Jest to tym trudniejsze im bardziej jednostka jest zdana na pomoc innych, im bardziej ograniczona jest jej autonomia. Wraz z rosnącą zależnością od opiekunów ryzyko ingerencji w sferę osobistą osoby starej jest większe, co tym samym zwiększa ryzyko naruszenia integralności jednostki i grozi utratą godności. Ograniczenia opieki instytucjonalnej, wynikające ze zbyt małej liczby personelu, zbyt dużej rotacji kadry, bezpośrednio przekładają się na jakość opieki. I tak na przykład, mężczyzna niesprawny fizyczne, przebywający w domu pomocy społecznej czeka codziennie rano do trzech godzin na przeniesienie z łóżka na wózek inwalidzki. Dyżurująca opiekunka, która zajmuje się w tym samym czasie innymi osobami nie jest w stanie sama udźwignąć podopiecznego.
Szczególnie narażone są jednak osoby chore, które nie posiadają lub utraciły świadomość. Są to np. osoby w końcowych fazach demencji starczej, osoby z chorobą Alzheimera, osoby chore psychicznie. Zmiany wywołane przebiegiem choroby Alzheimera naruszają ciągłość tożsamości jednostki. Nie jest ona w stanie dostrzegać własnej ciągłości w czasie, odwoływać się do doświadczeń, korzystać z posiadanych kompetencji, ponieważ pamięta tylko oderwane od całości życia, fragmenty własnej biografii. Dezorientacja w aktualnej rzeczywistości przejawia się w nierozpoznawaniu bliskich, nieumiejętności rozpoznawania znajomych miejsc, niekontrolowaniu upływu czasu, interpretowaniu życiowych sytuacji w oparciu o przypadkowe, nieuporządkowane myśli i emocje. Osoby znajdujące się w takiej sytuacji nie są w stanie bronić swojej godności ponieważ nie są świadome tego, że jest ona zagrożona. Pozostając zupełnie bezbronnymi mogą stać się ofiarami osób sprawujących opiekę. Ich godność osobista może zostać pogwałcona, mogą zostać pozbawieni szacunku. Przykładem niewłaściwego postępowania, naruszającego godność człowieka, może być zachowanie studentów, którzy odbywając praktykę na oddziale dla osób starych wykonywali zdjęcia rozebranym podopiecznym, nakłaniali ich do intymnych zwierzeń, które nagrywali i udostępniali innym. Przykład ten pokazuje, jak ważne w procesie edukacji osób, które w przyszłości będą pracować z osobami wymagającymi pomocy, jest uwzględnianie duchowych potrzeb człowieka. Respektowanie ludzkiej godności stanowi bowiem, zdaniem Balogová, podstawową potrzebę duchową człowieka starego ciężko chorego.
Godność jako zasługa zależy od statusu społecznego jednostki i zajmowanej przez nią pozycji. Posiada godność osoba, która zajmuje wysoką pozycję w społeczeństwie, piastuje urząd, dający jej określone prawa (godność formalna) lub może wykazać się osiągnięciami cenionymi społecznie - artystycznymi, naukowymi (godność nieformalna). Tak rozumiana godność nawiązuje do łacińskiego znaczenia słowa godność - dignitas, oznaczającego dostojeństwo, szlachetność, doskonałość. W społeczeństwach opartych na tradycji ludzie starzy zajmowali wysokie stanowiska lub cieszyli się nieformalnym autorytetem wśród członków zbiorowości, co gwarantowało im utrzymanie własnej godności. Współcześnie, przejście na emeryturę wiąże się z utratą pozycji społecznej. Zmiana relacji międzypokoleniowych, wynikająca z nieadekwatności doświadczeń ludzi starych do współczesnych warunków życia, grozi utratą posiadanej godności rozpatrywanej w aspekcie zasług, jak również utrudnia podwyższanie statusu społecznego przez ludzi starych. Społeczny obraz osób starych, lansowany przez media wizerunek starości, niejednokrotnie deprecjonuje starość, lokując ją na niskiej pozycji społecznej.
Reasumując, wyróżnione płaszczyzny godności nie są całkowicie rozłączne znaczeniowo, wchodzą ze sobą w określone związki. Godność osobowa jako godność uniwersalna, właściwa wszystkim jednostkom ma charakter trwały, posiada niezmienną wartość; istnieje tak długo, jak trwa życie każdego człowieka. Stanowi podstawę formułowania praw, których respektowanie jest równoznaczne z poszanowaniem osoby. Godność osobista ma swoje podłoże we właściwościach przynależnych jednostce, takich jak moralność, tożsamość, zajmowana pozycja społeczna. O ile godność osobowa posiada stałą, niezmienną wartość, o tyle godność osobista i wchodząca w jej zakres godność moralności, tożsamości i zasług, może osiągać różne wartości, może być stopniowalna. I tak, godność jako moralność jest wynikiem czynów jednostki; może być całkowicie zatracona w wyniku czynów niemoralnych jednostki. Godność tożsamości łączy się z integralnością duchowo-cielesną jednostki. Można ją utracić w wyniku czynników zewnętrznych (zachowania innych ludzi) lub wewnętrznych (przemiany w sferze psychicznej lub fizycznej). Godność zasług może pojawiać się i zanikać w zależności od pozycji zajmowanej przez jednostkę, posiadanego statusu społecznego.
Zdaniem Kozieleckiego jednostka poprzez aktywność kształtuje i umacnia swoją godność. Autor zwraca uwagę na trzy rodzaje aktywności, stanowiące źródła godności: 1/ obronę własnej tożsamości i systemu przekonań 2/ aktywność skierowaną ku innym ludziom. 3/ twórczość. Przyjmując taki punkt widzenia, ograniczanie przez czynniki zewnętrzne możliwości przejawiania aktywności w okresie starości zagraża godności człowieka starego. Przykładem może być ograniczony dostęp do Uniwersytetów Trzeciego Wieku i innych miejsc aktywnego spędzania czasu wolnego. Dyskusyjny jest również przymus przejścia na emeryturę, który ogranicza aktywność jednostki, pozbawiając ją możliwości decydowania o momencie zakończenia własnej aktywności zawodowej oraz ograniczanie możliwości kontynuowania aktywności zawodowej przez osoby pobierające świadczenia emerytalne.
Jednakże, uznanie aktywności za warunek bycia godnym stanowi zagrożenie dla godności szczególnie tych osób, które z uwagi na ograniczenia wynikające z choroby nie mogą być aktywne. Nie są w stanie bronić własnych przekonań i tożsamości. Aktywność ułatwia godne przeżywanie starości, jednakże nie oznacza to, że je całkowicie warunkuje. Człowiek stary może ograniczać dziedziny swojej aktywności, stopniowo wycofując się z życia, w drodze indywidualnego wyboru lub w sytuacji choroby, zachowując swoją godność. Godność człowieka starego staje się szczególnie zagrożona wówczas, gdy o jej utrzymaniu decydują osoby sprawujące opiekę.
Opieka wspierająca godność człowieka starego
Godność stanowi fundamentalną wartość profesjonalnej opieki. Poszanowanie godności człowieka starego jest szczególnie ważne w obszarze służby zdrowia i pomocy społecznej. Zapisy o godności znajdujemy w wielu aktach prawnych, co jednak nie przekłada się na konkretne umiejętności opiekunów. W praktyce opiekuńczej można znaleźć przykłady naruszania godności ludzi starych, takie jak: lekceważenie ludzi starych, ignorowanie ich, okazywanie im obojętności, ośmieszanie, używanie pozbawionego szacunku języka, mówienie o osobie w obecności innych, tak jakby jej nie było, okłamywanie i oszukiwanie, brak poszanowania dla śmierci, okazywanie braku szacunku w zachowaniu, przejawianie agresji werbalnej i fizycznej, traktowanie ludzi przedmiotowo, wprowadzanie zmian w otoczeniu osób bez ich zgody, nieinformowanie ludzi o tym, co się dzieje, niepozwalanie na wyrażanie własnego zdania, niekonsekwentne wypełnianie obowiązków opieki, koncentracja na materialnej stronie opieki, interesowność, brak poszanowania prywatności podczas indywidualnej opieki, ignorowanie osób podczas wykonywanych działań.
Dążąc do optymalizacji pracy instytucji podejmujących się opieki nad człowiekiem starym (domy pomocy społecznej, oddziały geriatryczne, usługi opiekuńcze), należałoby zapewnić podopiecznym wyższy poziom uczestnictwa w sprawowanej nad nimi opiece, stwarzać takie możliwości, które pozwalałyby ludziom starym na podejmowanie decyzji i zwiększały u nich poczucie kompetencji. Nie bez znaczenia byłoby również zwrócenie uwagi na stwarzanie warunków sprzyjających poprawie jakości życia ludzi starych. Człowiek stary, pozostający w swoim środowisku rodzinnym, również nie może zostać pozbawiony wpływu na swoje życie. Opieka nad człowiekiem starym, warunkowana ograniczeniami natury fizycznej, nie powinna prowadzić do całkowitego uzależnienia od pomocy bliskich. Należy rozpoznać zakres możliwych do wykonywania przez osoby stare czynności i motywować je do ich wykonywania.
Profesjonalna opieka wspierająca godność ludzi starych polega na:
- dostarczaniu indywidualnej opieki i wsparcia, szanowaniu indywidualnych wartości i przyzwyczajeń, dostosowywaniu opieki do potrzeb i rytmu jednostki, szanowaniu granic indywidualnych ograniczeń, wspieraniu osób starszych w utrzymywaniu higieny i wyglądu, zapewnieniu komfortu i uwagi, dostarczaniu wszystkich niezbędnych usług, przewidywaniu indywidualnych potrzeb, poznaniu osoby przed podjęciem opieki;
- chronieniu społecznej pozycji ludzi starych i potwierdzaniu znaczenia pełnionych przez nich ról społecznych, nawet kiedy pogorszeniu ulega sprawność umysłowa czy fizyczna, utwierdzaniu w poczuciu własnej wartości, wspieraniu i podtrzymywaniu niezależności, niestawianiu ludzi starych w sytuacjach, które mogą doprowadzić do ich porażki w grupie, niepodkreślaniu niedoskonałości ludzi starych w obecności innych;
- promowaniu uczestnictwa w życiu społecznym, niepozwalaniu na izolację, dodawaniu odwagi do uczestnictwa w codziennym życiu, popieraniu indywidualnych wyborów i podejmowanych decyzji, pozwalaniu na podejmowanie decyzji.
Askham stawia przed profesjonalną opieką następujące zadania w zakresie zachowania godności ludzi starych:
1. Promowanie osobistego wyglądu i autoprezentacji ludzi starych odpowiednio do ich potrzeb i poczucia własnej wartości.
2. Promowanie prywatności i osobistej przestrzeni. Istotne jest dostrzeżenie osobistej przestrzeni ludzi starych oraz jej akceptacja przez opiekunów, zarówno w obszarze opieki zdrowotnej jak i opieki społecznej.
3. Zachęcanie i umożliwianie ludziom starym sprawowania kontroli nad własnym życiem. Ograniczanie kontroli nad życiem człowieka starego można obserwować w warunkach instytucjonalnych. Standardy opiekuńcze domów pomocy społecznej utrudniają zaspokajanie indywidualnych potrzeb podopiecznych. Opiekunowie niejednokrotnie wolą podejmować decyzje za swoich podopiecznych, kierując się przekonaniem, że zrobią to szybciej i lepiej, Tymczasem, badania eksperymentalne, przeprowadzone przez Langer i Rodin pokazują, że możliwość dokonywania wyborów i decydowania o sobie wpływa korzystnie na funkcjonowanie ludzi starych, mieszkających w domach pomocy społecznej. Wybranym losowo do grupy eksperymentalnej, mieszkańcom domu opieki, zwiększono możliwość wpływu na własne życie i sprawowania kontroli nad swoim życiem w zakresie decydowania o sposobie spędzania czasu wolnego, decydowania o wystroju i umeblowaniu własnego pokoju. Grupa eksperymentalna, tym się różniła od grupy kontrolnej, że ta ostatnia tego rodzaju możliwości nie posiadała. Eksperyment udowodnił, że osoby stare z grupy eksperymentalnej czuły się bardziej szczęśliwe i aktywne. W grupie tej stwierdzono również poprawę stanu zdrowia i wzrost sprawności umysłowej.
4. Podwyższanie zdolności ludzi starych do przeciwstawiania się środowiskowym i organizacyjnym czynnikom, które naruszają ich godność. Opiekun powinien wskazywać możliwości zmiany niekorzystnych aspektów środowiska, zagrażających godności osób starych oraz pomagać im przeciwstawiać się środowiskowym barierom.
Promowanie godności w profesjonalnej opiece wymaga profesjonalnej edukacji, wykraczającej poza kształcenie osób bezpośrednio zajmujących się ludźmi starymi.
Zwiększanie poszanowania godności ludzi starych przez edukację
Traktowanie ludzi starych z godnością, jak również świadomość własnej godności ludzi starych wiąże się z edukacją promującą starość jako okres w życiu, który nie tylko niesie ze sobą ograniczenia, ale i stwarza możliwości rozwoju.
W zakres edukacji promującej godność człowieka starego wchodzi:
1. przekazywanie wiedzy o starzeniu się i starości człowieka; wskazywanie możliwości osób starych sposobów ich uaktywniania.
2. kształtowanie postaw, które przyczyniają się do respektowania godności osoby starej.
3. kształtowanie umiejętności, które przyczynią się do wzrostu godności człowieka starego.
Wiedza na temat starzenia się i starości człowieka powinna wyjaśniać złożoność procesu starzenia się człowieka, ukazywać interdyscyplinarność problematyki. Przekazywana wiedza o ludziach starych powinna ukazywać możliwości, jak i zagrożenia rozwoju w starości, uświadamiać negatywne konsekwencje stereotypów przedstawiających wszystkich ludzi starych jako osoby zależne od innych, bierne, wymagające opieki. Ukazywanie różnorodności stylów przeżywania starości, podkreślanie znaczenia doświadczenia ludzi starych pozwoliłoby na kształtowanie indywidualnego podejścia do ludzi starych.
Dostarczanie wiedzy z zakresu gerontologii społecznej jest często utrudnione przez fakt postrzegania wiedzy o procesie starzenia się człowieka jako drugoplanowej, mniej ważnej od podstawowych umiejętności niezbędnych np. lekarzowi, pracownikowi socjalnemu, pielęgniarce. Programy studiów w stopniu niewystarczającym poświęcają uwagę procesowi starzenia się człowieka i promocji godnej opieki. Brak rzetelnej wiedzy uniemożliwia weryfikację posiadanych poglądów na temat starości.
Kształtowanie postaw młodego pokolenia do ludzi starych powinno mieć miejsce dużo wcześniej, zanim młodzi ludzie rozpoczną studia. Im częstszy kontakt z ludźmi starymi i bliższe relacje z dziadkami, tym bardziej pozytywne i mniej stereotypowe poglądy u przedstawicieli młodego pokolenia. Dostarczana wiedza o starości i kontakt z ludźmi starymi wpływa korzystnie na zmianę poglądów.
Niewłaściwe postawy do starości nie muszą wiązać się z emocjonalnie negatywnym nastawieniem do ludzi starych. Opiekunowie, czy też osoby z najbliższego otoczenia ludzi starych, mogą być pozytywnie nastawione do ludzi starych, żywiąc równocześnie przekonanie o braku samodzielności człowieka w okresie starości, konieczności udzielania pomocy i zapewnienia opieki wszystkim ludziom starym. Użalanie się nad osobami starymi, traktowanie ich jak osoby chore, niezdolne do samodzielności, wyręczanie ich w codziennych czynnościach, nawet wtedy, gdy byliby zdolni je wykonywać, używanie infantylnego języka, podejmowanie decyzji za człowieka starego, zagraża godności osobistej ludzi starych, prowadząc do przyjmowania postawy biernej, wycofującej.
Mówiąc o kształtowaniu umiejętności odnoszenia się do osoby starej z godnością nie sposób ograniczać się do prostego instruktażu - zbioru zasad, którego należy przestrzegać. Istotnym jest tutaj odwoływanie się do wiedzy i postaw znaczących dla godności i co za tym idzie przełamywanie niekorzystnych stereotypów. Kształtowanie umiejętności w zakresie promowania godności napotyka na liczne przeszkody. Badania przeprowadzone w Anglii przez Swain i in. pokazują, że studenci pielęgniarstwa, którzy byli uczeni jak obchodzić się z ludźmi starymi w zakresie ochrony ich godności - w szpitalu nie postępowali według modelu prezentowanego na warsztatach, ponieważ nie chcieli odbiegać zachowaniem od wykwalifikowanego personelu, który postępował inaczej z braku czasu czy wyposażenia.
Zdaniem J. Askham, okazywanie godności osobom starym przez profesjonalnych opiekunów może być utrudnione z powodu:
1/ nieodpowiedniego przygotowania praktycznego; rozbieżności pomiędzy teorią i praktyką. Wyniesiona ze studiów wiedza może nie mieć zastosowania w realnych sytuacjach z uwagi na bariery organizacyjne, brak zasobów, postawy współpracowników.
2/ ograniczonej możliwości uczenia się okazywania godności. Tego rodzaju umiejętność jest w dużej mierze kształtowana przed rozpoczęciem profesjonalnej edukacji. Odpowiedni nabór na studia powinien prowadzić do rozpoznania wrażliwości studenta na zagadnienie godności drugiego człowieka. W przeciwnym razie, zakładając, że tego rodzaju umiejętność nie została wykształcona, trudno, w oparciu o symultaniczny scenariusz, nauczyć kogoś jak odnosić się do osoby starej z godnością.
3/ niskiej pozycji ludzi starych w społeczeństwie, prowadzącej do pomniejszania wartości pracy z ludźmi starymi. Praca tego rodzaju nie jest atrakcyjna dla studentów kierunków medycznych, socjalnych, pedagogicznych. Jeżeli takiemu przekonaniu towarzyszy niska motywacja do pracy z seniorami, to nie można mówić o klimacie sprzyjającym godności ludzi starych.
4/ stosowania medycznego modelu starzenia się i opieki nad człowiekiem starym w stosunku do wszystkich ludzi w okresie starości. Osoby profesjonalnie przygotowane do pracy z człowiekiem starym w większości spotykają się z osobami potrzebującymi pomocy, opieki, leczenia bądź terapii. W ten sposób mogą kształtować się u nich negatywne stereotypy starości, utożsamiane głównie z określonymi zespołami chorobowymi, które odnoszone do wszystkich osób starych, nie sprzyjają podmiotowemu traktowaniu jednostki i mogą narażać ją na utratę godności.
Podsumowanie
Negatywne stereotypy starości, jak również przykłady dyskryminacji występujące w wielu dziedzinach życia społecznego, zarówno w służbie zdrowia, pomocy społecznej, świadczą o potrzebie refleksji nad godnością człowieka starego. Podkreślanie roli godności w standardach opieki nad człowiekiem starym nie prowadzi do umiejętności okazywania godności, podtrzymywania lub obrony godności innych osób. Niezbędna jest edukacja ukazująca problematykę godności człowieka wieloaspektowo. Wyróżnione aspekty godności, stanowią wyzwanie dla edukacji i tym samym dla profesjonalnej opieki. Godność, jak zauważa Delsol, nie może być tymczasowa, zmienna, zależna od okresu życia człowieka, musi być oparta na ontologicznym przekonaniu o wartości jaką jest człowieczeństwo.
Badania prowadzone w ramach międzynarodowego projektu „Godność starszych europejczyków”, pokazały, że w opinii ludzi starych godność tożsamości jest najbardziej zagrożonym wymiarem godności. Badane osoby stare postrzegały godność jako znaczący czynnik, podnoszący poczucie własnej wartości, szacunek do samego siebie oraz dobre samopoczucie.
W kształceniu osób profesjonalnie zajmujących się opieką nad ludźmi starymi istotnym jest zwrócenie uwagi na zjawisko podnoszenia i pomniejszania poczucia godności. Standardy stosowane wobec osób starych powinny wykraczać poza prosty instruktaż, wskazując na znaczące, jakościowe czynniki wpływające na godność osoby, będącej pod opieką innych.
Bibliografia
Ariño-Blasco S., Tadd W., Dignity and older Europeans: The voice of professionals, (w:) Quality in Ageing June 2005; 6,1.
Askham J., The role of professional education in promoting the dignity of older people, (w:) Quality in Ageing, July 2005; 6,2.
Balogová B., Seniori, Prešov 2003.
Bayer T., Tadd W., Krajcik S., Dignity: The voice of older people, (w:) Quality in Ageing, June 2005; 6,1.
Calnan M., Tadd W., Dignity and older Europeans: Methodology, (w:) Quality in Ageing, June 2005; 6,1.
Delsol Ch., Esej o człowieku późnej nowoczesności, Kraków 2003.
Educating for Dignity. A Multi-disciplinary Workbook.
Erikson E. H., Dzieciństwo i społeczeństwo, Poznań 1998.
Frankl V. F., Homo patiens, Warszawa 1976.
Hock R., 40 prac badawczych, które zmieniły oblicze psychologii, Gdańsk 2003.
Kozielecki J., O godności człowieka, Warszawa 1977.
Nelson T. D., Psychologia uprzedzeń, Gdańsk 2003.
Nordenfelt L., Edgar A., The four notions of dignity, (w:) Quality in Ageing, June 2005; 6,1.
Ossowska M., O człowieku, moralności i nauce, Warszawa 1983.
Piluś H., O godności człowieka jako osoby, „Studia Filozoficzne”, 1989, nr 7/8.
Stratton D., Tadd W., Dignity and older Europeans: The voice of society,(w:) Quality in Ageing,June 2005; 6,1.
T. Bayer, W. Tadd, S. Krajcik, Dignity: The voice of older people, (w:) Quality in Ageing, June 2005; 6,1.
por. D. Stratton, W. Tadd, Dignity and older Europeans: The voice of society, (w:) Quality in Ageing, June 2005; 6,1.
por. L. Nordenfelt, A. Edgar, The four notions of dignity, (w:) Quality in Ageing, June 2005; 6,1; M. Calnan, W.Tadd, Dignity and older Europeans: Methodology, (w:) Quality in Ageing, June 2005; 6,1.
por. Ch. Delsol, Esej o człowieku późnej nowoczesności, Kraków 2003; H. Piluś, O godności człowieka jako osoby, „Studia Filozoficzne”, 1989, nr 7/8.
V. F. Frankl, Homo patiens, Warszawa 1976
M. Ossowska, O człowieku, moralności i nauce, Warszawa 1983
L. Nordenfelt, A. Edgar, op. cit.
ibidem
E. H. Erikson, Dzieciństwo i społeczeństwo, Poznań 1998.
W. Molloy, P. Caldwell, Chory na alzheimera. Poradnik dla rodzin i opiekunów, Warszawa 2004.
B. Balogová, Seniori, Prešov 2003.
L. Nordenfelt, A. Edgar, op. cit.
J. Kozielecki, O godności człowieka, Warszawa 1977.
por. S. Ariño-Blasco, W. Tadd, Dignity and older Europeans: The voice of professionals, (w:) Quality in Ageing, June 2005; 6,1.
B. Bugajska, Samodzielność w starości. Perspektywa psychopedagogiczna, (w:) Samodzielność ludzi starych z perspektywy medycyny i polityki społecznej - doświadczenia Polski i UE, pr. zb. pod red. P. Błędowski, Warszawa 2004.
Educating for Dignity. A Multi-disciplinary Workbook.
J. Askham, The role of professional education in promoting the dignity o folder people, (w:) Quality in Ageing, July 2005, 6,2.
(za:) R. Hock, 40 prac badawczych, które zmieniły oblicze psychologii, Gdańsk 2003.
por. T. D. Nelson, Psychologia uprzedzeń, Gdańsk 2003.
(za:) J. Askham, op. cit.
ibidem
Delsol Ch., op. cit.
Bayer T, Tadd W., Krajcik S., op. cit.
6