historia notatki

Świat przed I wojną światową

Pod koniec XIX wieku na kontynencie Europejskim dominowało szesć mocarstw:

*Wielka Brytania

*Niemcy

*Francja

*Austro-Wegry

*Rosja

*Włochy

Niemal wszystkie te mocarstwa z których najsłabsze były Włochy,posiadały zamorskie kolonie i ciągle zabiegały o powiekszanie obszaru swoich wpływów tak w Europie jak i poza nią.Mocarstwami były także Stany Zjednoczone i Japonia,które nie angażowały sie w sprawy Europejskie.

Częste lokalne konflikty przyczyniły sie do wzrostu napięcia międzynarodowego oraz bezpośrednio do wyścigu zbrojeń i wzrostu liczebności wojsk.

W celu ograniczenia zbrojeń,dwukrotnie w roku 1899 i 1907 zwołano do Hagi międzynarodowe konferencje.Nie osiągnieto jednak żadnego,rzeczowego rezultatu.

TRÓJ PRZYMIERZE - blok centralny

1879 Niemcy + Autro-Węgry

1882 Niemcy + Autro-Węgry + Włochy

TRÓJPOROZUMIENIE - ententa

1893 Francja + Rosja

1904 Francja + Wielka Brytania

8 kwiecień 1904 Przymierze Francusko Brytyjsie

31 sierpień 1907 Porozumienie z Rosja

13 marca 1912 Koalicja państw Bałkańskich

pażdziernik 1912 Pierwsza wojna Bałkańska

czerwiec 1913 Druga wojna Bałkańska

Wybuch wojny

Przebieg działań wojennych

Twórca planu planu ofensywnej wojny Niemiec z Francja i Rosją byl pruski feldmarszałek Alfred von Schliefen.Planował on uderzenie maksymalnymi siłami najpierw na Francje,rozgromienie jeje,a nastepnie po przerzuceniu z frontu zachodniego zwolnionych juz sił,rozprawienie sie z Rosją.Realizacja tego planu miała zapobiec równoczesnemu prowadzeniu wojny na dwóch frontach.Dowództwo niemieckie miało boweim nadzieje,że „Wojna Błyskawiczna” na zachodzie potrawa najwyżej szesc tygodni.

Przez nastepne trzy lata linia frontu prawie sie nie zmieniała.Obie strony atakowały pozycje nieprzyjaciela,angażując ogromną liczbę żołnierzy i broni.Kazda próba kończyła sie niepowodzieniem i olbzrymimi stratami w ludziach i sprzecie.Zdarzylo sie,że w jednej godzinie,na którkim odcinku frontu,ginęło kilka tysiećy żołnierzy po ob stronach

Tak wyglądała wojna,w której każda ze stron broniła swoich „ nienaruszalnych pozycji.

1 lipiec 1916 Bitwa pod Somną

maj 1916 Bitwa pod Skagerak

luty 1917 Bitwa wodna

6 kwiecień przystopienie USA do wojny

1915 Pokonanie Serbi

1917 Pokonanie Rumuni

1917 bitwa pod Copertto

3 sierpień 1914 Wojny na ziemiach polskich

28 czerwiec 1914 zamach na Franciszka Ferdnanda

28 liepiec 1914 Niemcy => Seria

6 sierpiń 1914 Austro-Węgru => Rosja

połowa sierpnia 1914 Niemc => Japonia

listopad 1915 Bułgaria => Państwa Ententy

5 - 9 wrzesień 1914 Bitwa pod Marną

21 - 18 grudniń 1916 Bitwa pod Verdun

22 czerwiec 1915 Oddanie Lwowa

3 marca 1918 Traktat pokojowy => Rosjanie

8 sierpień 1918 wycofanie sie wojsk Niemieckich z lini frontu

Skutki I wojny światowej

Klęska państw centralnych w wojnie przyczyniła sie do upadku wielonarodowej manarchii Austro- Węgireskiej.W końcu października 1918 roku od cesarstwa odłączyła sie Czechosłowacja proklamując niepodległosc. 3 Listopada Austraia przyjęła warunki pokojowe podyktowane jej przez państwa Enetenty,a w kilka dni później zmuszono do adbydkacji cerarza Karola I.Po wyjeździe cesarza proklamowano powstanie nowego państwa Austriackiego - republiki parlamentarnej.Reszta ziem byłego cesarstwa weszła w skład nowo powstałych w 1918 roku państw:

*Republiki Węgierskiej,

*Polski

*Królestwa Serbów

*Królestwa Chorwatów

*Królestwa Słoweńców

Rewolucja Ludowa. Przewrót Październikowy w Rosji.

Rewolucja październikowa 17.11.1917r. Bolszewicy obalili w Piotrogradzie Rząd Tymczasowy. Proklamowano przejęcie władzy przez Rady, uchwalono dekrety o pokoju i ziemi. Powołano nowy rząd - Rząd Komisarzy Ludowych. W polityce zagranicznej apelowano o zaprzestanie walk i o zawarcie pokoju. W rewolucji brał udział Feliks Dzierżyński. Określono deklarację o samostanowieniu narodów. 22.12.1917r. rozpoczęły się rozmowy w Brześciu 3.3.1918r. podpisano pokój mający dla Polski grabieżczy charakter. W skład Ukraińskiej Republiki Ludowej włączono ziemię Chełmińską. Odpowiedzą na to była ucieczka II Brygady Legionów pod dowództwem Józefa Hallera. Niemieccy żołnierze przerzucani z frontu wschodniego byli „zarażeni” rewolucją i nie nadawali się do ponownego użycia na froncie. Żołnierze uciekali do domów, uprawiali agitację, odmawiali walki. Rewolucja październikowa spowodowała rozkład armii państw centralnych. W sierpniu 1918r. Armia niemiecka po raz pierwszy zmuszona została do odwrotu. We wrześniu dowództwo zrozumiało że armia nie nadaje się do walki i zażądało podjęcia rokowań pokojowych. Państwa Ententy straciły sojusznika w postaci „białej” Rosji, w tej sytuacji dyplomacja francuska postawiła na odradzające się państwa Narodowe - Polskę, Czechosłowację, Królestwo SHS. Wersalski traktat pokojowy 1919, właściwie traktat pokoju z Niemcami, kończący I wojnę światową, podpisany 28 czerwca 1919 przez Niemcy i państwa zwycięskiej koalicji. Wszedł w życie 10 stycznia 1920. Składał się z 440 artykułów. Ustalał nowy porządek terytorialny i polityczny w Europie, tzw. System wersalski. W wyniku układu Niemcy utraciły ok. 6,5mln ludności i ok. 70,5 tys. km2, na rzecz Francji - Alzację i Lotaryngię, Belgii - okręg Eupen i Malemedy, Polski - Wielkopolskę i Pomorze Gdańskie, Czechosłowacji - Kraik Huczlyński. Utworzono Wolne Miasto Gdańsk. Kłapejda i okręg Saary zostały poddane pod międzynarodową kontrolę na terenie Szlezwiku, Górnego Śląska, Warmii i Mazur miały być przeprowadzone plebiscyty, niemieckie kolonie podzielono pomiędzy zwycięzców i przekazano pod opiekę Ligi Narodów. Wprowadzono demilitaryzację strefy nadreńskiej, ograniczono liczebności armii niemieckiej do 100tys., wprowadzono zakaz posiadania czołgów, lotnictwa, okrętów podwodnych, nakazano zniszczyć fortyfikację. Na Niemcy nałożono obowiązek wpłaty (do 1951) odszkodowań wojennych w wysokości 132 mld marek w złocie. Wersalski traktat pokojowy był wynikiem obrad paryskiej konferencji pokojowej 1919-1920. System wersalski nakładał na wiele państw, m.in. na Polskę, obowiązek obrony praw mniejszości narodowych, w znacznym stopniu ograniczających suwerenność tych krajów, tzw. mały traktat wersalski. I wojna światowa 1914-1918, pierwszy konflikt zbrojny w skali światowej, burzący układ stosunków politycznych po kongresie wiedeńskim 1815-1815. Przyczyny i okoliczności wybuchu wojny W wojnie wzięły udział 2 bloki: państwa centralne (Niemcy, Austro-Węgry, Bułgaria, Turcja) i Ententa (Francja, Rosja, Wielka Brytania). W czasie trwania wojny zmieniła się konfiguracja stron walczących - po stronie Ententy opowiedziały się: 1914 Serbia, Belgia, Japonia, 1915 Włochy, 1916 Rumunia, 1917 USA i Grecja. Szeregi państw centralnych zasiliła w 1915 Bułgaria. Pretekstem do wybuchy wojny było zabójstwo austriackiego następcy tronu, arcyksięcia Franciszka Ferdynanda w Sarajewie 28 czerwca 1914, po którym Austro-Węgry wypowiedziały wojnę Serbii (28lipca). W odpowiedzi na mobilizację armii rosyjskiej Niemcy wypowiedziały wojnę Rosji (1sierpnia) i jej sojuszniczej Francji (3sierpnia). Po ataku niemieckim na neutralną Belgię (4sierpnia) do wojny włączyła się Wielka Brytania. 6sierpnia Austro-Węgry wypowiedziały wojnę Rosji. Skutki I wojny W konflikcie zbrojnym udział wzięły 33 państwa, ok. 70mln żołnierzy (10mln poległo, 20mln zostało rannych). W wyniku I wojny światowej rozpadła się monarchia austro-węgierska, Niemcy i Austria stały się republikami, powstała Rosja Radziecka oraz wiele nowych państw (m.in. Polska odzyskała niepodległość) dokonano nowego podziału kolonii i wytyczono nowe granice w Azji i Afryce. Rewolucja ludowa w Rosji (1917) przewrót rewolucyjny w Rosji dokonany w dniach 8-15 III 1917, a wedle kalendarza gregoriańskiego, obowiązującego w tym państwie, od 23II do 2III 1917. Przyczyną klęski na frontach wojennych nieudolność cara Mikołaja II, głód liczne strajki. Fala rewolucyjna wzmagała się i osiągnęła swoje

apogeum 3III, kiedy zastrajkowały zakłady Putiłowa w Piotrogradzie.

8III doszło do ulicznych manifestacji, dwa dni później trwało już powstanie, wobec którego policja okazała się bezsilna. Armia odmówiła strzelania do tłumu, którego liczebność szacowano na 200tys. Ludzi. 12 III zdobyto arsenał, a większość garnizonu piotrogradzkiego przeszła na stronę rewolucji i odmówiłą wykonywania rozkazów swojego dowódcy generała S. Czabałowa. Car zawiesił obrady parlamentu i usiłował wrócić do stolicy ze swej kwatery w Mohylewie. Nie dopuścili do tego kolejarze, tak jak i do pomocy wojsk wiernych carowi. Ukształtowały się dwa ośrodki władzy. Jeden to powstała 12 III w Pałacu Taurudzkim Rada Delegatów Robotniczych (RDR), a później i Żołnierskich (RDRiŻ), po dokooptowaniu żołnierzy. Przewagę w niej mieli mienszewicy mienszewicy i eserowcy. Tego samego dnia wieczorem utworzono Tymczasowy Komitet Dumy Państwowej (TKDP), złożony z przedstawicieli różnych partii, na czele którego stanął M. Rodzianko. Fakt, że w skład jego weszli też mienszewik N. Czcheidze (przewodniczący (RDRiŻ) i eserowiec A. Kiereński (zastępca), ułatwił porozumienie. W jego wyniku utworzono 14III Rząd tymczasowy, na czele którego stanął książę Gieorgij J. Lwow. 15III Car w obliczu beznadziejnej sytuacji, abdykował w imieniu swoim i 13-letniego syna na rzecz księcia Michaela. Ten nie odważył się przyjąć korony. 16III podpisał akr rezygnacji i przekazał władzę Rządowi Tymczasowemu. Rosja stała się republiką, zlikwidowano resztki samodzierżawia, m.in. policję polityczną „ochranę”, cenzurę, zwolniono więźniów politycznych. Faktycznie jednak w Rosji, aż do października 1917, funkcjonował system dwuwładzy.

Polacy w czasie I wojny światowej

Wybuch I Wojny Światowej spowodował wzrost liczby jawnych organizacji wojskowych, które skupiały tysiące młodych ludzi, którzy chcieli walczyć o możliwość życia w wolnej, nie rozbitej na dzielnice, niepodległej Polsce. Już w 1910r. w Galicji powstały organizacje wojskowe- Drużyny Strzeleckie, Związki Strzeleckie, które miały być oddziałami polskimi w razie wybuchu wojny. Piłsudzki mianowany na stanowisko Głównego Komendanta organizacji strzeleckich w 1914r. zwołał mobilizację tych ugrupowań. W ten sposób Piłsudzki utworzył oddział nazwany Pierwszą Kompanią Kadrową. 6 sierpnia 1914r. Pierwsza Kompania Kadrowa wkroczyła do Królestwa Polskiego w celu sprowokowania wybuchu powstania przeciwko Rosji. Piłsudzki posunął się nawet do kłamstwa, gdyż chciał za wszelką cenę poderwać Polaków do walki z Rosją. W sześć dni po wkroczeniu oddziałów Kompanii do Polski starły się one w Kielcach z przeważającą siłą wojsk Rosyjskich, czego skutkiem było porzucenie planu wzniecenia rewolucji. Władze Galicji, po nieudanym sprowokowaniu rewolucji, zażądały likwidacji Pierwszej Kompanii Kadrowej, lecz grupa polityków pod wpływem nalegań Piłsudskiego utworzyła Naczelny Komitet Narodowy, który zarządził wcielenie byłych członków Kompanii do nowo powstałej organizacji wojskowej- Legionów Polskich. Było to 27 sierpnia 1914r. Początkowo Legiony miały dzielić się na Wschodnie i Zachodnie, lecz w wyniku działań wojennych i przekonywań polityków endecji, żołnierze Legionu Wschodniego odmówili złożenia przysięgi wojskowej tzw. kryzys przysięgowy. Zmieniono plany i zbuntowanych żołnierzy wcielono do innych powstających organizacji woskowych, a z pozostałych z Legionów Zachodnich utworzono Legiony Polskie (około 20 tyś. Żołnierzy). Legiony Polskie dzieliły się na trzy brygady. I Brygadą dowodził Józef Piłsudzki. Składała się ona, tak jak pozostałe brygady, z pułków piechoty i ułanów. Oddział ten walczył na froncie wschodnim do 1916r. , odnosił wiele sukcesów w bitwach dzięki wybitnemu talentowi wojskowemu, jakim był dowódca- Piłsudzki, komendant który dzięki swej intuicji i umiejętności dowodzenia stał się symbolem dla wielu Polaków. Oddział przeniesiony z frontu wschodniego na Wołyń stoczył ostatnią bitwę pod Kostiuchnówką w sierpniu 1916r. II Brygada Legionów Polskich powstała na początku 1915r. i była dowodzona przez generała Józefa Hallera. Walczyła ona w Karpatach Wschodnich, pod koniec 1915r. została połączona z całością sił legionowych i dalej toczyła walki nad Styrem. III Brygada najmniej znana dowodzona była przez pułkownika Stanisława Szczeptyckiego. W październiku 1918 roku Polacy opanowali Kraków i Galicję Zachodnią, w Galicji Wschodniej 1listopada wybuchły walki z Ukraińcami, po trzech tygodniach zdobyto Lwów, brały w nich udział również Orlęta Lwowskie. Konflikt jednak się nie zakończył i ostatecznie Galicja Wschodnia została zdobyta dopiero w lipcu 1919 roku, po ofensywie pod dowództwem Piłsudskiego.1 lipca Józef Piłsudzki wygłosił apel wzywający ochotników do wstępowania do armii. Od 12 do 15 sierpnia toczyły się walki na przedpolach Warszawy. Słabo wyszkolona armia polska poniosła ogromne straty, ale Rosjanie nie zdobyli stolicy i 16 sierpnia rozpoczęli odwrót. We wrześniu Polacy ostatecznie pokonali Sowietów i w 1921 roku podpisano z Rosją Radziecką pokój ryski, ustalający polską granicę. Bitwa z sierpnia 1920 roku przeszła do historii jako „cud nad Wisłą”, pochód Armii Czerwonej na zachód został zatrzymany.

Twórcy niepodległego państwa Polskiego

Wielka Emigracja, mająca miejsce po klęsce powstanie listopadowego, nie była planowana, zrodziła się nagle i to już w niecały rok po powstaniu. Początkowo emigrowali głównie cywile: politycy, dziennikarze i urzędnicy, później dopiero wojskowi. Jednym z pierwszych organizatorem emigracji był Józef Bem. To on doprowadził do przerzucenia tysięcy internowanych oficerów i żołnierzy powstańczych do Francji.
Polacy, przemierzając odległe kraje, starali się zapoznać z ich kulturą, historią, sztuką, gospodarką. Zwiedzano zabytki, składano hołdy poległym Polakom - m.in. na grobie Kościuszki. To pobudzało nastroje patriotyczne wśród wychodźców.
Niestety, początkowa sympatia krajów przyjmujących emigrantów stopniowo zanikała. Szczególnie ozięble witano emigrantów we Francji, gdy docierali na miejsce swego przeznaczenia. Wynikało to z faktu, że Francuzi nie chcieli prowadzić aktywnej polityki wobec Polski, a napięcie, jakie panowało w Europie nie wykluczało możliwości wojny. Polska emigracja stała się zatem rezerwą wojskową i atutem w rozgrywkach dyplomatycznych między Paryżem a Petersburgiem. Było to z wiadomych względów niekorzystne dla Polaków. Polacy z kolei liczyli na zgodę na utworzenie legionów, które w przyszłości miały by podjąć działania zmierzające do odzyskanie niepodległości.
Do roku 1847 przez emigrację przeszło 11 tysięcy Polaków. Najliczniej, jak już wspomniałem, osiadali we Francji. Niestety, pomimo otrzymywanego zasiłku, z powodu wielkiej ilości emigrantów wychodźcy znaleźli się w bardzo trudnych warunkach materialnych. Najgorzej przebiegało życie emigrantów na prowincji. Panował tam niedostatek. Emigranci przeżywali wtedy bardzo trudny okres i byli rozbici wewnętrznie. Jedni liczyli na nowe powstanie na ziemiach polskich, drudzy na rewolucję i wojnę europejską, a jeszcze inni chcieli czekać na upadek caratu. Wielu traciło nadzieje i podejmowało prace na obczyźnie.
Dużą rolę podczas Wielkiej Emigracji odegrało utworzone w Krakowie Stowarzyszenie Ludu Polskiego. Jego celem była odbudowa Polski zjednoczonej i niepodległej. Zapowiadano powszechne prawo wyborcze, wolność osobistą, wyznania, druku, nauczania, stowarzyszeń, handlu i przemysłu. Z tworzenia sieci konspiracyjnej tego stowarzyszenia zasłynął Konarski. Także inne organizacje, jak Towarzystwo Demokratyczne Polskie, czy też działające w Anglii Gromady Ludu Polskiego dawały Polakom nadzieje. Utrzymywały one kontaktów z krajem, co było bardzo ważne, a także tworzyły sieć konspiracyjną na ziemiach okupowanych. Należy stwierdzić, że wkład w odbudowę polskiej państwowości działaczy i polityków tych organizacji, takich jak Lelewel, Pułaski, Czartoryski, Mierosławski, był nieoceniony.
Stolicą niezależnej Polski stał się Paryż. To tam poeci, pisarze, muzycy i inni twórcy znaleźli spokój pozwalający im tworzyć dzieła, które w rozbitym kraju i na emigracji pełniły bardzo ważną rolę: zagrzewały do walki, uczyły walczyć z zaborcą, koiły ból po klęskach powstańczych. Należy tu także wspomnieć o tych, którzy pomagali swą weną twórczą - mam tu na myśli Adama Mickiewicza, Juliusza Słowackiego, a także Fryderyka Chopina. Ich udział w pracę na rzecz odzyskania niepodległości jest ogromny. Poprzez swoją twórczość przyczyniali się oni do upowszechnienia ideałów walki z przemocą, niepodległości, obrony podstawowych wartości moralnych, nawet kosztem życia i szczęścia osobistego. Romantycy upowszechniali też polski mesjanizm, swoistą mistykę narodu, powołanego poprzez cierpienie do oswobodzenia ludzkości. Wielka Emigracja odegrała więc, jak widać, dużą rolę w kształtowaniu się świadomości patriotycznej i politycznej Polaków, która w pewnym stopniu przetrwała aż po dzień dzisiejszy.
Także dzięki Wielkiej Emigracji w tym trudnym okresie mogła rozwijać się polska nauka, kultura, sztuka.
Podsumowując, Wielkiej Emigracji nie nadano tej nazwy ze względu na jej rozmiar (choć na pewno był on wyjątkowy), lecz dlatego, że położyła ona podwaliny pod budowę niepodległego państwa polskiego. Zainicjowała działania konspiracyjne, walkę zbrojną w kraju oraz programy polityczne na przyszłość. Ogromne znaczenie miał również jej różnorodny skład społeczny (szlachta, inteligencja, mieszczaństwo, chłopi), który niewątpliwie pomógł utworzyć tak rozbudowane programy polityczne stowarzyszeń emigracyjnych. Wielka Emigracja reprezentowała cały naród, stanowiła jego rzeczywistą elitę intelektualną i zdecydowała o przetrwaniu Narodu Polskiego.

Walka o granice wschodnią

Polsko-ukraiński konflikt o Lwów i Galicję Wschodnią rozgrzał na tydzień przed powstaniem rządu lubelskiego. W okresie rozpadania się monarchii austro-węgierskiej, z inicjatywy posłów ukraińskich w parlamencie wiedeńskim, powstała we Lwowie 18 października 1918 r. Ukraińska Rada Narodowa pod przewodnictwem Eugeniusza Petruszewicza. Równocześnie uformował się zakonspirowany Ukraiński Generalny Komisariat Wojskowy, na którego czele stanął Dmytro Witowskyj. Gdy pod koniec października 1918 r. rozeszły się we Lwowie pogłoski, że Polska Komisja Likwidacyjna, ukonstytuowana w Krakowie, ma przejąć od władz austriackich Galicję Wschodnią ze Lwowem, Ukraiński Komisariat Wojskowy postanowił poprzez powstanie zbrojne objąć władzę w mieście. Przygotowania do powstania objęły Czerniowce, Stanisławów, Kołomyję, Złoczów, Przemyśl, Sambor, Czortków, Stryj, Tarnopol i Rawę Ruską. Pierwszego listopada 1918 r. o godz. 4 rano Ukraińcy opanowali Lwów, Galicję Wschodnią i ogłosili powstanie Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej. Ze strony polskiej spotkało się to z przeciwdziałaniem. Walki podjęła POW i Związek Wojskowy Polaków pod dowództwem kpt. Czesława Mączyńskiego. W kierunku Lwowa wyruszyła odsiecz. Po za- ciętych walkach strona polska 22 listopada 1918 r. wyparka Ukraińców z miasta. Działania bojowe o opanowanie Galicji Wschodniej przeciągnęły się do kwietnia 1919 r. Na początku 1920 r. między rządem polskim a atamanem Semenem Petlurą podpisany został układ o granicy polsko-ukraińskiej wzdłuż rzek Zbrucz i Horynia. W rezultacie w granicach Polski znalazła się kilku- milionowa mniejszość ukraińska (około 4,5 mln). W zamian za ustąpienie Polsce Galicji Wschodniej Piłsudski przyrzekł Petlurze pomoc w walce z Rosją Radziecką.
W czasie gdy toczyły się walki o Galicję Wschodnią, na przeciwległym krańcu Polski, w Poznańskiem, wybuchło 27 grudnia 1918 r. powstanie wielkopolskie skierowane przeciw rządom niemieckim. W liczącej około 70 tys. żołnierzy armii wielkopolskiej było 38% robotników, 34% chłopów, 20% rzemieślników oraz 8% inteligencji, kupców, ziemian i przedstawicieli innych zawodów.. Udział poszczególnych warstw społecznych w powstaniu wskazuje na jego ludowy i rewolucyjny charakter. W wyniku powstania niemal cała Wielkopolska została wyzwolona, a wojska niemieckie musiały zatrzymać się na linii demarkacyjnej, ustalonej w Trewirze 16 lutego 1919 r. Armia wielkopolska, sformowana w toku powstania, stała się ważną częścią polskich sił zbrojnych. Dowodził nią początkowo mjr Stanisław Taczak, a następnie gen. Józef Dowbór-Muśnicki, szefem sztabu zaś był ppłk Władysław Anders. Choć przyłączenie Poznańskiego do Polski nastąpiło dopiero na początku 1920 r., po ratyfikacji traktatu wersalskiego, jednakże faktycznie już wcześniej było ono „wolne właśnie dzięki zwycięskiemu zrywowi. Powstanie wielkopolskie miało duży wpływ na wyzwoleńczą walkę Polaków w byłym zaborze pruskim, zwłaszcza zaś na sprawę Górnego iąska. Podobnie jak i późniejsze powstanie śląskie; było ono poważnym ostrzeżeniem dla Niemiec, które rozważały w 1919 r. możliwość akcji militarnej przeciw Polsce, oraz wykazaniem, że na bierność i bezbronność ludności polskiej na ziemiach zachodnich liczyć nie mogą.
Ogólny przebieg wydarzeń na Śląsku Cieszyńskim był analogiczny do ich przebiegu we Lwowie i” w Galicji Wschodniej. Wypadki te zresztą toczyły jednocześnie. Według danych austriackiego spisu ludności z 1910 r. w czterech powiatach Śląska Cieszyńskiego — frydeckim, frysztackim, bialskim i cieszyńskim — mieszkało 55% Polaków, 27% Czechów i 18% Niemców. Gdy w październiku 1918 r. monarchia austro-węgierska chyliła się ku upadkowi, powstała tu Polska Rada Narodowa, kt6ra w porozumieniu z jej odpowiednikiem czeskim, Narodnim Vyborem, ustaliła w dniu 5 listopada 1918 r., że pod administrację czeską przechodzi powiat frydecki z częścią frysztackiego, reszta zaś pozostanie w rękach polskich. Rządy w Warszawie i Pradze za- twierdziły to porozumienie i stosunki między obu krajami zaczęły układać się w sposób przyjazny. Lecz oto nieoczekiwanie w dniu 21 stycznia 1919 r. Czesi zażądali wycofania z zajmowanej przez Polaków części Śląska Cieszyńskiego polskich władz i jednostek wojskowych, którymi dowodził gen. Franciszek Latinnik. W dwa dni później aresztowali polskich przywódców i siłą
opanowali Śląsk Cieszyński. Doszło do walki zbrojnej, w której Czesi dysponowali olbrzymią przewagą. Słabe oddziały polskie zostały wyparte.

Trzydziestego stycznia 1919 r. nastąpiło zawieszenie broni, po którym odbyły siętrudne rokowania dwustronne.

Sprawą zajęła się Komisja Międzynarodowa; wreszcie Rada Najwyższa Ententy postanowiła zorganizować plebiscyt pod kontrolą międzynarodową. W okresie gdy Polska była mocno zaangażowana na wschodzie, w lipcu 1920 r. wymuszona została na niej rezygnacja z plebiscytu, a Ententa dokonała podziału spornego obszaru na niekorzyść Polski.
Najwięcej wysiłku zbrojnego koncentrowała Polska w latach 1919—1920 na walce o granice wschodnie. Nie chodziło wówczas tylko o granice, lecz. o organizację wschodu Europy. Oprócz koncepcji polityki wschodniej Polski:
inkorporacyjnej i federacyjnej, wymienić należy jeszcze trzecią, reprezentowaną przez Komunistyczną Partię Robotniczą Polski, która stawiała na ścisły związek Polski z republikami radzieckimi. Oficjalną polityką państwa polskiego była idea federalizmu, którą kierował się zwłaszcza Piłsudski, mocno zaangażowany osobiście w politykę wschodnią. Niechętny Rosji w ogóle, a Rosji Radzieckiej w szczególności (m.in. ze względu na możliwość rozszerzenia się tendencji rewolucyjnych), dążył do jej rozczłonkowania na mniejsze organizacje państwowe.
Od początku w stosunkach polsko-radzieckich wystąpiły trudności Minister spraw zagranicznych w rządzie Moraczewskiego, Leon Wasilewski, nie potrafił porozumieć się z radzieckim komisarzem spraw zagranicznych Gieorgijem Cziczerinem w kwestii nawiązania stosunków dyplomatycznych. Na stronie polskiej ciążyła odpowiedzialność za zbrodnię na członkach misji rosyjskiego Czerwonego Krzyża, ale już najwięcej namiętności wywołała sprawa granicy wschodniej Polski i związana z tym sytuacja, w której to wojska polskie posuwały się ku wschodowi, to znów Armia Czerwona ku zachodowi — przy czym raz po raz dochodziło do starć zbrojnych.
Rzeczywistość historyczna była taka, że Piłsudski zajął Wilno. W ten sposób znalazło się ono w granicach państwa polskiego.
W tym okresie przygotowanie traktatu wersalskiego weszło w decydującą, końcową fazę. Podpisany 28 czerwca 1919 r. zawierał on kilka doniosłych decyzji w sprawie granicy polsko-niemieckiej. Przede wszystkim stanowił, że Wielkopolska i Pomorze zostają przyłączone do Polski, dzięki czemu Polska uzyskała 140-kilometrowy skrawek wybrzeża Bałtyku. Gdańsk miał być wolnym miastem. To postanowienie było jednym z najbardziej drastycznych błędów twórców traktatu, stwarzało bowiem stałe zarzewie konfliktów między Polską. a Niemcami. 0 przynależności państwowej Górnego Śląska oraz Powiśla, Warmii i Mazur (tj. części byłych Prus Wschodnich) zadecydować miały plebiscyty od kontrolą komisji i wojsk alianckich. Idea plebiscytów, z istoty swej demokratyczna, w tych przypadkach była na rękę Niemcom i. godziła w interesy Polski. Niemcy bowiem dysponowali na obszarach plebiscytowych rozmaitymi środkami presji na tamtejszą ludność, która poza tym przez stulecia podlegała germanizacji, co wpłynąć musiało opóźniająco na rozwój polskiej świadomości narodowej. Postanowienia traktatu wersalskiego dotyczące granic Polski nie były zatem dla nas korzystne. To samo powiedzieć trzeba o dodatkowym traktacie zawartym przez państwa Ententy z Polską w sprawie mniejszości narodowych. Natomiast to, że traktat wersalski uznał państwo polskie, że przewidział dlań miejsce w nowej Europie, że próbował ograniczyć niemiecki imperializm — odpowiadało żywotnym interesom Polski. Ósmego grudnia 1919 r. Rada Najwyższa Ententy ogłosiła deklarację w sprawie tymczasowej polskiej granicy wschodniej. Najogólniej biorąc, deklaracja ta przewidywała pozostanie przy Polsce Galicji Wschodniej; dalej granica biec miała wzdłuż linii rzeki Bug, od miejscowości Kryłów do miejscowości Mielnik stąd ku północy przez Kleszczele, Grodno do Puńska. Była to tzw. 1ini grudnia. Na terenie Suwalszczyzny linia ta pokrywała się z tzw. linią Focha, ustaloną 18 lipca 1919 r., która stanowiła linię demarkacyjną rozdzielającą wówczas wojska polskie i litewskie na froncie wschodnim.
W momencie ogłoszenia deklaracji Ententy front polsko-radziecki znajdował się o 200-300, a nawet więcej kilometrów na wschód od „linii 8 grudnia”. Latem i jesienią 1919 r. na froncie tym nie prowadzono większych działań; sytuacja była raczej ustabilizowana. W końcu 1919 r. toczyły się polsko radzieckie rokowania w Mikaszewiczach, Strona radziecka godziła się na linię demarkacyjną biegnącą orientacyjnie od Dyneburga na północy, ku południowi — przez Połock, Borysów, Bobrujsk, Proskurow, Kamieniec Podo1ski. Rokowania te, jak również późniejsze, w pierwszej połowie 1920 r. nie zakończyły się pomyślnie. Piłsudski był zdecydowany na kontynuowanie i rozszerzenie wojny na wschodzie i czynił energiczne przygotowania w tym celu. Również strona radziecka nie pozostawała bezczynna.

Dwudziestego piątego kwietnia 1920 r. rozpoczęła się wyprawa kijowska. Partie lewicowe oraz opozycja narodowo-demokratyczna odniosły się do niejniechętnie. Siódmego maja 3 armia polska pod dowództwem Edwarda Rydza-Śmigłego zajęła Kijów. Wkrótce nastąpiło przeciwuderzenie strony radzieckiej. Skoncentrowane na Białorusi wojska pod dowództwem Michaiła Tuchaczewskiego ruszyły na zachód, w ogólnym kierunku na Warszawę. Na Ukrainie armia konna Siemiona Budionnego przerwała front, zmuszając wojska polskie do odwrotu. W lipcu i sierpniu 1920 r. Warszawa znalazła się w bezpośrednim zasięgu Armii Czerwonej. Ożyły nadzieje na rewolucję w Niemczech i Europie Zachodniej. Położenie Polski stało się bardzo trudne.
Czwartego lipca 1920 r. oddziały radzieckie wkroczyły do Wilna, które następnie przekazane zostało Litwie, z tym że Rosja Radziecka zastrzegła sobie możliwość wykorzystywania Wilna i Wileńszczyzny w okresie trwającej wojny, co przewidywał traktat pokojowy między RFSRR a Litwą z 12 lipca 1920 r.Pogarszające się położenie państwa polskiego wykorzystała zatem Litwa — dla załatwienia po swojej myśli sprawy Wilna; Niemcy dla podjęcia zabiegów o odzyskanie granicy z 1914 r. i utrzymanie Górnego Śląska (bez plebiscytu). Dwudziestego drugiego lipca 1920 r. niemiecki minister spraw zagranicznych, Walter Simons, skierował do Cziczerina list zawierający propozycję nawiązania kontaktów rządu niemieckiego z rządami radzieckim i polskim w sprawach związanych z działaniami wojennymi i granicami.W odpowiedzi Cziczerina z 2 sierpnia 1920 r. nie ma żadnej wzmianki o tych „niemieckich propozycjach. Nie wiadomo też, czy rząd niemiecki zwrócił się z analogicznymi propozycjami do rządu polskiego. Domniemywać należy, że raczej nie. -
W lipcu 1920 r. rząd polski zgodził się na rokowania w sprawie rozejmu i traktatu pokojowego. Pośrednictwa między Warszawą a Moskwą podjął się rząd brytyjski. Minister spraw zagranicznych George Curzon w depeszy do rządów stron walczących z 11 lipca 1920 r. zaproponował linię, na którą powinny cofnąć się wojska polskie z chwilą podpisania rozejmu. Linia ta prze biegała od Grodna ku południowi i pokrywała się z „linią 8 grudnia” 1919 r. sięgając Suwalszczyzny. Propozycja Curzona nie została jednak zrealizowana.W lipcu i sierpniu 1920 r. gwałtownie zaostrzyła się sytuacja na górnośląskim obszarze plebiscytowym. Miejscowe organizacje niemieckie podjęły ostrą kampanię antypolską i antyaliancką (od lutego 1920 r. przebywała tu Międzysojusznicza Komisja Plebiscytową i wojska alianckie, głównie francuskie), której towarzyszył brutalny terror w stosunku do ludności polskiej i polskich organów plebiscytowych. Pretekstem do tej akcji były dodatkowe transporty wojsk francuskich, które przybywały ze Śląska Cieszyńskiego — po odwołaniu tam plebiscytu. Na forum międzynarodowym rząd niemiecki podjął starania o rezygnację z plebiscytu na Górnym Śląsku i natychmiastowe przekazanie tego obszaru Niemcom. Wspierając te starania Berlina, jego organa na Górnym Śląsku zorganizowały w sierpniu 1920r. serię antypolskich napadów, przy czym do szczególnie gwałtownych zaburzeń doszło w Katowicach, gdzie zdemolowano siedzibę Polskiego Komisariatu Plebiscytowego i zamordowano polskiego lekarza. Na akty terroru Polska Organizacja Wojskowa odpowiedziała powstaniem zbrojnym, które wybuchło. w nocy z 19 na 20 sierpnia 1920 r. 1. doprowadziło do opanowania przez stronę polską większości obszaru plebiscytowego. Powstanie trwało do 25 sierpnia 1920 r. W ten sposób położono kres terrorowi niemieckiemu, pokrzyżowano plany odwołania plebiscytu oraz uzyskano usunięcie z obszaru plebiscytowego policji niemieckiej, którą zastąpiono mieszaną polsko-niemiecką policją plebiscytową. Sukces II powstania śląskiego zbiegł się ze zmianą sytuacji na froncie wschodnim. Czternastego sierpnia rozpoczęło się polskie przeciwuderzenie. Po zwycięskiej, dla strony polskiej, bitwie warszawskiej Armia Czerwona zmuszona była odstąpić na wschód. Kolejnym aktem polskiego przeciwuderzenia była zwycięskabitwa nad Niemnem przy końcu września 1920 r.Rozpoczęte wcześniej rokowania o rozejm i pokój kontynuowano w Rydze. Osiągnięto tam porozumienie i zaplanowano podpisanie rozejmu. Przedtem jednak doszło do incydentu, który zmienił nieco sytuację: dowodzona przez /gen. Lucjana Żeligowskiego dywizja litewsko-białoruska upozorowała bunt, przeciw rządowi polskiemu i zajęła Wilno. W ten sposób znowu lazło się ono w polskich rękach, choć formalne włączenie do państwa polskiego nie nastąpiło od razu, lecz po około dwóch latach. Sprawa wileńska nie zakłóciła jednak rokowań ryskich: 12 października 1920 r. podpisany został rozejm między Polską a Rosją i Ukrainą Radziecką, który wszedł w życie 18 października. W układzie przewidziano następującą granicę między obu państwami: wzdłuż rzeki Dźwiny do Wilii, stąd do rzeki Słucz i jej ujścia do Prypeci, 7 kilometrów wzdłuż Prypeci przez miasto Korzec, a następnie linią rzeki Zbrucz. Granicę tę zatwierdził traktat ryski z 18 marca 1921 r.

Istniała ona do 17 września 1939 r. Równolegle z działaniami wojennymi 1920 r. odbyły się dwa plebiscyty o dużym znaczeniu dla Polski: 11 lipca 1920 r. na Powiślu, Warmii i Mazurach - katastrofalnie przegrany przez Polskę - oraz 20 marca 1921 r. na Górnym Śląsku, w minimalnym stopniu niekorzystny dla Polski. Nie ulega wątpliwości, że wojna toczona na wschodzie wpłynęła negatywnie na oba te plebiscyty, jak i na omawianą wyżej sprawę plebiscytu na Śląsku Cieszyńskim.

W tym okresie sprawa Powiśla, Warmii i Mazur przesądzona została na korzyść Niemiec, natomiast o Górny Śląsk, gdzie ludność polska była liczna i aktywna (według urzędowych danych niemieckich — stanowiła większość) rozgorzały ostre spory. Okolicznością sprzyjającą było poparcie, jakiego w sprawie śląskiej udzielała Polsce Francja, z którą w lutym 1921 r., zawarty został sojusz. Strona polska, popierana przez Francję, domagała się podziału Górnego Śląska stosownie do wyników plebiscytu, Niemcy zaś, głosząc tezę o niepodzielności górnośląskiego okręgu przemysłowego, żądały przyznania im całego obszaru plebiscytowego. Gdy w rozstrzygnięciu tej kwestii zarysował się kryzys, strona, polska rzuciła na szalę wypadków swój najmocniejszy atut: w nocy z 2 na 3 maja 1921 r. wybuchło III powstanie Śląskie, zorganizowane przez POW. W. początkowej fazie walk powstańcy opanowali powiaty: rybnicki, katowicki, zabrzański oraz częściowo raciborski i kozielski. Po kilkunastu dniach rozpoczęło się przeciwnatarcie niemieckie, a wraz z nim uporczywe walki o Górę św. Anny i inne rejony. Po dwóch miesiącach powstanie upadło. Wzięło w nim udział około 50 tys. osób. Było ono decydującym argumentem, który wpłynął na decyzję Ententy, w wyniku której Polska w 1922 r. otrzymała część górnośląskiego okręgu przemysłowego, bardzo
wartościową pod względem gospodarczym.
Problem górnośląski byk ostatnią sprawą dotyczącą granic, o której rozwiązanie Polska toczyła walki i zabiegała w drodze dyplomatycznej. Nie znaczy to, że wszystkie uzyskane terytoria od razu faktycznie formalnie weszły w skład II Rzeczypospolitej i uzyskały prawno-międzynarodowe uznanie jako obszary przynależne do państwa polskiego. Następowało to później, stopniowo, głównie zaś w latach 1922—1923. Państwo polskie rodziło się na terenie Kongresówki, przy czym wybitną rolę odegrała Warszawa. Szybko też weszła w skład państwa zachodnia część Galicji. Wprawdzie Lwów został opanowany już 22 listopada 1918 r., ale Galicja Wschodnia znalazła się w ramach państwa polskiego dopiero w kwietniu 1919 r. Wielkopolska z Poznaniem wyzwoliła się faktycznie w lutym 1919 r., ale włączenie jej w skład państwa nastąpiło dopiero w styczniu 1920 r., po ratyfikacji traktatu wersalskiego. W tym samym czasie Polska przejęła Pomorze. Gdańskie. Wilno i Wileńszczyzna zostały zajęte w drugiej połowie kwietnia 1919 r. W lipcu 1920 r. przeszły pod władzę Litwy, a w październiku 1920 r. zajęła je dywizja gen. Żeligowskiego. Traktat ryski z 18 marca 1921 r. ustalił granicę polsko-radziecką. Ostatnim wreszcie rozwiązaniem problemu terytorialnego było przyznanie Polsce w drugiej połowie 1921 r. części Górnego Śląska. W wyliczeniu tym pominięte zostały układy delimitacyjne, czyli dotyczące ustalenia granicy w terenie, oraz obejmowanie poszczególnych obszarów przez polską administrację. Aby rozwiązać wszystkie problemy terytorialne, państwo polskie uczestniczyło w sześciu poważnych zbrojnych konfliktach lokalnych i w trwającej półtora roku wojnie na wschodzie. Łącznie w działaniach tych było zaangażowanych ponad milion żołnierzy.

Życie polityczne w odrodzonej Polsce

Cezary Baryka jest głównym bohaterem powieści Stefana Żeromskiego „Przedwiośnie”. Jest on młodym mężczyzną, którego przekonania polityczne nie są ugruntowane, wręcz przeciwnie, chwyta się on każdej dostępnej teorii i wytyka jej wszystkie wady.
W przedstawionym fragmencie Cezary udaje się na spotkanie komunistów, na które zostaje zaproszony przez swojego przyjaciela, gorliwego działacza partyjnego, Antoniego Lulka. Baryka jako jedyny z tłumu kwestionuje założenia komunistów. Uważa on, że klasa robotnicza, która żyje obecnie w ubóstwie i chorobach nie może odbudowywać społeczeństwa. To ją powinien ktoś odbudować i doprowadzić do zmiany tej sytuacji. Twierdzi on, że komuniści powinni wystrzegać się argumentów tego typu, że robotnicy uleczą kraj, powinni raczej „schować te argumenty na dno”, ponieważ są one przeciwko komunizmowi. Mowa Cezarego zostaje jednak przyjęta negatywnie, jeden z działaczy partyjnych złośliwie pyta się, kto niby miałby leczyć społeczeństwo. Baryka twierdzi, iż tego nie wie, że nie wskazuje im jaką drogą mają iść, gdyż on sam jeszcze się uczy. Wspomina jednak, że być może czynnikiem odradzającym będzie nowe państwo polskie. Zdanie to wywołuje ogromne wzburzenie, Lulek wygraża Cezaremu pięściami, inni zebrani również krzyczą. W końcu przewodniczący zebrania pyta się Baryki, czy uważa on, że Polska może zastąpić działania proletariatu. Jednak Cezary nie odpowiada na to pytanie, mówi, że sam jeszcze nie wie.
Fragment ten pokazuje niezdecydowanie Cezarego w kwestii komunizmu. W czasie swojej młodości Baryka był za rewolucją. Kiedy jeszcze mieszkał w Baku z matką uważał, że rewolucja przyniesie dobro, jednak po pewnym czasie zwątpił w to. Zwłaszcza wtedy, gdy jego matka umiera, po tym jak zostaje skazana na ciężką pracę za ukrywanie pieniędzy i kosztowności. W Cezarym dochodzi do przemiany, gdy pracując jako grabarz widzi martwą piękną dziewczynę. Wydaje mu się, że ona woła go, prosi o pomoc. A on nie może nic zrobić. Podczas jego pracy przy zakopywaniu trupów Cezary spotyka swojego zaginionego ojca - Seweryna Barykę. Ojciec przekonuje go do powrotu do kraju i opowiada o „szklanych domach”, które tam zastaną. Domy te miały być wynalazkiem ich kuzyna, który zbudował ich fabrykę. Miały być ciepłe zimą, chłodne latem, czyste i pozbawione wad. Był to symbol nowej, odrodzonej Polski. Cezary uwierzył w to i niecierpliwie czekał powrotu do ojczyzny. Seweryn jednakże po drodze umiera i młody Baryka sam dociera do kraju. Jednak to, co tam zastaje odbiega znacznie od opowieści ojca. Cezary zastaje w Polsce brud i ubóstwo. Jest tym przerażony, wali się w gruzy kolejna jego koncepcja na życie w czystej i wolnej Polsce. Nie należy się zatem dziwić zwątpieniu Cezarego w każdą koncepcję polityczną.
Za radą ojca Cezary udaje się do Szymona Gajowca, przyjaciela rodziców. Gajowiec jest starym kawalerem, za młodu kochał się w matce Cezarego, lecz ta wybrała Seweryna, a Szymon nie pokochał już nikogo innego. Gajowiec wita młodego Barykę bardzo ciepło, rozmawia z nim często o pani Jadwidze, swojej nieżyjącej już ukochanej. Przedstawia również Cezaremu swoją koncepcję polityczną. Jest to powolne odbudowywanie Polski przez ulepszanie armii, ustabilizowanie pieniądza i upowszechnianie oświaty. Jednak i takie postępowanie nie do końca zadowala Barykę. W drugim z przedstawionych fragmentów widzimy rozmowę Cezarego z Gajowcem. Baryka wrócił wtedy z zebrania komunistów i od razu zaczął krytykować postawę Szymona. Wypominał policję, która torturowała więźniów (dowiedział się o tym na zebraniu) i brak działań organiczników. Pyta się Gajowca czemu nie wykupują ziemi, czemu jest tak dużo biedy i żebrzących. Jednak Szymon z pełnym spokojem mówi o braku pieniędzy i powolnych działaniach. Znowu prosi Cezarego o pomoc przy „papierach”, które mają pomóc odbudować Polskę. Baryka jednak krzyczy, że trzeba tu czegoś więcej niż powolnych zmian, że potrzeba jest wielkiej idei, która zmieni ojczyznę. Na koniec mówi, iż ludzie podobni do Gajowca zniszczyli ten kraj i po raz drugi doprowadzą do jego upadku.

W ostatniej scenie książki Cezary bierze udział w manifestacji robotników. Jednak nie jest to spowodowane jego zdecydowaniem się na koncepcję komunistyczną. Robi to, ponieważ chce się zbuntować przeciwko czemuś, sam nawet nie wie czemu. Jest dodatkowo załamany po rozmowie ze swoją ukochaną - Laurą, z którą definitywnie się rozstaje. Ta manifestacja jest więc wyrazem buntu przeciwko całemu światu. Cezary w końcu wydostaje się na przód tłumu i prze oddzielnie.

Nie utożsamia się z tłumem, nie chce być jednym z komunistów, jednak chce się zbuntować, pokazać, że dzieje się źle zarówno w jego życiu, jak i całej Polsce.
Cezary jest rozdarty przez całe życie. Nie wie, co jest lepsze, czy powolne odbudowywanie Polski, czy też komunistyczna rewolucja. Na zebraniu komunistów przytacza argumenty Gajowca, natomiast u Szymona posługuje się hasłami komunistów. Ostatnia scena jest wyrazem całej niemocy młodego Baryki. Nie wie, co ma zrobić, chce się przeciw czemuś zbuntować, zniszczyć coś, ale dokładnie nie wie co.

Gospodarka Polski w pierwszych latach niepodległości

W momencie odzyskani niepodległości sytuacja ekonomiczna Rzeczpospolitej była wręcz w krytycznym stanie. Spowodowane to było zacofaniem, zniszczeniami wojennymi i zerwaniem dotychczasowych więzów gospodarczych z państwami zaborczymi. Ocenia się (wg Komisji
Odszkodowań Delegacji Polskiej),że poziom produkcji przemysłowej z 1919 roku wyniósł w Polsce ok.30 %stanu z przed 1914 roku w tych samych granicach. Czyli niemalże 1/3 wartości. W rezultacie zniszczeń wojennych przemysł dawnego Królestwa Polskiego zatrudniał w 1919 roku z ledwie 14 %robotników pracujących tu w 1913 roku. Mniejszych strat doznał przemysł dawnego zaboru pruskiego i austriackiego.

ROLNICTWO
Dotkliwie odczuło skutki pierwszej wojny światowej rolnictwo polskie. Na kresach wschodnich istniały powiaty, w których procent zniszczonych budynków gospodarczych i mieszkalnych sięgał 40 %.W województwach centralnych odsetek zniszczonych budynków wahał się w granicach 10 - 15 %%.Rabunkowa gospodarka okupacyjna ,przede wszystkim prowadzone z całą bezwzględnością sekwestracje ziemiopłodów i inwenętrza żywego, spowodowała spadek pogłowia żywego w Polsce centralnej do 30 %stanu z okresu przedwojennego. Na kresach wschodnich spadek ten był jeszcze większy. Mobilizacja oraz rekwizycje wojenne pozbawiły wiele rejonów, w których istotną rolę odgrywał gospodarka rolna, dostatecznej liczby rąk do pracy na roli i inwentarza żywego. Toteż w roku gospodarczym 1918/1919 powierzchnię odłogów w Polsce szacowano n 4,6 mln. hektarów, a w roku 1920 n 3,5 mln hektarów, co stanowiło prawie 20 %ówczesnej powierzchni kraju.
TRANSPORT I KOMUNIKACJA
Obok przemysłu i rolnictwa w bardzo wysokim stopniu uległy zniszczeniu transport i komunikacja. W końcu 1918 roku Polska dysponowała 2513 lokomotyw mi,2875 wagonami osobowymi i 41 448 wagonami towarowymi. Kolejowe dworce, przewozowe ,warsztaty naprawcze i magazyny w poważnym stopniu zostały zniszczone w wyniku dział ń walczących armii. Proces odbudowy zniszczeń wojennych przebieg ł w latach 1919 -1923 przez kilka faz.

W pierwszej, trwającej od końca roku 1918 do końca 1919,przede wszystkim dzięki uruchomieniu przez gabinet Ignacego Paderewskiego wszystkich sektorów gospodarczych odnotowano w akcji odbudowy udane na ogół próby uruchomienia przemysłu i transportu. W
drugiej fazie, przypadającej na rok 1920,olbrzymią preferencją cieszył się przemysł wojenny. Otrzymane wówczas pożyczki zagraniczne umożliwiły uzyskanie wyższych wskaźników produkcji przemysłowej i rolnej od wskaźników 1919 roku, mimo trwania działań wojennych.
Po krótkiej recesji, jaka na przełomie 1920/1921 roku nastąpiła w gospodarce polskiej, od wiosny 1921 roku do l t 1923 trwała koniunktura inflacyjna ,której towarzyszył bardzo szybki proces odbudowy, zahamowany w 1923 roku, kiedy to wyraźnie uwidocznił się kryzys.
SKARBOWOŚĆ
W bardzo trudnych warunkach rodziła się skarbowość polska. Konieczność stworzenia poboru podatków praktycznie od nowa przy niskim poziomie dochodów powodowała, że od początku dochody budżetu państwa były znacznie niższe od wydatków. Różnicę
pokrywał jedynie druk banknotów, co rodziło inflację. Dopiero w kwietniu 1920 r. ujednolicono obieg pieniądza przez zastąpienie różnych krążących dotąd walut marką polską, emitowaną dość dowolnie przez Polską Krajową Komisję Pożyczkową.

Państwo polskie odradzało się w warunkach rewolucji społecznej, a jego pierwszy rząd miał charakter socjalistyczny.
15 VII 1920 r. Sejm uchwalił ustawę o reformie rolnej przyjmując maksimum posiadania ziemi od 180 do 400 ha. Wywłaszczenie miało odbywać się za odszkodowaniem równym połowie wartości rynkowej ziemi. Wkrótce potem wykonanie reformy zostało jednak skomplikowane przez dyskusję nad konstytucyjną ochroną własności.

Wykonanie reformy zawieszono i rozpoczęły się niezwykle długie i trudne debaty o ostateczny jej kształt. Mimo ogromnych trudności bilans gospodarczy pierwszych trzech lat niepodległości wypadł pomyślnie. Mimo zacofania, zniszczeń, nieustabilizowanych granic, zagrożenia zewnętrznego i konieczności unifikacji różnorodnych dzielnic kraju, Polsce udało się wyjść zwycięsko z ciężkiej próby. Ukształtowały się granice i ustrój demokratyczny, stworzono aparat państwowy, w szybkim tempie odbudowywano zniszczenia,rosła produkcja i zatrudnienie. Ceną tych osiągnięć był jednak narastająca inflacja, prowadząca w końcu do
hiperinflacji. O ile na początku września za 1 dolara płacono 249 tyś marek polskich, o tyle pod koniec października już 1612 tyś marek. Hiperinflacja położyła kres koniunkturze inflacyjnej, gdyż zmalała chłonność rynku wewnętrznego. Szybko rosnące ceny utrudniały
jakąkolwiek opłacalność. W wyniku, czego bogacili się spekulanci, a położenie ludności stawało się coraz cięższe.
REFORMA GRABSKIEGO
Choć sytuacja społeczna i ekonomiczna pod koniec 1923 r. była tragiczna, kryzys rządowy nie trwał długo. W grudniu 1923 r. prezydent Wojciechowski powołał pozaparlamentarny gabinet Grabskiego, którego głównym zadaniem było ratowanie skarbu.
Program taki przedstawił Grabski Sejmowi następnego dnia uzyskując poparcie prawicy i centrum oraz neutralną przychylność lewicy. Program Grabskiego zakładał zrównoważenie budżetu i zastąpienie marki polskiej pełnowartościowym złotym. Cele te zamierzał Grabski
osiągnąć przez przyspieszenie wpłat nadzwyczajnego podatku majątkowego, waloryzację podatków i redukcję wydatków państwowych. Sejm przyjął ustawę o naprawie skarbu i reformie walutowej, przy czym rząd uzyskał nadzwyczajne uprawnienia na 6 miesięcy.
Rząd błyskawicznie przystąpił do działania. Przyspieszono płatności nadzwyczajnej daniny majątkowej, skrócono terminy wpłat zwaloryzowanych podatków bezpośrednich, podniesiono niektóre stawki. Dla zlikwidowani deficytu Polskich Kolei Państwowych, która obciążała budżet ,podniesiono taryfy kolejowe. Ostry reżim oszczędnościowy narzucono administracji państwowej likwidując dwa ministerstwa robót publicznych i zdrowia.
Uruchomiono też interwencję giełdową. Sprzedaż walut o stałym kursie przez rząd zahamowała spadek kursu marki polskiej. Gdy zarysował sio perspektywa zrównoważenia budżetu ,rząd zaprzestał emisji marek. Utrwaliło to stabilność ich kursu. W kwietniu 1924 roku nowo powołany, prywatny Bank Polski, który zastąpił dotychczasową centralną instytucję emisyjną -państwową Polską Krajową Kasę Pożyczkową,
rozpoczął działalność wymieniając 1,8 min marek polskich za 1 złotego. W ramach reformy Grabski przeprowadził też reorganizację banków państwowych. Powołano do życia Bank Gospodarstwa Krajowego, a nowe podstawy prawne otrzymały także Pocztowa Kasa
Oszczędności i Państwowy Bank Rolny. Ujednolicono również system monopoli skarbowych: tytoniowego, spirytusowego, solnego, loteryjnego i zapałczanego.
Efektem reformy Grabskiego był sukcesem,gdyż dużą rolę odegrało przekonanie społeczeństwa, że reforma zostanie zrealizowana. Gdy na wiosnę 1924 r. ceny nominalne przestały rosnąć, a płace realne wzrosły, nasilało się powszechne zaufanie do rządu. Robotnicy byli nawet skłonni do ustępstw, by umożliwić realizację reformy. Większość jej ciężarów poniósł jednak kapitał prywatny płacąc ogromną daninę majątkową.
Pomyślne rezultaty reformy skarbowej i w lutowej Grabskiego odbiły się na utrwaleniu kryzysu nadprodukcji w przemyśle. Realne koszty produkcji wzrosły, a wobec braku eksportowej premii inflacyjnej polski eksport okazał się niekonkurencyjny. Wzrosło bezrobocie i deficyt w bilansie handlowym. Sfery prywatno- przemysłowe przystąpiły do obniżek płac. W lecie sytuacja rynkowa nieco się poprawiła na skutek wzrostu przychodów gotówkowych ludności wiejskiej po żniwach, a także wpływu pierwszych pożyczek zagranicznych. W tym samym czasie specjalne konsorcjum polsko-francuskie rozpoczęło budowę portu w Gdyni.

HANDEL ZAGRANICZNY
Ciemne chmury gromadziły się nad polskim handlem zagranicznym. W obrotach zagranicznych Polski najważniejszą rolę odgrywały Niemcy (43%eksportu i 35%importu), natomiast obroty z głównym sojusznikiem politycznym, Francją, były niewielkie. Polska utracił też prawie całkowicie przedwojenne rynki rosyjskie. Kryzys poinflacyjny pogorszył opłacalność polskiego eksportu.
Sytuację płatniczą Polski podkopała dodatkowo wojna celna z Niemcami.

W styczniu 1925 r. wygasły postanowienia traktatu wersalskiego, na mocy których Niemcy były zobowią- zane do przyznania państwom koalicji, w tym Polsce, klauzuli najwyższego uprzywilejowani
w handlu. Podjęto rokowania handlowe polsko-niemieckie, w których strona niemiecka grała na zwłokę czekając na upłynięcie kolejnego terminu. W czerwcu 1925 r. wygasły klauzule konwencji górnośląskiej z 1922 r. o bezcłowym dopuszczeniu na rynek niemiecki 6 mln ton
węgla z polskiej części Górnego Śląska. Strona niemiecka postawiła teraz warunki, których przyjęcie spowodowałoby uzależnienie gospodarcze Polski od Niemiec .Gdy władze niemieckie ogłosiły, że nie udzielą w ogóle zezwolenia na import polskiego węgla, Polska podniosła cła na towary niemieckie. Niemcy odpowiedziały kontruderzeniem. Rozpoczęła się wojna celna, ograniczająca możliwości zbytu na najważniejszym dla Polski rynku.Zła koniunktura z pierwszej połowy 1924 r .spowodowała spadek wpływów budżetowych. Przedsiębiorcy ociągali się z wpłatami daniny majątkowej. Choć formalnie budżet za rok 1924 zamknięto nadwyżką, osiągnięto to głównie dzięki dochodom nadzwyczajnym. Pewna popraw koniunktury w drugiej połowie roku był przejściowa. Już na początku 1925 r. wojna celna z Niemcami ponownie dotknęła przemysł, zwłaszcza na
Gómym Śląsku. Spadło wydobycie węgla i ograniczono zatrudnienie, co ujemnie odbiło się na sytuacji w całym kraju. Rósł deficyt w bilansie handlowym i płatniczym, a także w budżecie państwa.

Spadek produkcji i obrotów zmniejszył możliwości płatnicze przedsiębiorców, zmusił również państwo do zwiększenia wydatków na roboty publiczne i zasiłki dla bezrobotnych. Stale rósł deficyt budżetowy. Co gorsze, rezerwy pozabudżetowe zostały wyczerpane już wcześniej. Dla zrównoważenia rachunków państwa rząd uciekł się do dodatkowej emisji bilonu. Zwiększenie emisji bilonu przy ograniczeniu emisji banknotów złotowych Banku Polskiego spowodowało zwyżkę cen. Narastała druga inflacja. Zaczęto wycofywać wkłady bankowe, podatnicy zaś liczyli na dalszy spadek wartości złotego i opóźniali wpłaty, co dodatkowo komplikowało sytuację budżetową.13 XI 1925 r .doprowadziło to do ustąpienia rządu Grabskiego.
Od początku 1926 r .następowała poprawa koniunktury choć kursy akcji utrzymywały się nadal na niskim poziomie, a bezrobocie malało powoli W lecie rozpoczęło się pełne ożywienie. Niski kurs złotego ułatwiał eksport, a zdeprecjonowane podatki i taryfy kolejowe
obniżyły koszty produkcji. Wzrost cen żywności na przednówku zwiększał przychody i popyt ludności wiejskiej. Rosnący zbyt na rynku krajowym i za granic zachęcał przedsiębiorców do zwiększania produkcji oraz nowych inwestycji, co rozszerzało rynek inwestycyjny. W rezultacie rosło zatrudnienie i dochody robotnicze, co z kolei zwiększało popyt na artykułykonsumpcyjne.
ZAŁAMIANIE KONIUKTURY
Wydarzenia polityczne jakie się rozegrały odbiły się wielkim kryzysem na gospodarce. Mianowicie kryzys gospodarczy, który rozpoczął się pod koniec 1929 r., był najdotkliwszym z dotychczasowych załamań gospodarki kapitalistycznej. Na skutek pogorszenia się perspektyw zbytu towarów, producenci ograniczyli inwestycje, a następnie produkcję. Spadły zakupy, w tym także artykułów żywnościowych, co uderzyło rolników. Malejąca chłonność rynku wiejskiego powodowała zmniejszenie się zakupów na wsi. W miastach rosło bezrobocie. Przez pogorszenie się warunków handlu kryzys przenosił się z państwa do państwa ogarniając wszystkie kraje gospodarki rynkowej .Załamanie koniunktury pod koniec 1929 r. trwało w wyżej rozwiniętych państwach do 1933 r. ,gdy rozpoczęło się powolne ożywienie. Natomiast w niektórych krajach słabiej rozwiniętych, takich jak Polska, kryzys trwał do 1935 r.
W rolnictwie polskim kryzys powodował przede wszystkim spadek cen artykułów produkowanych i sprzedawanych przez wieś. Ceny artykułów rolnych spadły przeciętnie od 50 do 70%.Chcąc ratować swe przychody, miliony rozproszonych producentów rolnych reagowały na spadek cen zwiększaniem podaży, często kosztem konsumpcji własnej, co dodatkowo pogarszało proporcje rynkowe i przyczyniało się do dalszego spadku cen. Spadek cen pogrążył wieś polską w ogromnych długach i nie znanej od czasów wojny nędzy.

Nad ludnością wiejską niektórych okolic Kresów Wschodnich i Galicji zawisł groźba głodu. Ograniczenie możliwości zbytu artykułów rolniczych i spadek przychodów wsi odbiły się n zmniejszeniu do minimum zakupów artykułów przemysłowych. Kryzys przemysłowy objawił się głównie w postaci spadku produkcji. W 1932 r. produkcja przemysłowa w Polsce spadła do około 63%poziomu z 1929 r. Wraz ze spadkiem popytu na artykuły przemysłowe, narastały zapasy produkcji nie sprzedanej, trudności finansowe przedsiębiorstw, a producenci zmniejszali skalę dział ludności, zatrudnienie i
inwestycje.

FINANSE I HANDEL
Jeśli chodzi o handel i finanse to załamanie koniunktury poważnie odbiło się na polskim rynku kapitałowym. Rezultatem kryzysu było gwałtowne wycofywanie nie tylko procentów i dywidend, ale także lokat kapitałowych z Polski. Ogółem w latach kryzysu wywieziono z Polski około 2,5 mld zł zysków i wkładów obcych, czyli mniej więcej tyle, ile wynosił roczny budżet państwa. Odpływ kapitałów i zysków szalenie utrudnił położenie
finansowe kraju. Polski bilans płatniczy stał się ujemny. Obroty handlowe Polski spadły o około 2/3.Wobec trudności płatniczych rząd popierał eksport po cenach dumpingowych. W rezultacie bilans handlowy Polski w okresie kryzysu był dodatni, co nie mogło jednak zrównoważyć ujemnego salda w obrotach kapitałowych. Rezultatem był konieczność transferu złota i walut wymienialnych za granicę. Zapasy złota w Banku Polskim spadły z 621 mln zł w 1928 r. do 444 mln zł w 1935 r. ,a zapasy walut obcych z 714 mln do 27 mln zł. Chcąc zachować dotychczasowe pokrycie pieniądza w złocie i walutach wymienialnych rząd RP musiał wybrać między ograniczeniem odpływu należności obcych z kraju,
dewaluacją złotego lub zmniejszeniem obiegu złotówkowego. Ponieważ sądzono, iż stały kurs złotego i regularne spłaty zobowiązań wobec zagranicy wzmocnią zaufanie do gospodarki polskiej i zachęcą inwestorów zagranicznych do lok t w Polsce w momencie ust ni kryzysu,
zdecydowano nie wprowadzać ograniczeń dewizowych ani dewaluacji złotego, lecz zmniejszyć obieg pieniądza w kraju. W latach kryzysu bowiem gwałtownie spadły wpływy podatkowe i monopolowe, co spowodowało długotrwały deficyt budżetowy. Początkowo rząd biernie obserwował pogarszanie się koniunktury. Podobnie było zresztą w innych kr jach.
W październiku 1932 r.Komitet Ekonomiczny Ministrów nakreślił pierwszy program walki z kryzysem. Zakładał on obniżkę cen przemysłowych, oddłużenie rolnictwa, organizację pomocy dla bezrobotnych i robót publicznych. W marcu 1933 r. uchwalono ustawę kartelową stwarzającą prawo do ingerencji w porozumienia monopolistyczne. W 1933 r. powstał specjalny Fundusz Pracy dla organizowania i
finansowani robót publicznych. Rosły sumy wypłacanych z budżetu zasiłków dla bezrobotnych. Dzięki akcji oddłużeniowej zmniejszono nieco ciężar długów w gospodarstwach chłopskich. Przeciwdziałająca wzrostowi bezrobocia rząd przejmował często udziały w upadających przedsiębiorstwach. Skala i efekty tych działań nie były wielkie, gdyż równocześnie prowadzona polityka deflacji, czyli zmniejszania obiegu pieniędzy, oznaczał ograniczanie wydatków budżetowych.
W wyniku interwencji państwa pod koniec 1935 r. zaznaczył się w Polsce wyraźna poprawa koniunktury .Dzięki zwyżce cen zboża na rynkach światowych i zwiększeniu ich chłonności na skutek postępującego od 1933 r. ożywienia w większości rozwiniętych krajów zachodnich, polepszył się sytuacja rolnictwa polskiego. Wzrost przychodów wsi rozszerzył krajowy rynek zbytu na wyroby przemysłowe. Ożywił się ruch budowlany zwiększeniu popytu sprzyjały też rozwijane przez Fundusz Pracy roboty publiczne. Mimo utrzymującego się deficytu budżetowego zaczęły rosnąć dochody skarbu. Rosły też obroty handlowe i utrzymywało się dodatnie saldo handlu zagranicznego. Mimo to nad l z Polski odpływ ł
kapitał obcy, co powodowało ostry deficyt płatniczy. Dla powstrzymania odpływu kapitału rząd wprowadził ograniczenia dewizowe. W trakcie renegocjacji zadłużenia uzysk no obniżenie oprocentowania pożyczek zagranicznych.
Mimo istotnych osiągnięć w dziedzinie powojennej odbudowy ,integracji gospodarczej kraju ,reformy stabilizacyjnej, budowy od podstaw nowych gałęzi przemysłu i rozwoju komunikacji (przemysł obronny, elektrotechniczny, nawozów sztucznych, port w Gdyni oraz COP) Druga Rzeczpospolita na mapie gospodarczej świata i Europy zajmowała dalekie miejsce.

Struktura społeczno-zawodowa i dochód na jednego mieszkańca plasowały Polskę na poziomie Węgier, Rumunii, Hiszpanii i Portugalii.W 1938 roku chłopi stanowili połowę społeczeństwa globalnego, robotnicy 30%,inteligencja i pracownicy umysłowi 5,7%,
drobnomieszczaństwo 11,8%,obszarnicy i burżuazja 1,2%,i żywioły marginalne 1,1%. Przemiany gospodarcze lat 1918 —1939 nie zmieniły modelu struktury społeczno-zawodowej kraju. Wiele społeczeństw narodów (szczególnie sąsiednie)wykazywało większy dynamizm
rozwoju gospodarczego od Polski. Fakt ten miał istotny wpływ na przebieg polskich działań obronnych we wrześniu i październiku 1939 roku.

Leninizm i Stalinizm w ZSRR

Ustrój totalitarny to charakterystyczny dla XX-wiecznych reżimów dyktatorskich system rządów dążący do całkowitego podporządkowania społeczeństwa państwa za pomocą monopolu informacyjnego i propagandy, oficjalnej ideologii państwa obowiązującej obywateli, terroru tajnych służb, masowych monopartii.
STALIN Iosif ( I. Dżugaszwili) 1878-1953, działacz komunistyczny przywódca ZSRR, Gruzin; od 1912 w KC SDPPR jeden z organizatorów przewrotu i rewolucji październikowej, od 1922 sekretarz generalny RKP(b) ( Rosyjska Komunistyczna Partia bolszewicka), potem WKP(b) i KPZR. Po podporządkowaniu sobie aparatu bezpieczeństwa i po śmierci Lenina dyktatorski przywódca partii i państwa radzieckiego, w okresie kolektywizacji i industrializacji 1928-36 inicjator represji i masowych zbrodni wobec ludności i aparatu partyjno-wojsk. („wielka czystka”) otoczony wielkim kultem państwowym, od VII 1939 sprzymierzony z Hitlerem(pakt Ribbentrop-Mołotow) zdecydował o agresji radzieckiej na Polskę 18 IX 1939(później deportację ludności polskiej w głąb ZSRR)1941-53 premier, po napaści Niemiec na ZSRR 1941 komisarz obrony i naczelny dowódca sił zbrojnych oraz przewodniczący Państwowego Komitetu Obrony i Kwatery Głównej ZSRR. W 1941 zawarł sojusz z aliantami.

STALINIZM
Oznaczał panowanie aparatu partyjnego nad wszelkimi dziedzinami życia oraz przekształcenie państwa w dyktatorski reżim policyjny. Biurokracja partyjna, kontrolująca organizacje społeczne, administrację, gospodarkę, środki masowego przekazu, naukę, szkolnictwo, kulturę, siły zbrojne, milicję, stanowiła uprzywilejowaną warstwę stojącą najwyżej w hierarchii społecznej.
Władza aparatu partyjnego ograniczona była jedynie przez Stalina, otoczonego konsekwentnie narzucanym i powszechnym kultem. Jego pozycję umacniały przeprowadzane co jakiś czas tzw. "czystki". Wg interpretacji marksistowskiej (marksizm ) stalinizm stanowił wynaturzenie w ruchu komunistycznym i zaprzeczenie wielu zasad leninowskich (leninizm). Przeciwnicy tej interpretacji uważają, iż stalinizm był jedynie konsekwencją założeń leninizmu, a proces przekształcania systemu rewolucyjnego w państwo policyjne zapoczątkowany został w okresie rządów W.I. Lenina.
Począwszy od lat 30. ofiarami masowych represji, obok przeciwników partii bolszewickiej oraz tzw. "obcych klasowo", stali się także działacze partyjni oskarżani o nieprawomyślność i "odchylenia" od obowiązującej linii. Likwidując demokrację parlamentarną i swobody polityczne (system monopartyjny) zniesiono również demokrację wewnątrzpartyjną.
Charakterystyczną cechą stalinizmu była także dogmatyczna ideologia, mająca w praktyce służyć przede wszystkim uzasadnieniu i zamaskowaniu władzy nielicznej grupy wyższych funkcjonariuszy partyjnych.
W Polsce i w innych państwach bloku radzieckiego stalinizm obowiązywał głównie w latach 1948-1953.
Stopniowy odwrót od stalinizmu rozpoczął się po śmierci jego twórcy w 1953, a zwłaszcza po XX Zjeździe KPZR w 1956, na którym N.S. Chruszczow skrytykował w referacie kult jednostki. Odstąpiono od masowych represji, zrehabilitowano ofiary, nie zmieniono jednak podstaw ustroju, w którym nadal partia komunistyczna spełniała kierowniczą rolę. W końcu lat 60. proces destalinizacji został zahamowany.
Ostateczny rozpad dziedzictwa stalinizmu nastąpił u schyłku lat 80. XX w. Stalinizm w jego skrajnej ideologicznie i ustrojowo formie wprowadził Mao Tse-tung (Mao Zedong) w Chinach w latach 1949-1976, E. Hodża (Hoxha) w Albanii w latach 1944-1985 i N. Ceauşescu w Rumunii w latach 1954-1989.
HITLER Adolf(urodzony 20 kwietnia 1889 - zmarł 30 kwietnia 1945) - polityk niemiecki, założyciel i przywódca Narodowo-Socjalistycznej Partii Niemiec (NSDAP), ideolog niemieckiej odmiany faszyzmu zwanej od jego imienia hitleryzmem, twórca Trzeciej Rzeszy. Stał na czele Niemiec w latach 1933-1945, jako kanclerz, a od śmierci Paula von Hindenburga również prezydent. Zwykle używał jednak tytułu "Führer und Reichskanzler".

W 1919 wstąpił do Niemieckiej Partii Robotniczej (Deutsche Arbeits Partei, DAP), której nazwę w następnym roku zmienił na NSDAP. Stanął na jej czele w 1921. Po nieudanym puczu monachijskim w 1923 (inaczej pucz piwiarniany) został skazany na pięć lat więzienia i osadzony w więzieniu w Landsbergu (1924). Napisał tam książkę Mein Kampf (Moja walka), w której sformułował program ruchu nazistowskiego.
Po przedterminowym zwolnieniu z więzienia skupił wokół siebie grono ambitnych i bezwzględnych współpracowników. Wykorzystując swoje zdolności oratorskie i talenty demagogiczne oraz korzystając z kryzysu gospodarczego doprowadził do przejęcia władzy przez swoją partię w wyniku wyborów w 1933. Rok wcześniej przegrał co prawda wybory prezydenckie, ale otrzymał aż 40% głosów.
30 stycznia 1933 roku, dzięki poparciu sfer konserwatywnych, większości generalicji i czołowych przedstawicieli przemysłu i finansjery, został kanclerzem i stanął na czele koalicyjnego rządu. Poparcia specjalnym pełnomocnictwom dla jego gabinetu udzieliła chadecka Partia Centrum. Po śmierci Hindenburga w 1934 został prezydentem i ogłosił się wodzem. Wobec spadku wpływów wyborczych NSDAP, rozprawił się z opozycją, tworząc dla określonych grup ludności (Żydzi, homoseksualiści, Cyganie, antyhitlerowscy księża oraz socjaldemokraci) obozy koncentracyjne. Później, w czasie wojny, obozy te zapełniły się także więźniami z terenów okupowanych.
W 1934 roku bezwzględnie rozprawił się z opozycją w łonie SA oraz innymi przeciwnikami politycznymi. Podczas tzw. nocy długich noży z 29 na 30 czerwca zabito 400 polityków niechętnych Hitlerowi. Oskarżono ich po fakcie o przygotowywanie zamachu stanu.
Rozpoczął politykę zbrojeń i pokojowych podbojów zajmując kolejno Nadrenię (1936), Austrię w 1938 (Anschluss Austrii), Sudety (październik 1938), całe Czechy w 1939 oraz Kłajpedę (również 1939). 23 sierpnia 1939 kazał podpisać układ ze Związkiem Radzieckim, znany jako Pakt Ribbentrop-Mołotow. Był to faktyczny wstęp do II wojny światowej. Wykonując założenia paktu, 1 września 1939 wojska niemieckie wkroczyły na terytorium Polski (bez wcześniejszego wypowiedzenia wojny). Działania te wbrew przewidywaniom Hitlera pociągnęły za sobą włączenie się do wojny Francji i Anglii.
Był inicjatorem akcji planowej zagłady Żydów, w terminologii nazistowskiej zwanej ostatecznym rozwiązanie kwestii żydowskiej (niem. Endlösung). Więcej na ten temat w artykule Holocaust. Hitler dążył do usunięcia Żydów, Cyganów, homoseksualistów i osób chorych psychicznie jako tzw. podludzi (niem. Untermenschen). Słowianie, choć też podludzie, mieli przetrwać jako niewolnicza siła robocza, z prawem jedynie do przyuczenia zawodowego. Później również i wobec nich planowano eksterminację (lub wywiezienie na Sybir).
W wyniku działań wojennych przez pewien czas znaczna część Europy znalazła się pod panowaniem niemieckim. W 1941 zdecydował się na uderzenie na ZSRR. Po przegranej bitwie pod Moskwą (grudzień 1941) przejął osobiste dowództwo nad kampanią wschodnią i w efekcie kierowania się względami ideologicznymi bardziej niż militarnymi doprowadził do klęski armii niemieckiej w wojnie z ZSRR.
30 stycznia 1933 roku, dzięki poparciu sfer konserwatywnych, większości generalicji i czołowych przedstawicieli przemysłu i finansjery, został kanclerzem i stanął na czele koalicyjnego rządu. Poparcia specjalnym pełnomocnictwom dla jego gabinetu udzieliła chadecka Partia Centrum. Po śmierci Hindenburga w 1934 został prezydentem i ogłosił się wodzem. Wobec spadku wpływów wyborczych NSDAP, rozprawił się z opozycją, tworząc dla określonych grup ludności (Żydzi, homoseksualiści, Cyganie, antyhitlerowscy księża oraz socjaldemokraci) obozy koncentracyjne. Później, w czasie wojny, obozy te zapełniły się także więźniami z terenów okupowanych.
W 1934 roku bezwzględnie rozprawił się z opozycją w łonie SA oraz innymi przeciwnikami politycznymi. Podczas tzw. nocy długich noży z 29 na 30 czerwca zabito 400 polityków niechętnych Hitlerowi. Oskarżono ich po fakcie o przygotowywanie zamachu stanu.
Rozpoczął politykę zbrojeń i pokojowych podbojów zajmując kolejno Nadrenię (1936), Austrię w 1938 (Anschluss Austrii), Sudety (październik 1938), całe Czechy w 1939 oraz Kłajpedę (również 1939). 23 sierpnia 1939 kazał podpisać układ ze Związkiem Radzieckim, znany jako Pakt Ribbentrop-Mołotow. Był to faktyczny wstęp do II wojny światowej. Wykonując założenia paktu, 1 września 1939 wojska niemieckie wkroczyły na terytorium Polski (bez wcześniejszego wypowiedzenia wojny). Działania te wbrew przewidywaniom Hitlera pociągnęły za sobą włączenie się do wojny Francji i Anglii.

Był inicjatorem akcji planowej zagłady Żydów, w terminologii nazistowskiej zwanej ostatecznym rozwiązanie kwestii żydowskiej (niem. Endlösung). Więcej na ten temat w artykule Holocaust. Hitler dążył do usunięcia Żydów, Cyganów, homoseksualistów i osób chorych psychicznie jako tzw. podludzie (niem. Untermenschen). Słowianie, choć też podludzie, mieli przetrwać jako niewolnicza siła robocza, z prawem jedynie do przyuczenia zawodowego. Później również i wobec nich planowano eksterminację (lub wywiezienie na Sybir).
W wyniku działań wojennych przez pewien czas znaczna część Europy znalazła się pod panowaniem niemieckim. W 1941 zdecydował się na uderzenie na ZSRR. Po przegranej bitwie pod Moskwą (grudzień 1941) przejął osobiste dowództwo nad kampanią wschodnią i w efekcie kierowania się względami ideologicznymi bardziej niż militarnymi doprowadził do klęski armii niemieckiej w wojnie z ZSRR.
BUDOWA PAŃSTWA TOTALTARNEGO-HITLER
30 stycznia 1933 r. Hitler otrzymał z rąk prezydenta Hindenburga stanowisko kanclerza. Nie oznaczało to pełni władzy, wręcz przeciwnie, wielu polityków było głęboko przekonanych że układ parlamentarny i polityczny zdoła usidlić zwariowanego demagoga.
Stało się inaczej. Tempo, w jakim Hitler wprowadził państwo totalitarne, zaskoczyło polityków i świat wykorzystując pożar budynku parlamenty, Reichstagu, Hitler uzyskał prawo zawieszenia konstytucji i wolności obywatelskich na 4 lata. Wszystkie partie w Niemczech zostały zdelegalizowane, oczywiście poza NSDAP. Aresztowania i mordy unicestwiły opozycję socjaldemokratów i komunistów, demokratyczna republika weimarska przestała funkcjonować. Zniesiono obowiązujący i tradycyjny podział na kraje związkowe republiki (federację), ujednolicając i centralizując Niemcy jako III Rzesze (Gleichtschaltung). W ramach „glaiszaltowania” wszystkie struktury państwowe podporządkowane NSDAP. Po śmierci Hindenburga Hitler przejął jego zakres władzy stając się dyktatorem-„wodzem i kanclerzem Rzeszy”. Wprowadzono terror państwowy: wszelkie przejawy nielojalności wobec faszyzmu nazistowskiego były tropione przez Tajną Policje Państwową(gestapo), opornych wysyłano do obozów koncentracyjnych na „reedukację”, dozorcy mieli obowiązek (na ogół gorliwie wypełniany) donosić na lokatorów („państwo strachu”). Rasistowskie ustawy norymberskie (1935) „o ochronie krwi i honory niemieckiego” w istocie wyjmowały Żydów spod prawa. Bezkarnie rozbijano sklepy żydowskie i bito „niearyjczyków” (tzw. kryształowa noc wzięła nazwę od akcji rozbijania szyb sklepów żydowskich), usuwano ich nazwiska z podręczników, palono książki . Skutkiem była masowa emigracja Judejczyków, co dotkliwie odczuje zarówno nauka, jak i kultura niemiecka.
Utwierdzenie absolutnej władzy Führera stało się możliwe po wymordowaniu czołówki potężnych SA (Batalionów Szturmowych). SA odegrała ważną rolę: utorowała Hitlerowi drogę do władzy na ulicach, pałując i mordując przeciwników politycznych „wodza”. Jednakże nieszczęściem 3- milionowej SA była wiara w społeczny program partii, po zdobyciu władzy szef SA Ernst Rohm domagał się przeprowadzenia „drugiej rewolucji”-odcięcia się od kapitalizmu i wprowadzenia reform socjalnych, zgodnie z programem „narodowej partii socjalistycznej”. w jego planach SA maiła zastąpić zawodowa armie. Hitler widząc zagrożenie, planując przyszła wojnę, wybrał jednak zawodowa armię. Pretekstem wymordowania czołówki S.A. był ich niemoralny styl życia (homoseksualizm), zostali zaskoczeni i zastrzeleni podczas „nocy długich noży”. Operacje tę przeprowadzili ochroniarze (gwardia) Hitlera czyli SS na czele z Himmlerem; od tej chwili datuje się olbrzymia kariera tej zbrodniczej organizacji. Po utworzeniu totalitarnego państwa stanu wyjątkowego Hitler mógł skupić się na awanturniczej polityce zagranicznej.
ANALIZA PORÓWNAWCZA STALINIZMU I HITLERYZMU
Elementy wspólne:
· Niszczenie polskości na każdej niemal płaszczyźnie (administracja, szkolnictwo, przemysł, inteligencja, księża)
· Ogromne przesiedlenia i deportacje
· Krwawy terror, kontrolowanie społeczeństw przez policję polityczną (NKWD i gestapo)
Być może wyznacznikiem cech wspólnych obu okupacji był system i ideologia totalitarna (wszechogarniająca życie społeczne) zastosowane w praktyce. Jednakże tutaj zbieżności się kończyły i pojawiały się różnice.

NIEMCY:
· W swej działalności przeciw narodowi polskiemu kierowali się rasizmem; Polacy to „podludzie”, poddani ścisłej kontroli niemieckiej na ulicach miast i we wsiach, mający się czuć nie pewnie nawet we własnych mieszkaniach, przeznaczeni do roli ciemnych ”roboli”, a następnie eliminacji (eksterminacji).
· Zagarnięte ziemie Hitler, po krótkim zastanowieniu, wcielił do III Rzeszy (Wartheland i inne ) lub podporządkował (Generalne Gubernatorstwo), nie zachowując choćby odrobiny pozorów.
· Polacy mogli prowadzić w GG ograniczoną działalność gospodarczą (sklepy, kawiarnie, warsztaty)
SOWIECI:
· Kierowali się „drogowskazem klasowym”. Niszczyli „panów” polskich: wedle osławionego formularza NKWD zaliczano do nich nawet sklepikarzy, kupców, organistów kościelnych czy tez tych, którzy żyli z myślenia (inteligencja). Charakterystyczna była tu bolszewicka „próba rak”: ślady pracy fizycznej mogły ocalić życie.
· Przy całym prymitywizmie poczynań sowieckich Stalin okazał się o wiele zręczniejszy niż jego niemiecki wówczas przyjaciel. Kresów polskich nie wcielił, ale „przyłączył” je skutkiem „woli wyborców”. Dawało to Stalinowi przed światem atut przyłączenia zgodnie z prawem na życzenie wyborców.
· Sowieci nie zniszczyli polskiego szkolnictwa ponadpodstawowego, jak Niemcy lecz je zsowietowali „odtąd miało ono wychowywać następne rzesze „wolnych, jak nikt na świecie” ludzi sowieckich.
· Wreszcie Rosjanie umiejętnie podsycali antagonizmy polsko-ukraińsko-żydowskie, trzymając w ryzach i kontrolując w sposób niewidoczny społeczeństwa (donosiciele). Niemcy nie mogąc tego uczynić, wprowadzili fizyczną, widoczną, uciążliwą kontrole na ulicach przez gestapo, patrole wojskowe, zakazy, godziny policyjne, obszary nur fur Deutsche (tylko dla Niemców)

Faszyzm w Niemczech

Przełom wieków to początek zmierzchu światowego imperium brytyjskiego, co dało równocześnie początek kolejnej rundy walki o panowanie nad światem i o nowy podział świata. W tym czasie na politycznej arenie pojawiają się Niemcy. Powstało Cesarstwo Niemieckie (II rzesza), co likwidowało rozdrobnienie polityczne kraju. W tym okresie ekspansja struktur politycznych odbywała się na tereny etnicznie spójne, a następnie pod pretekstem „Nowego porządku Europy” stała się celem niemieckiej polityki. „Nowy porządek” przejawił się podczas wojny przeciwko Francji. Wówczas pojawia się termin Europa Środkowa, który był wyrazem niemieckiej wizji geopolitycznej i ideologicznej. W ciągu następnego okresu następowało zbrojenie Cesarstwa Niemieckiego, a gospodarcza i polityczna ekspansja służyła licznym teoriom mającym zatuszować wolę podbojów. Chciano w ten sposób osiągnąć wspomniany europejski „Nowy porządek” przez dyktowanie pojęć „rasa”, „ziemia”, „przestrzeń”. Niemiecka agresja przyjmuje na początku postać polityki kolonialnej na terenie Afryki, Dalekiego Wschodu i Oceanii. Niedługo później dąży do panowania nad całym światem, głosząc, że „Nowy porządek” służy tylko i wyłącznie pokojowi. Jego celem ma być uwolnienie uciskanego w Europie narodu jak również rozszerzenie postępu gospodarczego i politycznego. To wówczas wzrosła postawa nacjonalistyczna jako ideologia stawiająca interesy własnego narodu ponad wszelkie inne wartości. Postuluje podporządkowanie wszelkich problemów politycznych i społecznych walce o interesy narodowe przeciwko innym narodom. Według tej ideologii wszelkie działania polityczne podejmowane są w celu podniesienia siły własnego narodu, a także oceniane przez pryzmat jego dobra i interesów.
Te narastające sprzeczności interesów w Europie można było rozwiązać tylko za pomocą konfliktu zbrojnego. Mająca na celu nowy podział świata I wojna światowa spowodowała głębokie zmiany na mapie politycznej świata i Europy, który był wynikiem układu sił i kompromisu. Niemcy po przegraniu I wojny światowej zmuszone do przyjęcia warunków pokojowych utraciły znaczną część terytoriów, oraz musiały płacić ogromne odszkodowania. Mimo podpisania Traktatu Wersalskiego, nie przyczynił się on do usunięcia sprzeczności istniejących przed wojną, spowodował nowe konflikty pomiędzy krajami zwycięskimi i zwyciężonymi. Niemiecka polityka zagraniczna modyfikuje, co prawda środki działania, ale cel pozostaje ten sam. „Nowy porządek Europy” przybiera nowe etapy:•1. Rewizja Wersalskiej Umowy Pokojowej w celu uzyskania ponownie utraconych terytoriów
2. Awans do „równorzędnych” potęg militarnych Europy
3. Kontynentalna rola przywódcza.
Następuje powrót do idei Europy Środkowej w oparciu o rasistowskie elementy zawarte w geopolityce Friedricha Ratzela, głoszącej pojęcie „przestrzeni życiowej” jako siły politycznej. Porównując państwo do organizmu biologicznego uważał, że musi ono stale współzawodniczyć o przestrzeń i surowce. Jako twórca determinizmu geograficznego (geopolityki) głosił, że środowisko geograficzne warunkuje, determinuje rozwój społeczeństw i od niego zależy rozmieszczenie ludności, stopień rozwoju cywilizacji, kierunki polityki, gospodarki, kultury i innych zjawisk społecznych.
Tym, który wywarł decydujący wpływ na dalszy rozwój i kierunek geopolityki w Niemczech był R. Kjellen, który uważał, że państwo stale współzawodniczy z sąsiadującymi państwami, chcąc zdobyć prawo do przewodzenia innym. Małe państwa, chcąc cokolwiek znaczyć, muszą poszerzać swe terytorium. Państwa większe powinny rozciągać władzę lub zwierzchnictwo, a na świecie powinno istnieć tylko kilka bardzo dużych i krańcowych silnych państw-mocarstw.
Kjellen widział Europę jako super państwo kontrolowane przez Niemcy.
Teorie te rozbudował Haushofer dodając elementy kultu rasy i wodza oraz niemieckiego szowinizmu, który uznaje prawo własnego narodu do podbojów i panowania nad innymi narodami. Tak rozumiany, stał się podstawą faszyzmu i nazizmu. Była to reakcja na wspomniany już Traktat Wersalski, który w brutalny sposób rozerwał naturalny organizm Niemiec.
Powstała nowa demokratyczna republika miała bardzo utrudniony start a sytuacja w kraju była tak niestabilna, że groziło to upadkiem demokratycznego systemu.

Niemcy podzieliły się na zwalczające się obozy, z których dwa skrajne - komuniści i skrajna prawica - głosiły otwarcie antydemokratyczne poglądy.

Europa wobec ekspansji faszystowskiej

Powstała nowa demokratyczna republika miała bardzo utrudniony start a sytuacja w kraju była tak niestabilna, że groziło to upadkiem demokratycznego systemu. Niemcy podzieliły się na zwalczające się obozy, z których dwa skrajne - komuniści i skrajna prawica - głosiły otwarcie antydemokratyczne poglądy.

Powstały, na podstawie ogólnego kryzysu kapitalizmu i w opozycji wobec działalności socjalistów i komunistów, faszyzm głosił hasła skrajnie nacjonalistyczne, antydemokratyczne i antyliberalne. W Niemczech zwany nazizmem (narodowym socjalizmem) bądź hitleryzmem był oficjalną ideologią partii NSDAP, której przywódcą był jego twórca Adolf Hitler. Jej program miał charakter nacjonalistyczny i silnie antysemicki. W swoich tezach głosił, że wojna była wynikiem zdrady Żydów, socjalistów, komunistów i innych nienarodowych ugrupowań. To Żydom Hitler przypisywał antyniemieckie działania w czasie konferencji wersalskiej i opracowanie głównych założeń traktatu.
Ideologia faszyzmu oparta na nacjonalistycznych doktrynach przyjmuje zasadę, że obowiązki człowieka wobec własnego narodu zwalniają go od wszelkich zobowiązań moralnych wobec innych narodów, jeśli te zobowiązania nie są zgodne z dążeniami własnego narodu. Wyrażała się w egoizmie narodowym - etnocentryzmie, w wyolbrzymianiu zalet własnego narodu i żądań dla niego specjalnych przywilejów. Odznaczał się pogardą, nietolerancją i wrogością wobec innych narodów, wyznawał wyższość własnego narodu nad wrogiem. Nazizm wysuwał tezy o nadrzędności rasy aryjskiej (Niemców), stanowiącej rasę panów. Miał wychowywać lepszych ludzi i eliminować gorsze gatunki, dążył do wyeliminowania jednostek kryminalnych, a zarazem do stworzenia brutalnych zabójców „blond bestii” jako najdoskonalszych okazów ludzkości.
Faszyzm w Europie rozwijał się i szybko rozszerzał swe wpływy
w rezultacie spustoszeń, jakie poczyniła pierwsza wojna światowa i spowodowała przez nie pustka polityczna oraz duchowa. Cały kontynent przeżywał wstrząs wywołany gwałtownym kryzysem.
Na połowie jego obszaru upadł stary, konserwatywny porządek społeczny, a nowy jeszcze nie został ostatecznie uznany. Zniknęły moralne pewniki przedwojennego świata; klasa średnia zubożała. Wielu uważało, że to, co jeszcze pozostało z cywilizacji europejskiej, jest zagrożone przez nowe, tajemnicze i bardzo zaraźliwe zjawisko - bolszewizm. Toteż wszyscy, którzy uznawali potrzebę silnego przywództwa politycznego i nowego porządku społecznego, lecz zarazem odrzucali komunizm z racji jego internacjonalizmu i egalitaryzmu, szukali politycznych alternatyw.
Wiele podstawowych założeń faszyzmu nie było nowych, pojawiały się już na długo przed wybuchem pierwszej wojny światowej. Faszyzm był przede wszystkim nacjonalistyczny, elitystyczny i antyliberalny, a poza tym militarystyczny. Istniała jednak podstawowa różnica pomiędzy ruchem faszystowskim i przedwojennymi partiami prawicowymi. O ile ten pierwszy obstawał przy dalekosiężnych, nawet rewolucyjnych zmianach, o tyle konserwatyści pomimo krytykowania demokracji parlamentarnej uznawali zasadę podziału władzy. Faszyści natomiast pragnęli dla siebie władzy absolutnej i mieli świadomość, że chcąc ten cel osiągnąć, muszą zastosować całkowicie nowy, pozaparlamentarny sposób działania. Konserwatyści dążyli do zachowania status quo dotychczasowego porządku, faszyści zaś chcieli zaprowadzić nowy porządek, z tego powodu musieli zniszczyć dotychczasowy. Zerwanie Hitlera ze starą niemiecką antydemokratyczną tradycją konserwatywną było bardzo wymowne i nie chodziło bynajmniej o nową taktykę, gdyż istnieje związek pomiędzy doktryną nazistowską a „ideami 1914 roku”, które były nieco unowocześnionymi ideami z lat dziewięćdziesiątych XIX wieku. I po raz kolejny można tu przytoczyć, że tylko wskutek pierwszej wojny światowej, braku spokoju politycznego i kryzysu ekonomicznego te idee, choć uproszczone i spopularyzowane zdobyły siłę oddziaływania, jakiej wcześniej nie miały. Tego rodzaju idee różniły się w poszczególnych krajach, lecz wszystkie miały swe źródła w niezadowoleniu z ogólnej sytuacji. kontynent przeżywał wstrząs wywołany gwałtownym kryzysem.

Zamach Majowy Józefa Piłsudskiego

Zamach (przewrót) majowy 12-12 V 1926 r. zapoczątkował 9-letnie autorytarne rządy Józefa Piłsudskiego i jego obozu sanacji (do 1935 r.). Główną jego przyczyną była katastrofalna sytuacja gospodarcza (wzrastające bezrobocie, spadek produkcji przemysłowej, hiperinflacja opanowana dopiero za rządów A. Skrzyńskiego, strajki i utrudniająca eksport polityka celna Niemiec) i niezaradni politycy u władzy (walki polityczne, brak większości parlamentarnej, częste zmiany gabinetu - 13 rządów w ciągu 8 lat niepodległej Polski). Protesty wzbudzało fiasko polityki zagranicznej (układ w Locarno w 1925 roku), wielu przeciwników miała rządząca prawica kojarzona z faszyzmem, nacjonalizmem i zabójstwem prezydenta Narutowicza w 1922 r. Wpływ miał też spór Piłsudskiego z Sikorskim i Szeptyckim nt. sił zbrojnych oraz poprawa koniunktur, która mogła zwiększyć poparcie dla przyszłej władzy. Celem Piłsudskiego było zwiększenie interwencjonizmu państwowego.
W 1925 r. ministrem spraw wojskowych został piłsudczyk Lucjan Żeligowski, który miał potem bezpośredni wpływ na rozpoczęcie przewrotu, a w tymże roku kilkuset oficerów przybyło do Sulejówka prosząc Piłsudskiego o powrót do polityki i władzy. Na wieść o utworzeniu kolejnego rządu Wincentego Witosa w maju 1926 (powielenie rządu Chjeno-Piasta) zaprotestowała lewica (tzw. "kryzys rządowy"). 12 maja oddziały piłsudczyków (zrzeszające głównie legionistów, peowiaków i socjalistów) wkroczyły do Warszawy, po krwawych walkach (379 ofiar, strajk na kolei wywołany przez PPS) i nieudanej próbie zażegnania konfliktu przez Wojciechowskiego i Piłsudskiego na moście Poniatowskiego, prezydent i rząd ewakuowali się z Belwederu do Wilanowa, gdzie wkrótce podali się do dymisji. Pozostał parlament, dopasowując się do nowej sytuacji, wykorzystano marszałka Rataja do powołania rządu sanacyjnego z Kazimierzem Bartlem na czele, prezydentem został Ignacy Mościcki po oddaniu władzy przez Piłsudskiego. Przewrót majowy poparły PPS, Stronnictwo Chłopskie, PSL "Wyzwolenie", niektóre partie mniejszości nar., a także KPP. Przewrót majowy dokonał się w chwili powolnego odbijania się polskiej gospodarki od dna. Skutkiem jego nie było bynajmniej uzdrowienie naszego kraju, a tylko kolejne walki polityczne, ukryta dyktatura Piłsudskiego, powołanie GISZ-u, BBWR, powstanie Obozu Wielkiej Polski (po osłabieniu sanacji zacieśnienie stosunków z endecją - zjazd w Nieświeżu 1926 i Dzikowie 1927), spadek znaczenia sejmu, rządy "grupy pułkowników", nielegalne metody likwidacji opozycji (proces brzeski 1931-32), wojskowo-centralistyczny model rządzenia państwem. W 1935 r. uchwalono konstytucję kwietniową zgodną z ideologią sanacji (silna władza prezydenta przy ograniczeniu władzy parlamentu) i rozszerzającą dotychczasową nowelę sierpniową z 1926.

Kryzys Gospodarczy i jego przezwyciężenie

Sytuację płatniczą Polski podkopała dodatkowo wojna celna z Niemcami. W styczniu 1925 r. wygasły postanowienia traktatu wersalskiego, na mocy których Niemcy były zobowią- zane do przyznania państwom koalicji, w tym Polsce, klauzuli najwyższego uprzywilejowani
w handlu. Podjęto rokowania handlowe polsko-niemieckie, w których strona niemiecka grała na zwłokę czekając na upłynięcie kolejnego terminu. W czerwcu 1925 r. wygasły klauzule konwencji górnośląskiej z 1922 r. o bezcłowym dopuszczeniu na rynek niemiecki 6 mln ton
węgla z polskiej części Górnego Śląska. Strona niemiecka postawiła teraz warunki, których przyjęcie spowodowałoby uzależnienie gospodarcze Polski od Niemiec .Gdy władze niemieckie ogłosiły, że nie udzielą w ogóle zezwolenia na import polskiego węgla, Polska podniosła cła na towary niemieckie. Niemcy odpowiedziały kontruderzeniem. Rozpoczęła się wojna celna, ograniczająca możliwości zbytu na najważniejszym dla Polski rynku.Zła koniunktura z pierwszej połowy 1924 r .spowodowała spadek wpływów budżetowych. Przedsiębiorcy ociągali się z wpłatami daniny majątkowej. Choć formalnie budżet za rok 1924 zamknięto nadwyżką, osiągnięto to głównie dzięki dochodom nadzwyczajnym. Pewna popraw koniunktury w drugiej połowie roku był przejściowa. Już na początku 1925 r. wojna celna z Niemcami ponownie dotknęła przemysł, zwłaszcza na
Gómym Śląsku. Spadło wydobycie węgla i ograniczono zatrudnienie, co ujemnie odbiło się na sytuacji w całym kraju. Rósł deficyt w bilansie handlowym i płatniczym, a także w budżecie państwa.
Spadek produkcji i obrotów zmniejszył możliwości płatnicze przedsiębiorców, zmusił również państwo do zwiększenia wydatków na roboty publiczne i zasiłki dla bezrobotnych. Stale rósł deficyt budżetowy. Co gorsze, rezerwy pozabudżetowe zostały wyczerpane już wcześniej. Dla zrównoważenia rachunków państwa rząd uciekł się do dodatkowej emisji bilonu. Zwiększenie emisji bilonu przy ograniczeniu emisji banknotów złotowych Banku Polskiego spowodowało zwyżkę cen. Narastała druga inflacja. Zaczęto wycofywać wkłady bankowe, podatnicy zaś liczyli na dalszy spadek wartości złotego i opóźniali wpłaty, co dodatkowo komplikowało sytuację budżetową.13 XI 1925 r .doprowadziło to do ustąpienia rządu Grabskiego.
Od początku 1926 r .następowała poprawa koniunktury choć kursy akcji utrzymywały się nadal na niskim poziomie, a bezrobocie malało powoli W lecie rozpoczęło się pełne ożywienie. Niski kurs złotego ułatwiał eksport, a zdeprecjonowane podatki i taryfy kolejowe
obniżyły koszty produkcji. Wzrost cen żywności na przednówku zwiększał przychody i popyt ludności wiejskiej. Rosnący zbyt na rynku krajowym i za granic zachęcał przedsiębiorców do zwiększania produkcji oraz nowych inwestycji, co rozszerzało rynek inwestycyjny. W rezultacie rosło zatrudnienie i dochody robotnicze, co z kolei zwiększało popyt na artykułykonsumpcyjne.

W rolnictwie polskim kryzys powodował przede wszystkim spadek cen artykułów produkowanych i sprzedawanych przez wieś. Ceny artykułów rolnych spadły przeciętnie od 50 do 70%.Chcąc ratować swe przychody, miliony rozproszonych producentów rolnych reagowały na spadek cen zwiększaniem podaży, często kosztem konsumpcji własnej, co dodatkowo pogarszało proporcje rynkowe i przyczyniało się do dalszego spadku cen. Spadek cen pogrążył wieś polską w ogromnych długach i nie znanej od czasów wojny nędzy. Nad ludnością wiejską niektórych okolic Kresów Wschodnich i Galicji zawisł groźba głodu. Ograniczenie możliwości zbytu artykułów rolniczych i spadek przychodów wsi odbiły się n zmniejszeniu do minimum zakupów artykułów przemysłowych. Kryzys przemysłowy objawił się głównie w postaci spadku produkcji. W 1932 r. produkcja przemysłowa w Polsce spadła do około 63%poziomu z 1929 r. Wraz ze spadkiem popytu na artykuły przemysłowe, narastały zapasy produkcji nie sprzedanej, trudności finansowe przedsiębiorstw, a producenci zmniejszali skalę dział ludności, zatrudnienie i
inwestycje.

Kultura i nauka polska w dwudziestoleciu międzywojennym

Kultura społeczeństwa polskiego miała aspekt masowy, związany z poziomem intelektualnym i estetycznym szerokich rzesz społeczeństwa i odbiorem przez nie wartości kultury.Warunki rozwoju kultury zależały głównie od czynników politycznych. Odbudowa niepodległości zasadniczo ten warunek zmieniła. Szczególne znaczenie miała odbudowa i upowszechnienie szkolnictwa.
Istotne znaczenie miały także specyficzne społeczne warunki rozwoju kultury. Były to pewne szczególne cechy polskiego modelu społeczeństwa tj.
1.silna inicjatywa społeczna
2. prądy emancypacyjne mas ludowych, robotników i chłopów , które
ujawniły się w dziedzinie politycznej
3.szczególna rola inteligencji
4. stosunkowo silny wpływ kościoła
5.wyjątkowy prestiż ziemiaństwa i reprezentowanej przez nie kultury
6.specyficzny układ powiązań z kulturą światową
OŚWIATA
Po odzyskaniu niepodległości pierwszym zadaniem władz stało się ujednolicenie systemu szkolnego czyli określenie jego organizacji, zadań, podstaw ideowych i programów. W kwietniu 1919 zwołano Ogólnopolski Zjazd Nauczycielski, który przeszedł do historii pod nazwą Sejmu Nauczycielskiego. Miał on wypowiedzieć się w sprawie ustroju szkolnego. Ostatecznie opowiedział się za jednolitą i bezpłatną 7-letnią szkołą, powiązaniem ze sobą wszystkich szczebli szkolnictwa, co miało otwierać drogę do kształcenia wyższego, bez względu na pochodzenie, stan majątkowy i typ ukończonej szkoły średniej. Postanowienia te nie zostały wprowadzone w ruch, ale wywarły wpływ na późniejsze reformy.
Jednym z pierwszych aktów prawnych regulujących sprawy oświaty był dekret „O obowiązku szkolnym” wydany 7.II.1919 wprowadzający obowiązkową szkołę 7-letnią dla dzieci od 7 do 14 lat. Szkoła miała być bezpłatna. Problem zapewnienia wszystkim dzieciom pełnowartościowej nauki stał się podstawowym celem demokratycznych sił i działaczy w okresie międzywojennym.
Znaczne osiągnięcia zanotowano w szkolnictwie średnim. Szkoła średnia obejmowała kilka procent odpowiednich roczników młodzieży. Początkowo były to 8-klasowe gimnazja, które poprzedzone często klasami wstępnymi stanowiły odrębny system szkolny dla warstw zamożnych. Natomiast szkoły powszechne były przeznaczone dla warstw ludowych. Siły konserwatywne broniły tego systemu i wychwalały jego zalety. Siły demokratyczne i postępowe żądały ujednolicenia dostępności szkól dla wszystkich warstw ludności, aby cale młode pokolenie przechodziło edukacje pełnej szkoły powszechnej, a szkoły średnie opierały się na niej jako nadbudowa.
W 1932 r. Wprowadzono mocno krytykowana reformę szkolnictwa zwana `'jedrzejewiczowska'' (od Janusza Jędrzejewicza, premiera i ministra oświaty). Częściowo tylko zrealizowano wtedy postulat jednej szkoły powszechnej dla wszystkich dzieci. Nauka w szkole średniej trwała 6 lat : 4 klasy gimnazjum i 2 klasy liceum, które dawało absolwentom maturę. Oprócz szkół polskich istniały także szkoły dla dzieci mniejszości narodowych, jednak nie zaspokajały one potrzeb ludzi, zwłaszcza Ukraińców i Białorusinów.
W latach 20 w programach wychowawczych dominował kierunek narodowy, propagandowany przez pedagogów związanych z Narodową Demokracją. W wychowaniu kadzono nacisk na patriotyzm, wierność tradycji, postawę młodzieży. Po przewrocie majowym w 1926 r. Pod wpływem ideologii obozu rządowego lansującego hasło uzdrowienia stosunków wewnętrznych.

W okresie międzywojennym rozwijał się ruch nauczycielski. Działały liczne związki i stowarzyszenia. Wśród nich największym był Związek Nauczycielstwa Polskiego (ZNP), który powstał w 1930 r. W wyniku połączenia Związku Polskiego Nauczycielstwa Szkół Powszechnych i Związku Zawodowego Nauczycieli Polskich Szkół Średnich. Nauczyciele szkół średnich i wyższych skupiali się w Towarzystwie Nauczycieli Szkół Średnich i Wyższych.

Ponadto działały chrześcijańskie związki skupiające nauczycieli należących do mniejszości narodowych .

Odzyskanie niepodległości zbiegło się z rozwojem nowych form życia literackiego. W1920 r. powstał Związek Zawodowy Literatów Polskich. W 1924 r. polska sekcja Pen Clubu, natomiast w 1926 uchwalono ustawę o prawie autorski. Kształtowały się wtedy ugrupowania artystyczne o zróżnicowanych założeniach programowych.
Dużą role w rozwoju literatury i przygotowaniu szerszych kręgów poszczególnych środowisk zwłaszcza inteligenckich, do jej odbiory odegrały czasopisma literackie. Na czoło wysunęły się „ Wiadomości Literackie”, pismo o charakterze magazynu literackiego, najbardziej reprezentowany periodyk literacki, który starał się gromadzić wszystkie talenty z różnych obozów ideowych, dbając o wysoki poziom i nowoczesności. Dominowały w nim jednak różne odcienie inteligenckiego liberalizmu i radykalizmu. Inne ważne pisma literackie- to sensacje „ Droga” i „pion” i skrajne prawicowe „Prosto z mostu”. Organem tzw. Awangardy literackiej była krakowska „Zwrotnica”, „Skamander”- organem wpływowej grupy takiej samej nazwie podobnie jak „ Kwadryga” „Żagary”. Twórczość literacka lat dwudziestych i trzydziestych różniła się od siebie po wieloma względami. W pierwszym dziesięcioleciu dominowa raczej poezja, a w latach trzydziestych proza odzwierciedlająca nabrzmiałe wówczas konflikty społeczne. Poezja 20-lecia chlubi się twórczością zapoczątkowana już uprzednio przez Leopolda Staffa i Bolesława Leśmiana. Pierwszy poeta był powszechnie uznany ale szukał stale nowych źródeł i form twórczości. Drugi wyrażał refleksje filozoficzne i religijne w języku nawiązującym do folkloru w szczególny sposób przetworzonego, a powiązanego głęboko z przyroda. Najżywsze reakcje budziły jednak wówczas utwory młodszych poetów którzy zgrupowali się wokół pisma „Skamander”. Byli to Julian Tuwim, Jan Lechoń, A Słonimski, Kazimierz Wierzyński, Jarosław Iwaszkiewicz, potem Kazimiera Iłłakowiczówna, Maria Pawlikowska-Jasnorzewska i inni. Grupa ta głosiła poezję zbliżoną do człowieka, i jego języka, wolna od nadmiernej presji tradycji, ale nawiązująca do umiaru klasycznej literatury, dopuszczającą różne style. Najwybitniejszym ze „Skamandrytów” był Julian Tuwim. Skamandryci byli przeciwni daleko idącemu nowatorstwu formy, które z kolei propagowali futuryści (m.in. Bruno Jasieński ), a potem „awangarda krakowska” do której należeli Julian Przyboś, Tadeusz Peiper, Adam Ważyk. „Awangarda krakowska” zgrupowała się wokół pisma „Zwrotnica”. Głosiła ona program poparcia literatury na nowych formach życia społecznego i indywidualnego wraz z przemysłem. W latach trzydziestych tworzył Konstanty Idefons Gałczyński i Czesław Miłosz. Poezję rewolucyjna reprezentowali Władysław Broniewski, Ryszard Stande, Witold Wandurski, Edward Szymański.
W prozie lat dwudziestych wydarzeniami literackimi były: „Przedwiośnie”- Stefana Żeromskiego, książki Andrzeja Struga np. „Odznaka za wierną służbę” „Żółty krzyż” oraz Wacława Berenta „Żywe kamienie” i „Nurt”. W okresie międzywojennym zabłysły talenty kobiet-powieściopisarek : Zofii Nałkowskiej („Romans Teresy Hennert”) , Marii Dąbrowskiej („Noce i Dnie”), Marii Kuncewiczowej („Cudzoziemka”). Wiele emocji wywoływała twórczość polityczna Juliusza Kadena-Bandrowskiego. W latach trzydziestych rozwijała się realistyczna powieść społeczna, nawiązująca do smutnej rzeczywistości kryzysu gospodarczego.
Wybitną postacią krytyki literackiej i teatralnej był Tadeusz Boy-Żeleński- felietonista, tłumacz literatury francuskiej.

Polityka zagraniczna Polski przed wybuchem wojny

Polska polityka zagraniczna przed wybuchem II Wojny Światowej

1918 - 1925
- bliskie stosunki z Francją, która chciała zainwestować kapitał
1921r. Sojusz, w którym Francja gwarantuje bezpieczeństwo

- Ententa zatwierdza polskie granice (1923r.)

- 1925r. Układ w Locarno o nienaruszalności granic. Niemcy ogłaszają wojnę celną z Polską. (Import węgla z Polski, gdyż Niemcy uważały, że dla nich zamyka się rynek zewnętrzny).
1926 - 1938
- po zamachu Piłsudskiego próba wprowadzenia „polityki równowagi” Moskwa - Warszawa - Berlin.
- 1928r. Polska podpisuje traktat potępiający wojny jako środek rozstrzygania sporów
- 1932r. Układ o nieagresji ze Związkiem Radzieckim
- 1934r. Układ o nieagresji z Niemcami
„Deklaracja o niestosowaniu przemocy we wzajemnych stosunkach z Niemcami”, początek zbliżenia obu państw.
- 1937r. Polska podpisuje z Francją układ handlowy.
Deklaracja polsko-niemiecka o zapewnieniu praw mniejszości narodowych
- od 1938r. Zachwianie polityki równowagi. W marcu rząd polski wysyła na Litwę ultimatum w sprawie nawiązania stosunków dyplomatycznych i sąsiedzkich - Litwa zgadza się bo Niemcy zajmują Austrię.
- 30 września 1938r. Żądanie oddania Zaolzia (Śląsk Cieszyński) 2 października wkroczenie wojsk polskich.
- 24. 10. minister von Ribentrop wysuwa żądania pod adresem Polski:
- włączenie Gdańska do Rzeszy
- zgoda na budowę eksterytorialnej linii kolejowej na Pomorzu
- Polska miała przystąpić do paktu Berlin - Rzym - Tokio
Rząd polski nie poinformował społeczeństwa.
1939
- 21 marca rząd niemiecki wysuwa kategoryczne żądania
- 31 marca oficjalnie w Sejmie minister spraw zagranicznych Beck przedstawia żądania społeczeństwu - odmowa
- 6 kwietnia Wielka Brytania składa oświadczenie gwarantujące pomoc w utrzymaniu niepodległości, później Francja
- 28 kwietnia Niemcy wypowiadają pakt o nieagresji
- 5 maja w Sejmie przemówienie Becka
- 23 sierpnia pakt Ribentrop - Miłotow oficjalnie o nieagresji, rzeczywiście plan podziału Polski.
- 25 sierpnia w Londynie polsko - angielski układ o wzajemnej pomocy w razie agresji Niemiec.
- 26 sierpnia Hitler odwołuje atak, przesuwa na 1 września
- 29 sierpnia Polska po interwencji dyplomatycznej Anglii i Francji odwołuje powszechną mobilizację.

30 września ponownie
- 31 września Niemcy wysuwają ultimatum
- miasto Gdańsk do Rzeszy
- korytarz - komisja, która usunie władze polskie
- prowokacja gliwicka

Wybuch II wojny świtowej

II WOJNA ŚWIATOWA
Polska miała przygotowany plan ataku na Związek Radziecki i plan obrony na wypadek wojny z Niemcami.
Niemcy miały plan prowadzenia wojny totalnej:
- zniszczenie sił zbrojnych
- wyniszczenie narodu
- zniszczenie gospodarki i kultury
- łamali konwencje haską i genewską - grabieże, ludobójstwo
Kampania wrześniowa dzieli się na trzy etapy:
v bitwy graniczne
od 1 do 6 września
- atak na Westerplatte - major gen. Sucharski
- kap. Dąbrowski
po 7 godzinach mieli otrzymać pomoc, bronili się 7 dni. Sucharski postanowił poddać Westerplatte.
12 września w Abvill Anglia i Francja odmawiają pomocy Polsce.
W pierwszym okresie inicjatywa walki po stronie Niemiec. Klęski Polaków.
6 września marszałek Śmigły wydaje rozkaz o wycofaniu się wojska na linię Wisły i Sanu.
v działania wewnątrz kraju
od 7 do 17 września
7 września - poddanie Westerplatte
8 września - Niemcy pod Warszawą
7 - 10 września bitwa w obronie Wizny. 720 polskich żołnierzy walczyło z dywizją pancerną.
9 - 20 września największa bitwa wrześniowa (armia Pomorze i Poznań) bitwa pod Bzurą. Początkowo zwycięska, ale ostatecznie klęska.
12 września Niemcy podchodzą pod Lwów.
13 września Śmigły daje rozkaz odwrotu i przedostaje się na granicę z Rumunią.
14 września na teren wsch. Polski, Białorusi i Litwy weszła Armia Czerwona (głosiła, że Rosjanie biorą pod obronę braci, aby ich wspomagać przed Niemcami).
- realizacja II tajnego punktu Ribentrop - Miłotow.
17/18 września prezydent, rząd i naczelny wódz Edward Śmigły przekraczają granicę rumuńską. Podpisanie prawa tranzytu - przejścia przez Rumunię.
- Śmigły zostaje internowany
- Mościcki nadawał przez radio rumuńskie promienne przemówienia do walczących Polaków. Niemcy zagroziły Rumunii odebraniem suwerenności.
- Podpisanie z Francją prawa pobytu i funkcjonowania - w momencie przybycia do Francji możliwość utworzenia rządu, pobytu, życia, aby została zachowana ciągłość władzy państwowej
- 30 września w Paryżu utworzono rząd na emigracji. Naczelny wódz - premier - gen. Sikorski
- prezydent Mościcki gdy został internowany musiał ogłosić swojego następcę. Gen. Bolesław Bieniawa - Długoszewski
Francja nie wyraziła zgody, ponieważ Długoszewski był przez pewien czas ambasadorem w Rzymie - państwo osi.
Prezydentem zostaje Władysław Raczkiewicz.
v III Faza
od 18 września do 5 października
- ostatnie walki

8 września wojska niemieckie pod Warszawą
- 18 do 27 pod Tomaszowem Mazowieckim
- 22 września obrona Lwowa przed Niemcami
- 28 września kapitulacja Warszawy. Stefan Stażyński - prezydent Warszawy zostaje rozstrzelany
- 29 września kapituluje twierdza Modlin (oficerowie nie chcieli trafić do niewoli, popełniali samobójstwa)
- 2 października - zdobycie Helu
- 5 października kończy się ostatnia bitwa polskiego września. Bitwa pod Kockiem.

Wojna Obronna

W nocy z 31 sierpnia na 1.09.39 trwały niemieckie przygotowania do agresji na Polskę. Wehrmacht wkraczał z Prus Wsch. do Gdańska, kolumny wojskowe zbliżały się do granicy, stojący w porcie gdańskim pancernik Schleswig-Holstein podpłynął w pobliże samotnej polskiej placówki wojskowej w Wolnym Mieście - Westerplatte. Rankiem kolejarze i żołnierze z Szymankowa udaremnili próbę przedostania się do kraju zamaskowanego pociągu pancernego z desantem Wehrmachtu. O godz. 445 rozpoczęto realizację planu "Fall Weiss". Niemcy w wielu punktach przekroczyli polską granicę, zbombardowano Starogard i Chojnice a dwie godz. później Warszawę. Schleswig-Holstein otworzył ogień na Westerplatte. Przez 7 dni obrońcy pod dowództwem mjr. Sucharskiego dzielnie odpierali ataki z lądu morza i powietrza. Dopiero 7 września z powodu braku amunicji i pomocy dla rannych załoga Westerplatte złożyła broń. Nazwa tego małego półwyspu stała się dla Polaków symbolem bohaterstwa i żołnierskiej powinności wobec ojczyzny. Bohatersko bronili się również pocztowcy w Gdańsku. Odpierali ataki na budynek wsparte samochodami pancernymi, artylerią i miotaczami ognia aż do wieczora 1.09. Skapitulowali z braku amunicji i nadziei na odsiecz, ci, którym nie udało się uciec zostali rozstrzelani. Górny Śląsk miał być zdobyty przez oddziały dywersyjne Freikorpsu, gdyż Niemcy nie chcieli niszczyć tamtejszych hut, kopalń i fabryk. Dywersanci zaczęli ataki na terenie GOPu już 31.08, ale zostały one odparte przez oddziały wojska i Ochotniczej Powstańczej Samoobrony. W boju pod mokrą bardzo dały się Niemcom we znaki oddziały polskiej kawalerii z armii "Łódź". 1 września przez cały dzień powstrzymywały natarcie niemieckich jednostek pancernych i bombowców. Obie strony poniosły w walce duże straty. Wieczorem nowo wprowadzone oddziały polskie odrzuciły Niemców i umożliwiły kawalerii odwrót na nową linię obrony. Kilkanaście godzin po uderzeniu Niemiec na Polskę Francja i Anglia wysłały Hitlerowi noty protestacyjne, żądające zaprzestania działań wojennych. W przeciwnym razie państwa te miały dopełnić powinności sojuszniczych wobec Polski. Polska sprzeciwiła się włoskiej inicjatywie zorganizowania konferencji pokojowej. 3.09 rząd brytyjski przekazał Berlinowi ultimatum, po którego odrzuceniu Anglia i Francja wypowiedziały Niemcom wojnę. Nie nastąpiły jednak za tym żadne działania wojenne. Tego samego dnia w Bydgoszczy niemieccy dywersanci zaatakowali przechodzące przez miasto oddziały armii "Pomorze". W odpowiedzi Polacy przystąpili do zwalczania V kolumny. Zabito ok. 300 dywersantów. 5.09 Niemcy wkroczyli do Bydgoszczy i dokonali aresztowań i egzekucji Polaków, pomagających w zwalczaniu dywersji. Armia "Poznań" 9.09 uderzyła znad Bzury na skrzydło 8 Armii niemieckiej. Natarcie rozwijało się pomyślnie aż do 17.09 kiedy zostało powstrzymane. Nie powiodła się próba przebicia do Warszawy. Armie "Poznań" i "Pomorze" zostały otoczone. Do stolicy dotarły tylko nieliczne oddziały. Od początku wojny Warszawa była nieustannie atakowana przez Luftwaffe. Przez pierwszych 6 dni lotnicy broniący miasta zadali nieprzyjacielowi dotkliwe straty. 9.09 rozpoczęło się natarcie 4 Dywizji Pancernej, które odparto następnego dnia. Warszawa została oblężona, nasilały się ataki i bombardowania. 26.09 Niemcy przypuścili szturm generalny, który został po ciężkich walkach odparty. Następnego dnia przerwano działania wojenne a 28.09 podpisano kapitulację stolicy z powodu beznadziejnej sytuacji w mieście. Obok obrony Warszawy prowadzono obronę twierdzy modlińskiej do 28.09 obrońcy odparli liczne szturmy i zestrzelili 24 samoloty. Potem zawarto umowę o honorowym poddaniu twierdzy. Niemcy nie dotrzymali warunków kapitulacji. 17.09 polskiemu ambasadorowi w Moskwie wręczono notę, stwierdzającą, że państwo polskie przestało istnieć, dlatego straciły ważność wszystkie układy pomiędzy Polską a ZSRR. Tego samego dnia wojska radzieckie wkroczyły na teren Rzeczypospolitej. 19.09 najeźdźcy opanowali Wilno. Po dwóch dniach zaciekłych walk o Grodno oddziały polskie odeszły na północ, przebijając się przez wojska przeciwnika. Rosjanom chodziło o odcięcie Polakom drogi odwrotu do Rumunii. Naczelne Dowództwo i rząd przeniesiono na terytorium Rumunii. Pod naporem sowiecki, pękała linia obrony granicy przez oddziały KOP-u. Rosjanie zajęli bez walki Łuck, Równe, Sokal. Włodzimierz Wołyński. Poddała się im również załoga Lwowa. 10 września rozpoczęły się przygotowania do obrony Lwowa. Dwa dni później odparto pierwszy atak czołgów. Obrońcy stanowiący ponad 20 baonów nie tylko odpierali ataki, ale i robili wypady na tyły wroga. Sytuacja miasta stałą się beznadziejna po rozbiciu przez Niemców idącą na pomoc dywizję gen. Sosnkowskiego. 22.09 gen. Langner poddał miasto oddziałom Armii Czerwonej.

Na Wybrzeżu powstały 2 ogniska walki: Gdynia i Hel. Obrońcy walczyli bardzo zaciekle. Do 12.09 linia obrony przebiegała przez przedpola Gdyni. Przewaga sił niemieckich sprawiła, że Polacy wycofali się na Kępę Oksywską, gdzie bronili się do 19.09. Rejonu Umocnionego Hel broniło ok. 300 tys. żołnierzy. Aż do 2 października Polakom udało się utrzymać mocno ufortyfikowany półwysep. GO "Polesie" powstała 11.09 w celu ochrony obszaru od Bugu do Prypeci. Po wkroczeniu Armii Czerwonej dowódca GO, gen. Kleeberg zamierzał pójść z odsieczą Warszawie. Po drodze grupa powiększyła się o rozbitków z innych oddziałów posuwała się na przód pokonując oddziały radzieckie. Po zajęciu stolicy Kleeberg skierował GO do Gór Świętokrzyskich w celu podjęcia tam partyzantki. 2 października pod Kockiem podjął bitwę z zagradzającymi dalszą drogę oddziałami niemieckimi, odrzucając je na północ i zachód. Toczono zacięte walki o Wolę Gumowską, Kock i Serokomolę. 4.10 podczas walki o Wolę Gumowską Polacy zniszczyli niemiecką dywizję, ale następnego dnia z powodu braku amunicji gen. Kleeberg zadecydował o kapitulacji grupy.

Działania Wojenne w Europie

Dziwna wojna na Zachodzie.
Dziwnš wojnš na Zachodzie nazwano czas, jaki upłynšł od wypowiedzenia przez Francję i Wielkš Brytanię wojny Niemcom, do niemieckich działań ofensywnych na zachodzie Europy wiosnš 1940 roku.
Francja, która po I wojnie ?wiatowej była bardzo osłabiona i poniosła duże straty w ludziach, nie my?lała o ataku Niemiec, lecz o własnej obronie. W tym celu wybudowano na granicy z Niemcami pas umocnień o długo?ci 450 kilometrów. Ten system fortyfikacji nazwany Liniš Maginota składał się z betonowych bunkrów przeznaczonych do prowadzenia ognia artyleryjskiego i z karabinów maszynowych. Podziemia kryły magazyny, sale dowodzenia i szpitale.
Z końcem 1939 roku, Hitler ufny w swoje siły chciał natychmiast uderzyć na Francję lecz pod naciskiem swoich generałów zrezygnował z tego pomysłu. Miesišce zimowe 1939 i 1940 roku Niemcy po?więcili na przygotowanie ataku i wzmocnienie sił przed uderzeniem na Francję.
Wojna radziecko-fińska.
W pa?dzierniku 1939 roku Stalin domagał się od Finlandii odstšpienia czę?ci jej terytorium. Żšdanie to Finlandia odrzuciła. Zwišzek Radziecki zareagował zerwaniem z niš stosunków dyplomatycznych. Ostatniego dnia listopada Armia Czerwona zaatakowała Finlandię. W skutek ostrej zimy atak się nie powiódł i Rosjanie ponie?li spore straty. Wiosnš 1940 roku żołnierze radzieccy ponowili ataki i zaczęli posuwać się w głšb terytorium Finlandii. W dniu 13 marca 1940 roku zawarto rozejm, w wyniku którego Finlandia utraciła 10% swojego państwa.
Niemiecka inwazja na Danię i Norwegię.

Dziwna wojna na zachodzie zakończyła się, kiedy Niemcy uderzyli na Danię w kwietniu 1940 roku. Wojska hitlerowskie działały z zaskoczenia, które pozwoliło im zajšć Danię po walce trwajšcej zaledwie kilka godzin. Podobny plan nie powiódł się w Norwegii. Walki przecišgnęły się aż do czerwca 1940 roku, kiedy to oddziały wojsk Sprzymierzonych (brytyjskich, polskich, francuskich) wycofały się z Norwegii.
Agresja niemiecka na Holandię, Belgię i Francję.
Miesišc po ataku na Danię, tzn. w maju 1940 roku, oddziały niemieckich spadochroniarzy wylšdowały w Holandii. Armia holenderska po 5 dniach samotnej walki skapitulowała.
Uderzenie Niemców skierowane było również na Belgię i Luksemburg. Oddziały pancerne sforsowały obronę armii belgijskiej i parły w kierunku kanału La Manche. Niemcy rozbijajšc kolejno francuskie dywizje wkroczyli do Paryża w czerwcu 1940 roku. Układ o zawieszeniu broni pomiędzy Francjš a Niemcami podpisano 22 czerwca 1940 roku.
Włšczenie krajów bałtyckich do ZSRR.
Po wkroczeniu wojsk radzieckich jesieniš 1939 roku na tereny Litwy, Łotwy i Estonii, Rosjanie zaczęli umacniać tam swojš pozycję. Po wyborach parlamentarnych, władze Litwy, Łotwy i Estonii postanowiły przyłšczyć swoje kraje do ZSRR. W wyniku tej decyzji , w sierpniu 1940 roku państwa te utraciły niepodległo?ć.
Bitwa o Anglię.
Po zdobyciu Danii, Norwegii, Holandii, Belgii i Francji Hitler postanowił uderzyć na Wielkš Brytanię. Główny atak miał się odbyć z powietrza. Najważniejszym celem Niemców było zniszczenie brytyjskich lotnisk, stacji radarowych i zakładów lotniczych. Prócz nalotów na te obiekty, zaplanowano bombardowanie dużych o?rodków miejskich. Walka powietrzna o Anglię trwała 3 miesišce. Niemcy ponie?li duże straty i zrezygnowali z dalszych nalotów. Była to pierwsza przegrana kampania Hitlera.

Walka na Bałkanach. Wojna Niemiecko-Radziecka

Pakt Trzech. Wojna na Bałkanach. Pod koniec września 1940r państwa osi Berlin-Tokio-Rzym zawarły porozumienie, tzw.Pakt Trzech, będące faktycznym podziałem stref wpływów. W listopadzie przystąpiły do niego Rumunia, Słowacja i Węgry, a propozycje czlonkowstwa otrzymał ZSRR. Stalin domagał się wpływów na Bałkanach, a Niemcy proponowali Moskwie ekspansje w kierunku Zatoki Perskiej. Hitler zrezygnował z dalszej współpracy i w grudniu podpisał plan „Barbarossa”****, przewidujący niemiecki atak na ZSRR.
Jesienią 1940r. Włosi zaatakowali z terytorium Albanii neutralna Grecje, która odparła włoską agresje. W marcu 1941r. Bułgaria przystąpiła do Paktu Trzech. Także rząd jugosłowianski przystąpił do „osi”, co doprowadziło do przewrotu. Nowe władze zawarły porozumienie z ZSRR.
6 kwietnia Wehrmacht, przy wsparciu wojsk włoskich i węgierskich, zaatakował Jugosławię. Po 10 dniach terytorium jugosłowiańskie zostało opanowane przez agresorów. Najeźdźców wsparli chorwaccy nacjonaliści (ustasze). Którzy utworzyli Niezależne Państwo Chorwackie. Część Jugosławii przywłaszczyli sobie sąsiedzi resztę poddano włoskiej i niemieckiej okupacji. Bardzo szybko narodził się ruch oporu- obok oddziałów wiernych królowi, tzw. Czetnikow powstała partyzantka komunistyczna pod dowództwem Josipa Broz-Tito. Niebawem cały kraj ogarnęła wojna partyzancka.
Agresja Niemiec na ZSRR. Wiosną 1941r. Do Moskwy zaczęły napływać informacje o niemieckich przygotowaniach do wojny z ZSRR. Stalin konsekwentnie nie dawał wiary tym doniesieniom- do Niemiec nadal wędrowały radzieckie transporty żywności i surowców. Dyktator nie chciał doprowadzić do zerwania „przyjaźni”, zanim sam nie będzie gotów do ataku. Część historyków uważa, ze atak Hitlera jedynie wyprzedził radziecka ofensywę. W kwietniu Rosjanie zawarli pakt o nieagresji z Japonią. Układ odsuwał możliwość ataku na radzieckie zaplecze na Syberii i otwierał Japonii drogę do ekspansji w rejonie Pacyfiku. O świcie 22 czerwca 1941r., bez oficjalnego wypowiedzenie wojny, Niemcy zaatakowali ZSRR: Hitler przystąpił do realizacji planu „Barbarossa”******, przewidującego wojnę błyskawiczną podobnie jak w kampanii w Polsce i we Francji. W ciągu pięciu miesięcy zamierzał osiągnąć linie Archangielsk-Kazań-Astrachan. Wehrmacht wsparty przez jednostki rumuńskie, fińskie, a także słowackie, węgierskie, włoskie i ochotników państw sile ponad 150 dywizji rozpoczął walki na froncie biegnącym od Norwegii po Morze Czarne. Zaskoczenie było ogromne. Armie niemieckie szły naprzód, nie napotykając skutecznego oporu. Dywizje Wehrmachtu ruszyły w trzech kierunkach: na Leningrad (obecnie Sankt Petersburg), Smoleńsk i Kijów. Radzieckie straty w pierwszych tygodniach walk były znaczne: ponad 1000 zniszczonych samolotów i 3000 czołgów oraz dziesiątki dywizji okrążonych i wziętych do niewoli. Ludność, zwłaszcza w krajach nadbałtyckich i na zachodniej Ukrainie, witała Wehrmacht jak wyzwolicieli. Hitler nie zamierzał jednak przyznawać narodom ZSRR autonomii. Tereny okupowane przez nazistów poddano ekonomicznej eksploatacji. Wojna przybrała charakter wojny totalnej, prowadzonej z cala bezwzględnością wobec ludności cywilnej. Ze szczególnym okrucieństwem traktowano Żydów i jeńców wojennych, których pod koniec roku było około 3 mln. W październiku Niemcy dotarli do Leningradu, zajeli zachodnie krańce Rosji i 75% terytorium Ukrainy.
Narodziny Wielkiej Koalicji. Niemiecki atak na ZSRR zdecydował o przystąpieniu Stalina do obozu alianckiego. Churchill z ulga przyjął informacje o rozpoczęciu wojny niemiecko-radzieckiej- groźba inwazji na Wielka Brytanie została oddalona. Wielka Brytania zaoferowała pomoc Związkowi Radzieckiemu, a w lipcu oba kraje zawarły porozumienie o wspólnym prowadzeniu wojny z III Rzeszą i jej sojusznikami. Latem 1941r. Stany zjednoczone zachowały jeszcze neutralność, chociaż od ponad roku wspierały gospodarczo i militarnie Wielka Brytanie. W marcu 1941r. Weszła w życie ustawa Kongresu „Lend Lease Act” (czy lindliz akt), zezwalająca prezydentowi na udzielanie kredytów i wydzierżawienie sprzętu wojskowego państwu, którego obrona była zgodna z amerykanskimi „żywotnymi interesami”. Początkowo pomoc uzyskała wielka Brytania i walczace z Japonia Chiny. Jesienią podobna pomoc zaczął otrzymywać ZSRR. Ruszyły pierwsze atlantyckie konwoje (bron, surowce, żywność), które docierały do portów Morza Bialego (m.in. Murmańska). Dostawy do ZSRR docierały także przez Iran i Wladywostok.

Ważnym krokiem w tworzeniu koalicji państw walczących z krajami „osi” tzw. Wielkiej Koalicji był brytyjsko-amerykanski układ z 14 sierpnia 1941r. Prezydent Frank lin D. Roosvelt i premier Churchill spotkali się na północnym Atlantyku i podpisali na pokładzie pancernika „Prince of Wales” dokument nazwany Karta Atlantycka . Deklaracja określała podstawy, na których miał się oprzeć powojenny porządek na swiecie. We wrześniu rządy 10 państw w tym ZSRR przystąpiły do Karty Atlantyckiej.
Bitwa o Moskwę. Jesienią 1941r. Wojna radziecko niemiecka nazwana” Wielką wojną Ojczyźnianą” stała się walka o przetrwanie ZSRR W październiku wojska niemieckie rozpoczęły marsz na Moskwę z pomocą obrońcom przyszła pogoda- najpierw obfite deszcze a następnie fala zimnych mrozów (do -30'C) spowolniły marsz Wehrmacht. Zolnierzom brakowało cieplej odzieży, silniki w czołgach i samochodach zamarzały, bron przestawała działać. Gdy Niemcy dotarli na przedmieścia Moskwy 5 grudnia ruszyła radziecka kontrofensywa. Uderzenie Armii Czerwonej w tym dywizji Syberyjskich odepchnęło Niemców na zachód o 100-200 km. Także w północnej części frontu pod Leningradem Rosjanie odnieśli sukcesy. Klęska pod Moskwa oznaczała fiasko wojny błyskawicznej. Niemcy ponieśli straty sięgające 1mln zabitych i rannych.
Front wschodni Stalingrad. Wiosną 1942 roku Rosjanie i Niemcy wznowili walki. Latem Niemcy opanowali punkty oporu na Krymie i podjęli ofensywę w kierunku Połwoża i Kaukazu. Za główny cel ataku obrali Stalingrad (obecnie Wołgograd), aby odciąć Moskwę od dostaw zboża i ropy naftowej z okolic Baku. Część wojsk zajęła stepy dońskie i osiągnęła na początku września przedmieścia Stalingradu. Uderzenie skierowane na południe dotarło do szczytów Kaukazu i Czczeni. Prawie dwa miesiące trwały zacięte walki o Stalingrad, broniony przez gen. Wasilija Czujkowa walczono dosłownie o każdy dom.6-Armia gen.Friedricha von Paulusa nie zdołała zając ruin Stalingradu i sforsować Wołgi. W połowie listopada Rosjanie poprowadzili równocześnie ataki z południa i z nad Donu, co spowodowało okrezenie ponad 300-tysiecznej armii i wspomagających ja Włochów i Rumunów. W lutym 1943r. Resztki 6-Armi dowodzonej przez awansowanego do stopnia marszałka von Paulusa poddały się. Klęska w bitwie Stalingradzkiej była niewątpliwym przełomem psychologicznym w wojnie na Wschodzie. Nie była jednak równoznaczna z utrata przez Wehrmacht inicjatywy militarnej
****Plan Barbarossa - rozpoczęcie operacji Barbarossa czyli zaplanowanego na 22 czerwca 1941r. Ataku na Rosje. Był on najbardziej ryzykownym zagraniem Niemców podczas całej II wojny światowej. Był to ruch, dzięki któremu Hitler miał zrealizować swoje największe marzenie i podporządkować sobie całą Europe. Poczatkowo w walce mialy wziąć udział 3mln niemieckich żołnierzy, ale w trakcie następnych 4 lat liczba ta uległa podwojeniu. Niemcy wprowadzili nawet w samej idei wojny. To nie miał być zwykły podbój, lecz wojna na wyniszczenie przeciwnika, która miała wykorzenić tzw. Przez Hitlera „Zydowsko-bolszewicka bandę”, która kierowała Rosja. Miała zniszczyć polityczna strukturę tak ZSRR jak i Armii Czerwonej na przeszkodzie realizacji marzeń Hitlera stały armie Związku Radzieckiego. Rosjanie dysponowali 24 tys. czolgow.
Występowały potężne kłopoty ze szkoleniem załóg. Sowieci nie dysponowali także wystarczającą ilością części zamiennych wiec, kiedy czołg ulegał awarii stawał się bezużyteczny. Wielka ofensywa nazwana planem „Barbarosa” od dawna formowała się w umyśle Hitlera. Hitler raz jeszcze potrzebował krótkiej wojny przeprowadzonej jak najszybciej. Jego zmysł gracza podpowiadał mu, ze, jeśli opóźni atak choćby o rok to tłumy, które wiwatowały n jego cześć nie będą chetnedo wzięcia udziału w kolejnej ryzykownej przygodzie a nie było większej militarnej przygody, niż atak na Rosje
Stalin dobrze wiedział, ze prędzej, czy później Niemcy zaatakują, jednak nie spodziewał się, ze atak będzie tak gwałtowny Niemcy sugerowali, ze przed uderzeniem przeprowadzone zostaną rozmowy Rosjanie zakładali, ze rozmowy będą prowadzone przez Hitlera i Stalina. Stalin wierzył, ze gromadzenie niemieckich wojsk na zachodniej granicy ma tylko zmusić go do ustępstw podczas prowadzonych negocjacji. 14 czerwca wyjaśnił to bardzo dokładnie mówiąc:” Wiemy, co zamierzacie. Wiemy, czemu ma służyć ta koncentracja wojsk, jednak nic nie jest w stanie zakłócić dobrych stosunków miedzy Związkiem Radzieckim a Niemcami” Pozostaje jednak druga kwestia. Stalin był świecie przekonany, ze Hitler nie zdecyduje się. Nigdy na wojnę na dwóch frontach, był tego tak pewien, ze, gdy członkowie niemieckiego sztabu generalnego -Zukow Wasilewski a szczególnie Timoszenko namawiali Stalina do rozpoczęcia mobilizacji ten zaczął krzyczeć:”, Czego wy chcecie, wojny?” W czerwcu 1941r., Gdy niemieckie uderzenie było już pewne Rosyjski Zachodni Specjalny Obwód Militarny, który miał przyjąć atak był w stanie kompletnego bałaganu

Tylko jeden z 6 korpusów zmechanizowanych dysponował pełnym wyposażeniem. 3 z 4 dywizji zmotoryzowanych nie miały czołgów.

Mimo, ze stosunek niemieckich czołgów do radzieckich wynosił 1:2 a na linii frontu 1:6 w ogóle to taktyczna nieefektywność, przestarzale modele i brak części zamiennych dawały Niemcom całkowita przewagę, przynajmniej w początkowej fazie wojny. Niemcy wystawiali do walki 3,5 ml ludzi a po dodaniu sojuszników: Finów, Słowaków i Węgrów liczba ta sięgała 4 mln. Piechota radziecka liczyła mln więcej. Niemcy przygotowali do walki 3300 czołgów zaś Rosjanie 8000Liczebnosc jednak to nie wszystko, ponieważ Niemcy w przeciwieństwie do dezorganizowanego ZSRRu dysponowali doskonale przygotowanym planem.

Wybuch wojny na dalekim wschodzie

Japonia stała się w okresie międzywojennym potęgą militarną, która dążyła do opanowania strefy Pacyfiku. Jej rozwijająca się prężnie gospodarka potrzebowała ogromnych ilości surowców naturalnych, których na wyspach Japońskich brakowało. Od lat władze przyjęły taktykę zdobywania nowych źródeł zapatrzenia w potrzebne surowce na drodze podboju krajów sąsiednich. Już w 1927 roku wojska Japońskie wyprawiły się z ekspedycją do Chin, a w latach 1931- 1935 opanowały chińską Mandżurię, gdzie Japończycy utworzyli całkowicie zależne od siebie państwo Mandżukuo. Następne lata przyniosły kolejne ataki Japonii: w 1937 roku przeciwko Chinom, a w 1939 przeciwko Mongolii. Następnie Japonia skierowała swoją uwagę na francuskie Indochiny, których opanowanie doprowadziło do polepszenia sytuacji strategicznej Japonii na terenie Azji Południowo - Wschodniej w 1941 roku.
Podczas trwania II Wojny Światowej, Japonia zaczęła atakować Chiny, zajmując ich tereny. To godziło w interesy Stanów Zjednoczonych, które w 1922 roku wyraźnie określiły swoje strefy wpływów w Chinach. Postawiono więc ultimatum Japonii, które nakazywało aby wojska Japońskie opuściły tereny Chińskie. Władze uznały jednak to żądanie za niemożliwe do spełnienia.
7 grudnia 1941 r. o godz. 6:15 japońskie samoloty startujące z lotniskowców zaatakowały, bez wypowiedzenia wojny, amerykańską bazę morską i lotniczą w Pearl Harbour na Hawajach. Zaskoczenie doprowadziło do zniszczenia 260 samolotów amerykańskich, zatopienia 7 okrętów i uszkodzenia 12, oraz śmierci ponad 2400 żołnierzy i marynarzy amerykańskich, przy minimalnych stratach japońskich - zaledwie 29 samolotów. W odpowiedzi na ten atak Stany Zjednoczone i Wielka Brytania wypowiedziały wojnę Japonii, a Niemcy i Włochy zrobiły to samo wobec Stanów Zjednoczonych. Atak na Pearl Harbour zmienił izolacyjne nastawienie narodu amerykańskiego i włączył wojska amerykańskie do wojny w Europie, która od tego momentu miała zasięg światowy.
Paraliż amerykańskiej floty Pacyfiku umożliwił Japończykom uzyskanie całkowitej swobody działania i zajęcie Półwyspu Malajskiego, Filipin, Indonezji, Birmy oraz ważnych wysp i punktów strategicznych na Pacyfiku (Guam, Wake, Hongkong, Singapur, Rangun i Baatan). W ciągu sześciu miesięcy zdobyli oni bez większych strat olbrzymie terytorium od Zatoki Bengalskiej do wybrzeży Australii.
W dniach 26-28 maja 1942 roku z kilku japońskich baz wypłynęła w kierunku Midway wielka flota w której skład wchodziła również grupa uderzeniowa, łącznie 8 lotniskowców, 11 pancerników, 14 krążowników, 58 niszczycieli, 28 statków zaopatrzeniowych z desantem 5 tysięcy ludzi. Przeciw nim skierowane były 3 lotniskowce, 8 krążowników i 14 niszczycieli amerykańskich.
W okolicach Midway w dniach 4-6 czerwca doszło do wielkiej bitwy powietrzno-morskiej pomiędzy obiema flotami i znajdującymi się na pokładach lotniskowców samolotami. W bitwie zwyciężyli Amerykanie. Była to pierwsza klęska Japończyków. Bitwa ta stała się przełomowym momentem w wojnie na Dalekim Wschodzie. Klęska ta osłabiła i zahamowała dalsze podboje japońskie, a inicjatywę strategiczną w wojnie przejęły Stany Zjednoczone.
Osłabienie militarne Japonii umożliwiło wojskom amerykańskim podjęcie walk o Wyspy Salomona. Zwycięstwo pod Guadalcanal w grudniu 1942 roku umożliwiło Amerykanom całkowite wyparcie Japończyków z tych wysp (VII 1943).
Kontynuując natarcie, wojska amerykańskie przy pomocy tzw. “żabich skoków” opanowały w 1944 roku: Wyspy Gilberta i Marshalla (II), Mariany (VIII) oraz Nową Gwineę (IX). Decydujące znaczenie dla opanowania Filipin miała bitwa morska o wyspę Leyte, w której w październiku 1944 roku flota japońska została całkowicie rozbita.W tej bitwie Japończycy po raz pierwszy zdecydowali się na grupowy, samobójczy atak “kamikadze”. Dalsze działania w tym rejonie umożliwiły Amerykanom ostateczne opanowanie Filipin (II 1945). Ułatwiło to kontrofensywę aliantów na lądzie stałym, która zakończyła się w maju 1945 roku odzyskaniem Birmy. Nowe cele strategiczne - wyspy Iwo Jima (III) i Okinawa (VI) - stanowiły bazę do bezpośredniego ataku na Japonię.
Amerykanie zaczęli zmasowane naloty na Tokio i inne wielkie miasta japońskie. Mimo poważnych strat poniesionych w tych nalotach, Japończycy odrzucili w lipcu amerykańską propozycję kapitulacji. W tej sytuacji prezydent USA Harry Truman podjął decyzję o użyciu broni atomowej. 6 sierpnia 1945 r. została zrzucona bomba atomowa na Hiroszimę, a trzy dni później na Nagasaki. W obu miastach od samego wybuchu zginęło blisko 150 tys. ludzi.

Wydarzenia te i włączenie się ZSRR do wojny na Dalekim Wschodzie zmusiły Japonię do kapitulacji.
Na pokładzie amerykańskiego pancernika “Missouri”, zakotwiczonego w Zatoce Tokijskiej, został 2 września 1945 r. podpisany akt bezwarunkowej kapitulacji Japonii. Kapitulację przyjął gen. Douglas McArthur, dowódca amerykańskich wojsk na Pacyfiku, w obecności przedstawicieli państw sprzymierzonych. Tym samym dobiegła końca, trwająca równe sześć lat, druga wojna światowa.

Kopulacja Włoch. Utworzenie drugiego frontu w Europie

Plany uderzenia na Francję opracowywano już od 1942. Planowane uderzenie odwlekało się jednak z roku na rok, spowodowany brakiem odpowiednio licznych i odpowiednio wyszkolonych dywizji, a także braku potrzebnego sprzętu. W grudniu 1943 na stanowisku głównodowodzącego inwazyjnych sił wyznaczono generała Dwighta Eisenhowera. Jako dowódcę sił lądowych wyznaczono gen. Montgomerego, sił lotniczych marszałka Leigh-Mallory i sił morskich admirała Ramseya.
Do działań inwazyjnych opatrzonych kryptonimem „Overlord” przeznaczono 36 dywizji, 10 brygad pancernych i 11 000 samolotów. 700 okrętów wojennych różnych klas (m.in. polskie - krążownik Dragon i niszczyciele Błyskawica, Piorun, Krakowiak i Ślązak) eskortowało płynącą przez kanał La Manche największą w dziejach flotę desantową, zestawioną z około 4300 jednostek pływających, od statków oceanicznych po ciężkie barki.
Jeszcze w roku 1943 zastanawiano się nad wyborem najdogodniejszego miejsca do przeprowadzenia desantu. W grę wchodziły tylko 2 rejony - wybrzeże Pas de Calais oraz Normandia. Amerykanie byli zwolennikami lądowania w Pas de Calais, dlatego że stamtąd wiodła prosta i stosunkowo krótka droga do Zagłębia Ruhry, a więc centrum przemysłowego Trzeciej Rzeszy. Natomiast Brytyjczycy opowiadali się za lądowaniem w Normandii, dlatego że niemiecka obrona była tam wyraźnie słabsza, Wał Atlantycki nie był tam całkowicie ukończony, a ponadto był by to atak z zaskoczenia, gdyż z informacji wywiadu wynikało, że Niemcy spodziewają się inwazji na Pas de Calais i że tam właśnie skoncentrowali swoje siły.
Dokładny termin operacji „Overlord” wybrano biorąc pod uwagę przypływy i odpływy morza. Ze zdjęć lotniczych wykonanych przez RAF wynikało, że Niemcy rozmieścili na plażach i w płytkiej wodzie tysiące różnego rodzaju przeszkód. Istotnie Niemcy już od 1942 prowadziły intensywne prace przy budowie Wału Atlantyckiego.
Niemieckim głównodowodzącym na Zachodzie był feldmarszałek Rundstedt, ale od lutego 1944 faktycznie dowodził we Francji feldmarszałek Rommel.
Eisenhower i Montgomery wybrali jako dzień „D” (Decisive Day - Decydujący Dzień) 6 czerwca. Godzina „H” (początek opercji) została wyznaczona na 6.30 dla zachodniego sektora inwazyjnego i 7.30 dla wschodniego. Rankiem 6 czerwca 1944 na plażach Półwyspu Normandzkiego, miedzy ujściami rzek Vire i Orne, rozpoczęło się lądowanie alianckich sił inwazyjnych otwierające tzw. Drugi front w Europie. Pierwsza fala inwazji wymyła w Wale Atlantyckim pięć przyczółków, do 10 czerwca przyczółki te rozmyły się w jednolity pas sięgający 18 km w głąb Francji. W ciągu dnia miały miejsce liczne bombardowania, dzięki którym ustawały całkowicie wszelkie ruchy nieprzyjaciela. Jednym z pierwszych celów inwazji było zdobycie Cherbourga, które miało miejsce 27 czerwca. Drugim celem było miasto Cean, przed którym to niemiecka obrona zaparła się na dobre, zastawiając szlaki wyjściowe ku Sekwanie i Paryżowi. W Cean Niemcy stawiali ciężki opór, kierując tam większość swoich sił. 10 lipca Brytyjczycy uderzyli na miasto i 18 lipca złamali obronę Niemiecką.
Jednocześnie z działaniami w północnej Francji alianci w połowie sierpnia 1944 rozpoczęli desant na południu. 15 sierpnia 1944 amerykańska armia wylądowała na Riwierze. Opanowano Tulon i Marsylię, we wrześniu Lyon. Krótko mówiąc Niemcy zostali poedzeni przez całą Francję, stało się to w efekcie bitwy normandzkiej. 17 sierpnia Hitler wydał rozkaz odwrotu wszystkich niemieckich wojsk do granicy szwajcarskiej. Bitwa w Normandii kosztowała Niemców 230 000 ludzi. Klęska była straszna. Wał Atlantycki okazał się strachem na wróble.
W drugiej połowie sierpnia 1944 alianci ruszyli pośpiesznie w kierunku Paryża. We Francji wybuchły powstania organizowane przez francuski ruch oporu. 19 sierpnia rozpoczęło się powstanie w Paryżu, po czterech dniach walk zakończone sukcesem i kapitulacją garnizonu niemieckiego. Generał Charles de Gaulle stanął na czele francuskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego. Francja została wyzwolona.

Wobec rozbieżności zdań w dowództwie alianckim na temat kierunku kontynuowania walk i natarcia na Niemcy gen. Eisenhower zaakceptował propozycję marszałka Montgomerego. Operacja „Market Garden” była prowadzona od strony Belgii i Holandii w stronę niemieckiego zagłębia Ruhry.

W grudniu 1944 po przezwyciężeniu kryzysu zaopatrzeniowego alianci wchodzili całą szerokością frontu na granice Rzeszy, gdzieniegdzie nawet je przekraczając, kiedy to 16 grudnia wyszła wielka kontrofensywa niemiecka. 25 dywizji, w tym 7 pancernych i 1 zmotoryzowana ruszyło poprzez belgijskie Ardeny. Ardeny nie są górami wyższymi niż Góry Świętokrzyskie, są jednak obszarem trudnym, o słabo rozbudowanej sieci drogowej, co powodowało że zagęszczenie wojsk alianckich było tu słabsze. Uderzenie nastąpiło w okresie złej pogody i niskiego pułapu chmur, uniemożliwiającego interwencje samolotów. Kontrofensywą dowodził feldmarszałek Rundstedt. Zaskoczenie było zupełne. W dowództwach alianckich nie spodziewano się nie tylko przeciwdziałania w tych rozmiarach, ale w ogóle przeciwdziałania. Pomysłodawcą ataku był sam Hitler, który uważał że potężny cios wymierzony wojskom alianckim obezwładni ich na długi czas i pozwoli mu na zwrócenie większej uwagi na odparcie przygotowywanej ofensywy radzieckiej. Jedynym realnym elementem rozumowania Hitlera było przekonanie że uderzenie na Wschód miałoby znacznie mniej szans. Uderzył więc na Zachód. Dowództwo alianckie głowiło się skąd Niemcy dysponowali jeszcze taką ilością dywizji. Sztaby i jądra kadrowe zostały uratowane z Normandii. Tak mściła się na aliantach niedokładność w rozegraniu tamtej bitwy. Przez kilka dni Rundstedt szedł rozpędem, wykorzystując zaskoczenie i chwilową bezradność Eisenhowera. Sprzyjająca Niemcom pogoda skończyła się 24 grudnia kiedy to potężne formacje samolotów alianckich uderzyły na niemieckie zgrupowania i linie komunikacyjne. Walki trwały, jednak niemiecki impet wyczerpał się ostatecznie już 26 grudnia pod Dinant. 1 stycznia 1945 Churchil wysłał list do Stalina w którym apelował do niego o wielką ofensywę rosyjska na Wschodzie, która to wyruszyła już 12 stycznia. Do końca stycznia zakończyły się walki w Ardenach. Straty niemieckie wynosiły 120 000 ludzi, a alianckie 80 000, jednakże straty niemieckie w sprzęcie i materiałach były nieodwracalne.
Jedynym rezultatem niemieckiej awantury w Ardenach było opóźnienie o kilka tygodni pochodu zachodnich aliantów. Jednakże w tej sytuacji wielka wojna była już w tym czasie nieodwołalnie przegrana i kilkutygodniowe zyski czasu nie mogły odwrócić generalnej klęski. Samobójcze kontynuowanie wojny było wynikiem strachu kierownictwa Rzeszy przed widmem bezwarunkowej kapitulacji. Niemcy nie mięli już nic do stracenia, dlatego opór niemiecki trwał również po klęsce w Ardenach i po wyjściu wojsk radzieckich i polskich za Odrę. Jednak mimo wszystko potencjał wojenny Niemiec był jeszcze stosunkowo duży.
Wojska alianckie pod głównym dowództwem Eisenhowera w dalszym ciągu kontynuowały strategię „szerokiego frontu” i nacierały na Rzeszę frontalnie, od oceanu do Alp. Wielkie natarcie rozpoczęło się 7 lutego 1945. W kwietniu zdobyto Zagłębie Ruhry.
W dniach od 4 do 11 lutego obywała się w Jałcie na Krymie konferencja tak zwanej Wielkiej Trójki, to jest Roosevelta, Stalina i Churchilla. Ustalono wtedy nowe granice Polski, wejście Związku Radzieckiego do wojny z Japonią w trzy miesiące po zakończeniu działań w Europie, a także rozgraniczenie stref okupacyjnych na ziemiach pokonanych Niemiec. Zgodnie z postanowieniami tej konferencji Berlin pozostawał w strefie radzieckiej. Churchill uważał że jeżeli to Rosjanie zdobędą Berlin to może się u nich wytworzyć zbyt przesadne wyobrażenie, że to oni wnieśli decydujący wkład do zwycięstwa, co może spowodować poważne trudności w przyszłości. Dlatego uważał, że w miarę możliwości wojska alianckie powinny pierwsze zdobyć Berlin. Roosevelt uznał tą sprawę za nierozsądną z punktów politycznych i wojskowych. Zalecenia swojego prezydenta trzymał się Eisenhower. Tylko Montgomery usiłował dopaść Berlin przed Rosjanami, ale nie zdążył.
W trzeciej dekadzie kwietnia roku 1945 państwo niemieckie, rozbijane od wschodu i zachodu przez wojska zwycięskich aliantów, popadało z dnia na dzień w stan ostatecznego chaosu. W otoczonym już tymczasem przez wojska radzieckie kotle berlińskim banda zbrodniarzy stanowiących dotychczas polityczne i wojskowe kierownictwo Trzeciej Rzeszy dożywała swych ostatnich dni w scenach pełnych grozy i ponurej groteski.
Już od jesieni 1944 za pośrednictwem szwedzkiego hrabiego Bernadotte, trwały zabiegi hitlerowskie o ewentualne poddanie Rzeszy aliantom wyłącznie zachodnim. Taki też cel miało spotkanie nocą z 23 na 24 kwietnia 1945 w Lubece na którym to Himmler oświadczył: „Jest zupełnie możliwe, że Hitler już nie żyje, a jeśli jeszcze żyje, to z pewnością umrze w ciągu najbliższych dni. Przyznaję że Niemcy zostały pokonane.

Wynikła sytuacja, w której czuję się człowiekiem o wolnych rękach. Aby uchronić możliwie największe obszary Niemiec przed wtargnięciem Rosjan, jestem gotów skapitulować na froncie zachodnim w celu umożliwienia wojskom zachodnich mocarstw przesunięcie się z jak największą szybkością na wschód, lecz nie zgadzam się na kapitulację na froncie wschodnim.”

Himmler wyobrażał sobie, że przywódcy mocarstw zachodnich będą pertraktować z nim jak równi z równym. Jednak przeliczył się bo potraktowano go jak bandytę.
Po 28 kwietnia ruszyła ofensywa na Berlin. Siły obrony stolicy zostały dosłownie rozkawałkowane na trzy izolowane od siebie części. W centrum Berlina trwały zażarte walki. 30 kwietnia żołnierze radzieccy pod dowództwem Kuzniecowa zatknęły czerwoną flagę na gmachu Reichstagu. Zamknięty w swym bunkrze Hitler tegoż dnia popełnił samobójstwo (strzelił sobie w łeb - prawdopodobnie). Kolejnym kanclerzem Rzeszy, na mocy politycznego testamentu Hitlera został dowódca marynarki wojennej admirał Dönitz.
Brytyjczycy schwytali uciekającego Himmlera i zamknęli w kryminale. Pozbawiony jednak uważniejszego dozoru zdołał się otruć.
1 maja w Berlinie Niemcy trzymali już tylko Tiergarten i dzielnicę wielkich gmachów rządowych. Tegoż samego dnia o świcie kierownictwo hitlerowskie podjęło próbę porozumienia się z dowództwem radzieckim w sprawie zawieszenia broni. Marszałek Żukow zażądał w zamian za to bezwarunkowej kapitulacji. Warunek ten nie został spełniony. Najwyraźniej to przedsięwzięcie miało na celu jedynie uzyskanie czasu.
2 maja o 6:30 rano poddał się razem ze swym sztabem gen. Weidling, komendant garnizonu Berlina i ostatni dowódca Twierdzy Berlin. Wczesnym popołudniem tegoż dnia 2 maja likwidowano ostatnie ogniska oporu. 70 000 ludzi wzięto do niewoli. Na Bramie Brandenburskiej żołnierze polskiej dywizji wywiesili polską flagę.
4 maja kapitulowały wojska niemieckie przed alianckim frontem. 5 maja nastąpiła kapitulacja wojsk w Bawarii, zachodniej Austrii, Tyrolu i Chorwacji. Generał Jodl, w imieniu rządu niemieckiego przybył do Reims, do kwatery głównej Eisenhowera. Zgodził się przyjąć kapitulację części wojsk niemieckich uciekających ze wschodu. 5 maja, po naradzie we Flensburgu, Dönitz kazał wydać rozkaz do wojsk : „Składając broń w północno-zachodnich Niemczech, Danii i Holandii wychodzimy z założenia, że walka przeciwko mocarstwom zachodnim straciła sens. Jednak na wschodzie walka trwa.”
Na miejsce dokonania aktu bezwarunkowej kapitulacji wybrano berlińskie Karlhorst. Mocarstwa Wielkiej Koalicji reprezentowali marszałek Gieorgij Żukow, brytyjski marszałek lotnictwa Arthur Tedder, dowódca amerykańskich strategicznych sił powietrznych generał Carl Spaatz i generał francuski Gaston de Lattere de Tassigny. Punktualnie o północy dzielącej dni 8 i 9 maja czterej upoważnieni przez swoje rządy przedstawiciele mocarstw weszli na salę, wypełnioną dziennikarzami z całego świata i wojskowymi radzieckimi z jednostek, które zdobywały Berlin. Po chwili wprowadzono przedstawicieli niemieckich: feldmarszałke Keitla, generała Stumpfa i admirała Friedeburga z grupą towarzyszących im oficerów. Przedstawiciele niemieccy złożyli podpisy na pięciu egzemplarzach aktu.
Tego samego dnia, czyli 9 maja złożyły broń ugrupowania niemieckie w Kurlandii.
5 czerwca 1945 przedstawiciele czterech mocarstw podpisali „Deklarację o klęsce Niemiec”, który to dokument postanawiał że rządy Związku Radzieckiego, Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i Francji „obejmują zwierzchnią władzę nad Niemcami, włącznie z całą władzę posiadaną przez rząd niemiecki, Naczelne Dowództwo i jakikolwiek rząd obwodowy municypalny czy lokalny”.
Wojna w Europie została faktycznie zakończona. Politycznym dopełnieniem zwycięstwa była konferencja w Poczdamie, w czasie której między innymi zdecydowano, z całkowitym poparciem jedynie delegacji radzieckiej, pełne uwzględnienie postulatów polskich odnośnie do powrotu Polski na jej historyczne granice na Odrze i Nysie Łużyckiej. Konferencja poczdamska odbywała się w dniach od 17 lipca do 2 sierpnia 1945. W tym czasie dopełniła się wojna na Dalekim Wschodzie.

Przełom na froncie wschodnim.

Klęska państw osi.

Przełom w działaniach wojennych przeciwko państwom osi.
Zacznę od przypomnienia jakie państwa należały do państw osi i które były ich sojusznikami. Były to: Niemcy, Włochy, Finlandia, Węgry, Rumunia, Bułgaria. Tereny wielu państw zajętych przez oś były pod jej wpływami a były to: Hiszpania, Francja, Norwegia, tereny Polski i zachodniej ZSRR. Natomiast państwami sprzymierzonymi były Anglia i ZSRR oraz Stany Zjednoczone Na dołączonych mapkach można zobaczyć jak to wyglądało (Witold Supiński str. 111).
Rok 1943 stanowił przełom w dziejach drugiej wojny światowej. Obszary Niemieckie i ich sojuszników osiągnęły swoją maksymalną rozciągłość. Cała niemal Europa, jak również większość północnej Afryki znajdowały się pod kontrolą niemiecką. Już jednak w tym okresie dały się zauważyć pewne objawy wskazujące na to, że możliwości strategiczne mocarstw Osi były na wyczerpaniu.
Front wschodni przebiegał wzdłuż linii wytyczonej punktami Murmańsk-Leningrad-Stalingrad-Groźny na Kaukazie. Na froncie tym Niemcy skupiały tam przeszło 80% swoich wojsk lądowych mimo to było można się spodziewać, że Niemcy nie będą długo stroną atakującą wobec rosnącej w szybkim tempie armii radzieckiej.
Również na Morzu Śródziemnym Niemcom nie udało się wykorzystać okresu początkowej słabości Anglii. Na Atlantyku szalała jeszcze w pełni wojna podwodna, lecz pewne objawy wskazywały na zbliżające się przesilenia Niemcy w znacznym stopniu zaczęli tracić wielke ilości okrętów podwodnych nawet sięgające do 16 okrętów miesięcznie.
Na zachodnioeuropejskim froncie powietrznym nastąpił całkowity niemal zanik niemieckiej działalności zaczepnej, podczas gdy naloty angielskie dorównywały swą siłą bombardowaniom niemieckim dokonanym w czasie bitwy o Wielką Brytanię.
Inwazja Europy przez państwa sprzymierzone stawiała się realną groźbą. Niemcy zostali zmuszeni do obrony na poprzednio zdobytym przez siebie ogromnym terytorium. Linie obrony rozciągały się na nieprawdopodobne odległości, a ich osadzenie stawało się trudne ze względu na brak odpowiednio wielkich sił. Armia niemiecka choć jeszcze ilościowo potężna, gdyż na przełomie 194243 składała się przeszło z 9 milionów ludzi mimo to pod koniec maja 1943 było już tylko 1 milion 680 tysięcy ludzi. Armia ta przechodziła również kryzys jakościowy uzbrojenia.
Słaba była także gospodarka Niemiec. Niemcy miały od samego początku wojny dotkliwy brak surowców i stan ten nie ulegał zasadniczej zmianie. Tereny które zdobyłi nie nadawały się do wykorzystania pod względem gospodarczym na skutek przeprowadzonej na czas ewakuacji maszyn, taboru kolejowego i celowo przeprowadzonych zniszczeń. Przemysł odczuwał także dotkliwy brak robotników. Mimo przeprowadzonej mobilizacji przemysł niemiecki nie dotrzymywał kroku szybkiemu rozwojowi produkcji wojennej Sprzymierzonych.
Wielkie znaczenie do osłabienia armii niemieckiej odegrały walki partyzantów radzieckich.
Podczas gdy sytuacja Niemiec stale się pogarszała, mocarstwa sprzymierzone przeprowadzały swój olbrzymi program uzbrojenia. Jasne się stało, że wobec miażdżącej przewagi liczebnej i materialnej Sprzymierzonych, państwa osi ostatecznie przegrają wojnę.
Zakończenie działań wojennych w Afryce Północnej.
Znaczne działania przeciwko Niemcom były prowadzone także w Afryce Północnej. Po rozpoczęciu przez Niemców w lecie 1942 roku wielkiej ofensywy w Afryce, Anglicy przystąpili natychmiast do znacznego wzmocnienia swych sił na tamtych terenach. Anglikom pomogły Stany Zjednoczone dostarczając im drogą powietrzną 700 bombardowców i 1000 myśliwców.

Największe znaczenie miało jednak dostarczenie przez Amerykę przeszło 300 czołgów, które znacznie przewyższały czołgi niemieckie.
23 października 1942 Generał Montgomery rozpoczął ofensywę pod El Alamein.

Walki zakończyły się klęską Niemców. Siły niemiecko-włoskie utraciły w czasie walk potężną ilość ludzi. Klęska generała Rommala była tak kompletna, że nie zdołał już on zorganizować poważniejszego oporu. Przegrany generał z resztkami wojsk zaczął się wycofywać
Podczas gdy Rommel znajdował się już w trakcie pospiesznego odwrotu, nastąpiło nowe potężne uderzenie Aliantów, które zagroziło jego tyłom i stanowiło kompletne zaskoczenie strategiczne.
Dnia 8 listopada 1943 140 tyś. żołnierzy brytyjskich i amerykańskich rozpoczęło pod osłoną floty wojennej i samolotów zaokrętowanych lądowanie w Maroko, zarówno od strony Atlantyku jak i Morza Śródziemnego oraz w rejonie Algeru.
Niemcy po otrzęsieniu się z wrażenia, wywołanego zaskoczeniem, rozpoczęli energiczną kontrakcję. Wojska niemieckie wkroczyły do nie okupowanej południowej Francji i zajęły Tulon, bazę francuskiej floty wojennej.
Na początku roku 1943 cała północna Afryka znajdowała się w rękach alianckich.
Konferencja w Casablance, która odbyła się w dniach 14-26 stycznia 1943 roku, przy udziale prezydenta Stanów Zjednoczonych Roosevelta, premiera Wielkiej Brytanii Churchilla, oraz wiele innych osobistości politycznych i wojskowych, sformułowała pod adresem państw Osi żądanie bezwarunkowej kapitulacji. Żądanie to, oparte na ostatnich zwycięstwach Sprzymierzonych pod Stalingradem, w Afryce i na Pacyfiku było wysoce uzasadnione, lecz zostało zlekceważone. Niemcy za wszelką cenę pragnęli utrzymać Tunis.
Decydująca ofensywa Sprzymierzonych rozpoczęła się 21 marca 1943 roku na odcinku południowym. Montgomery na czele swej 8 armii, zdobył kombinowanym atakiem frontowo-skrzydłowym linię stałych fortyfikacji Mareth i ruszył szybkim marszem ku północy w pościg za Niemcami, którzy cofali się naciskani z boku przez Amerykanów. Na początku kwietnia siły niemiecko-włoskie zostały stłoczone na małej przestrzeni w rejonie portów: Tunis i Bizerta.
Ostatecznie walki zakończyły się 12 maja, gdy do niewoli dostał się generał von Arnim, który został po odwołaniu Rommla głównodowodzącym sił Osi w Afryce. Nieprzyjaciel stracił w bitwie o Tunis 15 dywizji, z czego wzięto do niewoli 267 tyś. żołnierzy niemieckich i włoskich.

Rząd polski na uchodźctwie

Podział ziem Polskich

Państwo polskie po wielu latach przebywania pod zaborami odrodziło się po pierwszej wojnie światowej jako wolny i niepodległy kraj. Jego mieszkańcy nie cieszyli się jednak odzyskaną wolnością zbyt długo. Sąsiadujący z Polską Niemcy szybko zdołali odbudować swoją armię i we wrześniu 1939 roku rozpoczęli kolejny globalny konflikt zbrojny (drugą wojnę światową) wkraczając na ziemie suwerennego państwa polskiego. Mimo zaciekłej obrony, wojska polskie były bezsilne wobec większej i lepiej uzbrojonej armii niemieckiej. Polacy bronili się cały wrzesień i początek paśdziernika. Mimo iż wojna obronna nie przyniosła sukcesu militarnego Polakom, to zakończyła ona okres bezkrwawych zwycięstw Hitlera. Polacy nie byli w stanie sami stawić czoła jednej z najlepszych ówczesnych armii świata atakującej z trzech stron na Polskę, a od 17 września wspomaganej przez wojska radzieckie ze wschodu.Zawiedli Polaków ich sprzymierzeńcy, Anglia i Francja, które mimo wcześniejszych obietnic nie zaatakowały Niemiec po rozpoczęciu agresji na Polskę. Ofiarna polska wojna obronna zniwelowała jednak niemiecki plan wojny błyskawicznej i zakończyła okres ustępstw aliantów w stosunku do III Rzeszy.Mimo iż wojska polskie poniosły ogromne straty, to zadały także dotkliwe rany armią Niemiec i Związku Radzieckiego. Podział ziem polskich między III Rzeszę i Związek Radziecki został już wstępnie dokonany przez przedstawicieli tych państw w tajnym protokole ustanowionym na zawartym 23 sierpnia 1939 roku w Moskwie pakcie Ribbentrop - Mołotow. 28 września 1939 roku rządy Niemiec i ZSRR zawarły w Moskwie kolejne porozumienie - traktat "O granicach i przyjaśni", a zawierał on nowy podział ziem polskich między te dwa mocarstwa. Dotychczasowa granica oddzielająca niemiecko - radzieckie interesy w Polsce ustalona w pakcie Ribbentrop - Mołotow na linii rzek: Narwi, Wisły i Sanu została nieco zmodyfikowana. ZSRR "odstąpił" Niemcom województwo lubelskie i część warszawskiego w zamian za rezygnację Rzeszy ze swoich wpływów na Litwie,którą wraz z Łotwą i Estonią Hitler uznał za strefę wpływów radzieckich.W ten sposób pod okupacją radziecką znalazło się ponad 200 tys. km^2 Polski przedwrześniowej z 12 mln jej obywateli, natomiast Rzesza zagarnęła 189 tys.km^2 z 22 mln mieszkańców.Jeszcze podczas trwania walk na ziemiach polski, najwyższe władze polskie uciekły do Rumunii, gdzie zostały wkrótce internowane. W tej sytuacji prezydent Ignacy Mościcki wyznaczył na swojego następcę Władysława Raczkiewicza. Nowy prezydent misję utworzenia rządu powierzył Władysławowi Sikorskiemu, jednemu z przywódców przedwojennej opozycji antysanacynej.Sikorski objął wkrótce również stanowisko Naczelnego Wodza Polskich Sił Zbrojnych. W ten sposób jeszcze we wrześniu '39 roku na terenie sprzymierzonej Francji został powołany nowy rząd Rzeczypospolitej Polskiej, którego głównymi zadaniami było: kontynuowanie walki z Niemcami, organizowanie wojsk polskich na Zachodzie i współdziałanie z Wielką Brytanią i Francją. Rząd ten został wkrótce uznany przez wszystkie państwa koalicji antyhitlerowskiej, co oznaczało ciągłość państwowości polskiej. Przegranie wojny obronnej przez Polaków i postanowieniach paktu Ribbentrop-Mołotow zmodyfikowane w traktacie "O granicach i przyjaśni" z 28 września '39 oznaczało podział Polski na dwie strefy okupacyjne - niemiecką i radziecką. Okupowane przez Niemców ziemie polskie zostały podzielone na dwie części: Pomorze, Wolne Miasto Gdańsk, Wielkopolska i Górny śląsk zostały włączone bezpośrednio do III Rzeszy, natomiast na pozostałych terenach zostało utworzone Generalne Gubernatorstwo ze stolicą w Krakowie, którego pierwszym Generalnym Gubernatorem został Hans Frank. Od pierwszych dni okupacji Niemcy dążyli do zagłady narodu polskiego drogą biologicznego wyniszczenia, germanizacji, prześladowań i przesiedleń. Ostrzej zamierzenia te były realizowane na terenach bezpośrednio włączonych do Trzeciej Rzeszy. Niemcy planowali w przeciągu 10 lat usunąć z tych terenów wszelkie ślady polskości.

Na tych ziemiach został jako obowiązkowy język wprowadzony niemiecki, rozpoczęto masowe, brutalne przesiedlenia ludności polskiej na tereny Generalnej Guberni lub na roboty przymusowe do Niemiec. Rozpoczęły się także masowe aresztowania, wywózki do obozów koncentracyjnych i publiczne egzekucje. Wszelkie dobra ziemskie, majątki, zakłady przemysłowe itp. osób wysiedlanych były konfiskowane lub przekazywane niemieckim kolonistą. Wszelki polskie instytucje kulturalne zostały zamknięte.

Szczególnie prześladowana była inteligencja, oraz ludność żydowska i cygańska. Lżejsze represje były stosowane na terenie Generalnego Gubernatorstwa, gdzie program germanizacji został odłożony na okres póśniejszy. Polacy mieli prawo do własnego języka i kształcenia na poziomie szkolnictwa podstawowego i zawodowego, jednak bez przedmiotów nauczających o historii państwa polskiego jak historia lub geografia. Zamknięto wszystkie polskie teatry, muzea,biblioteki i tym podobne instytucje kulturalne. Podstawowym celem germanizacji było zniszczenie polskiej kultury i religii, oraz zlikwidowanie polskiej elity umysłowej i politycznej, a reszty narodu polskiego stworzenie zaplecza siły roboczej, niewolniczo pracującej dla dobra Rzeszy.Likwidacja mieszkańców Polski (głównie Żydów i Cyganów) odbywała się w zakładanych od 1940 roku obozach koncentracyjnych. Taki obozów było mnóstwo, a symbolem zbrodni nazistów są takie miejsca jak Oświęcim, Brzezinka, Treblinka i Majdanek.Masowo wywożeni do takich obozów ludzie byli ograbiani ze wszelkich dóbr materialnych a następnie poddawania selekcji. Jednostki słabsze były kierowane do masowej zagłady i zbrodniczych eksperymentów medycznych, natomiast osoby silniejsze stanowiły bezlitośnie wyzyskiwaną siłę roboczą. Ogrom zbrodni hitlerowskiej można przedstawić na przykładzie znanego na całym świecie obozu zagłady, który mieścił się w Oświęcimiu. Tylko w tym obozie zginęło blisko 1,5 mln ludzi, z czego przeważającą większość (około 1 mln) stanowili Żydzi. Był to naród skazany przez hitlerowców na unicestwienie. W każdym większym mieście była odizolowana od reszty miasta dzielnica, na terenie której mieściło się getto żydowskie. Warunki w takich gettach były ciężkie do zniesienia, dlatego duża część zamieszkujących je Żydów umierała na ich terenie, a pozostali byli masowo wywożeni do obozów zagłady. Największe w Europie getto żydowskie mieściło się w Warszawie, w którym to na niewielkim terenie Niemcy zamknęli około pół miliona Żydów. Ciężkie warunki życia panowały także na terenach polskich wcielonych po wrześniu '39 roku do ZSRR. Przez bardzo długi okres czasu zbrodnie dokonywane przez okupanta radzieckiego były tuszowane przez władze PRL, lecz w ostatnich latach zostały one publicznie ujawnione. Po zakończeniu działań wojennych tereny polskie zostały przyłączone do Związku Radzieckiego wraz z zamieszkującą je ludnością. NKWD rozpoczęła na tych ziemiach akcję która już od kilku lat była prowadzona na terenie ZSRR, czyli tzw. oczyszczanie społeczeństwa z "elementów niepożądanych" stanowiących zagrożenie dla istnienia ZSRR. Za wrogów Związku Radzieckiego uważano przede wszystkim właścicieli majątków ziemskich, pracowników przedwojennego aparatu państwowego, działaczy politycznych i społecznych, urzędników,wojskowych itp. Ta część społeczeństwa w pierwsze kolejności była aresztowana i wywożona w głąb ZSRR, głównie do obozów pracy na Syberii i w Kazachstanie. Pozostała część społeczeństwa nie mogła się także czuć bezpieczna, gdyż aparat terroru działał bardzo sprawnie, a NKWD wystarczył bezpodstawny donos by uznać człowieka za winnego. Jeżeli ktoś nie chciał się dobrowolnie przyznać do zarzucanego mu czynu, to owo przyznanie wymuszało się na nim podczas długich i okrutnych przesłuchań. Tragicznie zakończył się także los około 230 tys. polskich jeńców wojennych(głównie oficerów służby czynnej i rezerwy), którzy we wrześniu 1939 roku dostali się do niewoli radzieckiej. Byli oni zsyłani do obozów pracy niewolniczej (łagrów), gdzie wielu z nich zginęło. W marcu 1940 roku na Kremlu zapadła decyzja o likwidacji polskich oficerów, którą osobiście podpisał Stalin. W latach 1939 - 1941 w wyniku różnych form eksterminacji zginęło ponad 150 tys. polskich jeńców wojennych, lecz ich liczba ciągle wzrasta na skutek odkrywania coraz to nowych grobów Polaków na terenie byłego ZSRR.Dla 15 tys. oficerów polskich zostały utworzone specjalne obozy w Kozielsku,Starobielsku i Ostaszkowie . Prawie wszyscy więśniowie tych obozów zostali wymordowani, głównie w Katyniu , Charkowie i Miednoje. Nie są jednak znane dokładne dane dotyczące tych zbrodni dokonanych przez NKWD.Zajęcie ziem polskich przez wrogie armie zmusiło żołnierzy wojska polskiego, którym udało się uniknąć wzięcia do niewoli, do "zejścia do podziemia".Władzę nad w ten sposób formującymi się organizacjami zbrojnymi przejął rząd polski, który po klęsce Francji ewakuował się wraz z częścią Polskich Sił Zbrojnych do Anglii. W skład tego rządu wchodzili członkowie czterech partii politycznych: Polskiej Partii Socjalistycznej "Wolność, Równość, Niepodległość", Stronnictwa Ludowego, Stronnictwa Narodowego (endecji) i Stronnictwa Pracy, z którym osobiście był związany premier Władysław Sikorski . Generał Sikorski był także zwierzchnikiem Polskich Sił Zbrojnych walczących u boku aliantów oraz w kraju. W Polsce początkowo nie było zorganizowanych. Polacy w każdy możliwy sposób starali się utrudniać działania okupantów, począwszy od uchylania się od dostarczania żywności dla wojska, przez zaniżanie produkcji na potrzeby armii a skończywszy na ukrywaniu przedmiotów wartościowych dla kultury polskiej. Działały także konspiracyjne drukarnie i wydawnictwa. Powstawały także tajne szkoły w stopniu średnim i wyższym.

Polacy zaczęli także organizować oddziały zbrojne.Jeszcze przed kapitulacją Warszawy powstała w nie Służba Zwycięstwu Polsce (27 września 1939 roku). Po dwóch miesiącach działalności na rozkaz generała Władysława Sikorskiego została przekształcona w tajną organizację wojskową - Związek Walki Zbrojnej, a następnie w 1942 roku w Armię Krajową (AK), której dowódcą został mianowany generał Stefan "Grot" Rowecki .Po jego aresztowaniu w 1943 roku stanowisko to przejął Tadeusz "Bór" Komorowski .Armia Krajowa liczyła wtedy ponad 250 tys. żołnierzy.Rząd Rzeczypospolitej Polskiej w Londynie chciał przeprowadzić akcję scaleniową, podczas której wszystkie organizacje podziemne miały podporządkować swoje komórki wojskowe strukturą Armii Krajowej. Jednak nie wszystkie organizacje wojskowe podporządkowały się temu rozkazowi.Obok Armii Krajowej inną wielką tajną polską organizacją wojskową były Bataliony Chłopskie, licząca ponad 100 tys. żołnierzy partyzantka konspiracyjna na wsi podporządkowana Stronnictwu Ludowemu. Również Narodowa Organizacja Wojskowa (NOW), podległa Stronnictwu Narodowemu, nie w pełni przyłączyła się do Armii Krajowej. Część jej członków, przeciwnych akcji scaleniowej, utworzyła Narodowe Siły Zbrojne (NSZ) o obliczu skrajnie prawicowym.Celem głównym Armii Krajowej było przygotowanie ogólnonarodowego powstania w terminie uzgodnionym z rządem polskim w Londynie i jego sojusznikami. Rząd był przeciwny organizowaniu większych akcji zbrojnych w terenie, gdyż były one zawsze okupione dużymi stratami, a przynosiły mizerny skutek. Jednak przez cały czas Armia Krajowa prowadziła tzw. walkę bieżącą,czyli działania dywersyjne, mające za zadanie osłabienie potencjału militarnego nieprzyjaciela, oraz akcje odwetowe, za terror stosowany wobec społeczeństwa polskiego. Akcjami dywersyjnymi zajmowały się specjalne oddziały pod kierownictwem "Kedywu" - od Kierownictwa Dywersji. "Kedyw" podzielony był na dwie części: na terenach niemieckich działał Związek Odwet, a na Kresach Wschodnich organizacja "Wachlarz". Oddziały "Kedywu" przeprowadziły wiele trudnych operacji dywersyjnych jak na przykład: zamach na kata Warszawy, dowódcę SS i Policji, generała Franza Kutscherę,zamach w Krakowie na generała Franka Koppe, odbicie z transportu gestapo harcmistrza Jana "Rudego" Bytnara. Głównodowodzącym "Kedywu" był początkowo pułkownik Emil "Nil" Fieldorf , a następnie pułkownik Jan "Radosław" Mazurkiewicz. W ramach Armii Krajowej działała także młodzież zgrupowana w Związku Harcerstwa Polskiego , który w czasie okupacji występował pod pseudonimem Szarych Szeregów. Wśród dowództwa Armii Krajowej było wielu "cichociemnych" - polskich żołnierzy szkolonych w Anglii, a następnie zrzucanych w Polsce w celu rozbudowy organizacji wojskowych.Armia Krajowa posiadała też dobrze zorganizowaną siatkę wywiadowczą, która między innymi dostarczyła dokumentację i prototypu rakiet V1 i V2 aliantom, oraz namierzyła fabryki je produkujące, które wkrótce zostały zbombardowane przez lotnictwo alianckie.Mimo iż dowództwo Armii Krajowej nie zezwalało na większe akcje wojskowe w terenie, to zezwoliło na taką działalność oddziałom z Zamojszczyzny, dzięki którym została powstrzymana niemiecka akcja wysiedlania i pacyfikowania tamtejszej ludności w celu ustąpienia miejsca niemieckim kolonizatorom.Oddziały Armii Krajowej i Gwardii Ludowej przyszły także z pomocą powstańcom warszawskiego getta żydowskiego.Armia Krajowa była siłą zbrojną Polskiego Państwa Podziemnego. Działalność polityczną i administracyjną prowadziły jednak władze cywilne Polski Podziemne. Sprawy polityczne należały do Politycznego Komitetu Porozumiewawczego, do którego wchodzili przedstawiciele czterech głównych partii tworzących koalicyjny rząd polski na emigracji. Konspiracyjny rząd w kraju i jego organizację terenową tworzyła Delegatura. Na jej czele stał Delegat Rządu na Kraj, który pełnił funkcję zastępczą premiera rządu polskiego w Londynie. W ramach Delegatury wyodrębniony został specjalny pion pod nazwą Kierownictwo Walki Cywilne. Zajmował się organizowaniem różnego rodzaju oporu przeciwko okupantowi nie związanego z działalnością wojskową.Kierownictwo Walki Cywilnej organizowało nauczanie w tajnych szkołach, zajmowało się opieką nad więśniami, organizowało pomoc dla przesiedlanej ludności, wydawało czasopisma i różnego rodzaju publikacje. Delegaturze podlegały także różnego rodzaju organizacje społeczne jak na przykład Rada Pomocy Żydom "Żegota".Władze Polski Podziemne nie były jednak jedynymi organizacjami społecznymi działającymi na terenach polskich, gdyż na początku stycznia 1942 roku na polecenie Stalina z Moskwy do Warszawy przybyła grupa komunistycznych działaczy, którzy utworzyli Polską Partię Robotniczą (PPR). Na jej czele stanął początkowo Marceli Nowotko. Został on jednak wkrótce zabity na skutek wewnętrznych sporów i jego miejsce zajął Paweł Finder.Gdy jesienią 1943 roku został on aresztowany przez gestapo, zastąpił go krajowy działacz dawnej Komunistycznej Partii Polski Władysław "Wiesław" Gomułka.

Od momentu powstania Polska Partia Robotnicza rozpoczęła organizację własnych oddziałów zbrojnych, które w marcu 1942 roku rozpoczęły działalność pod nazwą Gwardii Ludowej. Ludność jednak podchodziła z nieufnością do tej organizacji ze względu na zwierzchnictwo nad nią ZSRR. Dlatego nie doszło do współpracy komunistów z Delegaturą Rządu na Kraj. Tak więc Polska Partia Robotnicza była zmuszona prowadzić odrębną działalność w polskim podziemiu pod kontrolą ZSRR. W listopadzie 1943 roku PPR przedstawiła swój program oraz zapatrywania na wygląd państwa polskiego po odzyskaniu niepodległości w dokumencie skierowanym do społeczeństwa polskiego pod nazwą "O co walczymy ś". Na przełomie lat 1943 i 1944 PPR powołała Krajową Radę Narodową, pretendującą do roli podziemnego parlamentu polskiego. Jej przewodniczącym został Bolesław Bierut. Krajowa Rada Narodowa powołała Armię Ludową do której wcielono Gwardię Ludową i kilka mniejszych formacji zbrojnych lewicy ruchu ludowego I socjalistycznego. Rozrastanie się sieci konspiracyjnej KRN było zalążkiem władzy komunistycznej w Polsce.Polskie organizacje komunistyczne rozrastały się także w ZSRR. Utworzony w marcu 1943 roku Związek Patriotów Polskich (ZPP) stał się centralnym ośrodkiem spraw polskich w Związku Radzieckim. Głównymi jego działaczami była Wanda Wasilewska i Alfred Lampe. W imieniu ZPP Wanda Wasilewska wystąpiła do Stalina z propozycją zorganizowania jednostek wojska polskiego w ramach sojuszniczej armii radzieckiej. Polskie dywizje tworzone w Sielcach nad Oką witały polskich ochotników narodowymi sztandarami i polskim umundurowaniem. Większość Polaków przybywała tutaj jednak dlatego, iż była to jedyna szansa wydostania się z łagrów i więzień rosyjskich.W ten sposób na terenie ZSRR powstały dwie duże polskie armie i komuniści polscy posiadali realną siłę zbrojną, która miała wkrótce odegrać realną rolę w walce o ustrój nowo powstałego państwa polskiego.Po przełomowym roku 1943 stało się oczywiste, że na ziemie polskie wkroczą wojska radzieckie, nie jak zaś wcześniej przewidywano sprzymierzone wojska alianckie. Skutkiem tego było opracowanie przez Komendę Główną Armii Krajowej planu "Burza". Miała ona na celu zajmowanie ziem polskich po wycofujących się oddziałach niemieckich i przyjmowanie wkraczającej Armii Czerwonej na terenie już zajętym przez oddziały Armii Krajowej. W lutym 1944 oddziały Armii Krajowej rozpoczęły realizację planu "Burza" na terenach Kresów Wschodnich. Operacja "Burza" przeszkadzała realizacji planu Stalina dotyczącego podporządkowania ZSRR wyzwolonych terenów Polski. Dlatego często dochodziło do walk pomiędzy oddziałami Armii Czerwonej i AK. Żołnierze AK którzy nie chcieli się przyłączyć do Armii Czerwonej byli internowani w głąb ZSRR, natomiast pozostałe oddziały AK musiały stopniowo powracać do konspiracji. W lipcu 1944 roku przebywający w Moskwie członkowie kierownictwa KRN za zgodą Stalina podjęli decyzję o powołaniu Polskiego Komunitetu Wyzwolenia Narodowego (PKWN) jako organu władzy wykonawczej w kraju. Oznaczało to istnienie drugiego ośrodka władzy w kraju, niezależnie od rządu w Londynie i Państwa Podziemnego. Z datą 22 lipca 1944 roku opracowany został Manifest PKWN. Określał on ustrój i podział władzy w nowo powstającym państwie polskim i jako głównego sojusznika i zwierzchnika Polski wskazywał ZSRR. Powołanie PKWN zakończyło pierwszy etap walki komunistów o władze w powojennej Polsce. Ogłoszenie Manifestu oznaczało, że przystąpili oni do jej przejmowania. Mieli oni wielkiego sojusznika w tej walce, którym niewątpliwie był Związek Radziecki. Przejmowanie władzy przez PKWN na terenach wyzwolonych zmusiło władze Podziemnego Państwa Polskiego do rozpoczęciu powstania w Warszawie, która miała stać się stolicą przyszłej Polski. Gdy 31 lipca wojska radzieckie zbliżyły się w okolice Warszawy, Komendant Główny AK - generał Tadeusz "Bór" Komorowski wydał rozkaz rozpoczęcia "zwielokrotnionej Burzy" 1 sierpnia o godzinie 17:00 (tzw. godzina "W"). W ten sposób rozpoczęło się Powstanie Warszawskie.Ponad 20 tys. żołnierzy AK uderzyło na wybrane punkty strategiczne miasta.Powstańcom nie udało się jednak opanować wielu strategicznych punktów jak na przykład mosty na Wiśle, dworce kolejowe, lotniska itp. Główną tego przyczyną było słabe uzbrojenie oddziałów powstańczych. Jednak po kilku dniach powstańcy opanowali większą część śródmieścia, Żoliborza, Woli, część Mokotowa, Ochoty i Czerniakowa. Pod koniec pierwszego tygodnia powstania inicjatywę przejęli jednak Niemcy. Pierwsze uderzenie poszło na Wolę, gdzie tylko 5 i 6 sierpnia hitlerowcy wymordowali 40 tys. ludzi, głównie cywilów.Z każdym dniem powstania zmniejszały się tereny zajęte przez powstańców.Brakowało żywności, lekarstw, amunicji, leków itd. Mimo pomocy dostarczanej przez aliantów w postaci zrzutów broni i żywności, większość tych dostaw trafiał do Niemców, ponieważ bombowcom alianckim brakowało paliwa na wykonanie precyzyjnego zrzutu, a Armia Czerwona nie chciała zezwolić na lądowanie maszyn alianckich, dostarczających pomocy powstańcom,na swoich lotniskach. Wojska Armii Czerwonej wstrzymały także swoją ofensywę i czekał na przedpolach Warszawy na wygaśnięcie powstania.

Próbę sforsowania Wisły i udzielenia pomocy walczącym rodakom podjęła 1 Armia Wojska Polskiego,jednak nie otrzymała od Rosjan osłony artyleryjskiej i musiała się wycofać.Powstanie ostatecznie upadło 2 paśdziernika 1944 roku.Upadek powstania zadecydował ostatecznie o przejęciu władzy w odradzającej się Polsce przez PKWN i tym samym o zmianie ustroju państwa polskiego na komunistyczny. Głównym sprzymierzeńcem odradzającej się Polski został ZSRR. Ostateczne granice ziem państwa polskiego zostały ustanowione na powojennej konferencji w Jałcie.

Polacy pod okupacją niemiecką

W wyniku klęski w wojnie obronnej 1939 ziemie polskie na zachód od Bugu i Sanu znalazły się pod okupacją niemiecką. Wilno wraz z okręgiem przekazano Litwie, kilka gmin na Podhalu przyłączono do Słowacji, pozostałe terytoria znalazły się pod okupacją radziecką.
Z ziem polskich pod okupacją niemiecką w granice Rzeszy włączono (na podstawie dekretu Hitlera z dnia 8 X 1939) Śląsk, Pomorze, Wielkopolskę, większość województwa łódzkiego, część województwa warszawskiego, kieleckiego, krakowskiego i białostockiego. Obszary włączone do Rzeszy zamieszkiwało ok. 10 mln ludności, z czego tylko 6% stanowili Niemcy.
Z pozostałych ziem okupowanych (na podstawie dekretu Hitlera z dnia 10 X 1939, z mocą obowiązującą od 26 października) utworzono Generalną Gubernię.
Polityka okupanta na zajętych terenach
W czasie trwania działań wojennych i bezpośrednio po ich zakończeniu do 25 X 1939, władza na zajętym terytorium należała do naczelnego dowódcy wojsk lądowych na Wschodzie, któremu podlegali dowódcy armii. Na zapleczu frontu działały grupy operacyjne policji i służby bezpieczeństwa dokonujące fizycznej likwidacji osób znajdujących się na specjalnych listach przygotowanych jeszcze przed agresją.
Do 25 października oddziały wojskowe i policyjne spaliły 55 miast i 476 wsi, rozstrzelały 16 336 osób. Wśród rozstrzelanych większość stanowili działacze niepodległościowi, byli powstańcy śląscy i wielkopolscy. Po ustaniu zarządu wojskowego władzę nad okupowanym terytorium polskim objął powołany przez Hitlera Urząd Komisarza Rzeszy dla Umacniania Niemczyzny, którego kierownikiem został szef policji i reichsführer SS H. Himmler.
Celem działalności Urzędu było przygotowanie nowych terenów osiedleńczych dla Niemców. Na ziemiach włączonych do Rzeszy wysiedlenia ludności polskiej rozpoczęły się już w październiku 1939. Do końca 1943 wysiedlono 860 tys. Polaków i sprowadzono na ich miejsce 370 tys. Niemców. Cechą hitlerowskiej polityki w stosunku do ludności polskiej stał się terror, którego celem strategicznym miało być biologiczne wyniszczenie Polaków.
Odmienną taktykę przyjęto wobec mieszkańców obszarów włączonych do Rzeszy, których poddawano przyspieszonej germanizacji. Zadania administracji niemieckiej w stosunku do ludności podbitych obszarów wschodnich szczegółowo określał Generalny Plan Wschodni.
Prowadzono akcję germanizacyjną poprzez wpisywanie na tzw. Volkslistę. 780 tys. byłych obywateli polskich należało do I i II grupy, obejmującej osoby faktycznie związane z niemieckością. Do IV i V grupy, przy użyciu terroru i szantażu, wpisano 2500 tys. Polaków.
Szczególnie ostre prześladowania dotknęły Kościół rzymskokatolicki na terenach włączonych do Rzeszy. Likwidowano polskie parafie, zamykano kościoły. Ponad połowa polskich księży, z ogólnej liczby 2100, straciła życie z rąk hitlerowców.
Eksterminacja ludności żydowskiej
Już w październiku 1939 na okupowanych ziemiach polskich Niemcy podjęli pierwsze działania planowanej zagłady Żydów. Zaprowadzono obowiązek pracy dla ludności żydowskiej, rozpoczęto organizowanie gett. Z nich to w późniejszym czasie wywożono Żydów do obozów koncentracyjnych, będących najczęściej ośrodkami masowej zagłady.
Eksploatacja polskiego potencjału ludzkiego i materialnego
Bezwzględny terror stał się metodą sprawowania władzy w Generalnej Guberni (GG). Dotknął on w pierwszej kolejności najwybitniejszych przedstawicieli inteligencji polskiej w czasie tzw. akcji AB. W związku z dużym zapotrzebowaniem na siłę roboczą dokonywano masowych zsyłek ludności polskiej w głąb Rzeszy. Wysyłani do pracy pochodzili najczęściej z łapanek ulicznych. Wśród ludności GG szerzył się głód, przydziały kartkowe daleko odbiegały od minimum biologicznego.
GG poddano niebywałej eksploatacji ekonomicznej. Niemcy przejęli w posiadanie nie tylko duże zakłady państwowe, lecz także zakłady prywatne, należące do osób wysiedlonych, wywiezionych, aresztowanych i uśmierconych, zarówno Polaków, jak i Żydów. Nieskonfiskowane fabryki i majątki ziemskie znalazły się pod przymusową administracją niemiecką, ich produkcja przeznaczona była na potrzeby armii. Prywatne gospodarstwa chłopskie zmuszone były oddawać coraz większe kontyngenty na rzecz władz niemieckich.

Wydłużano dzień pracy nawet do 12 godzin. Kilkakrotnie wzrosły ceny podstawowych dóbr konsumpcyjnych przy płacach zamrożonych na przedwojennym poziomie.
Trwająca 5 lat okupacja doprowadziła do ogromnych strat ludnościowych, ubytku potencjału ekonomicznego i szkód w dorobku kulturalnym. W latach 1939-1945 straciło życie ok. 6 mln obywateli przedwojennej Polski, do prac przymusowych na terenie Rzeszy wywieziono 2,5 mln osób i 200 tys. dzieci przeznaczonych do zgermanizowania (powróciło 10-15%). 500 tys. osób nabawiło się trwałego kalectwa, szerzące się choroby zakaźne, w tym gruźlica, powodowały dużą śmiertelność. Nastąpił znaczny spadek liczby urodzeń.
Ogromne i trudne do oszacowania straty poniósł majątek narodowy. Zniszczeniu uległ przemysł, komunikacja i substancja mieszkaniowa. Wg szacunków Biura Odszkodowań Wojennych przy Prezydium Rady Ministrów łączne straty materialne poniesione na obecnym terytorium Polski wyniosły 50 mld dolarów.
W pewnym stopniu do strat materialnych przyczyniła się także polityka radzieckich władz wojskowych na terenach poniemieckich, które zostały włączone do Polski na podstawie umów konferencji jałtańskiej i poczdamskiej.
Delegatura Rządu na Kraj -
nazwa tajnego naczelnego organu władzy administracyjnej w okupowanej Polsce, utworzonego w 1940 z inicjatywy rządu emigracyjnego. Dzieliła się na departamenty, odpowiadające danemu ministerstwu rządu polskiego w Londynie. Działały okręgowe i powiatowe delegatury.
Od 26 IV 1944 delegat stojący na czele Delegatury Rządu na Kraj piastował zarazem stanowisko zastępcy prezesa rady ministrów.
W latach 1940-1945 urząd delegata posiadali kolejno: C. Ratajski (Stronnictwo Pracy), J. Piekałkiewicz (Stronnictwo Ludowe), J. Jankowski (Stronnictwo Pracy), S. Korboński (Stronnictwo Ludowe). Tworzyła podziemną organizację, mającą na celu objęcie władzy przez rząd emigracyjny w kraju po zakończeniu II wojny światowej.
Służba Zwycięstwu Polski (SZP) -
konspiracyjna organizacja założona 27 IX 1939 w Warszawie przez generała M. Tokarzewskiego - Karaszewicza. Powstała w porozumieniu z dowódcą armii Warszawa generałem J. Rómmlem i na podstawie pełnomocnictwa udzielonego przez Naczelnego Wodza E. Rydza-Śmigłego. Do głównych celów SZP należało prowadzenie walki o niepodległość i organizowanie ośrodków tymczasowej władzy.
Statut i koncepcję organizacyjną wzorowano na Polskiej Organizacji Wojskowej. Na czele SZP stał Komendant Główny generał M. Tokarzewski - Karaszewicz, pseudonim Torwid, jego szefem sztabu został pułkownik S. Rowecki, pseudonim Rakoń. Komenda Główna składała się z siedmiu oddziałów. 10 października powołano Główną Radę Polityczną złożoną z przedstawicieli Polskiej Partii Socjalistycznej, Stronnictwa Ludowego, Stronnictwa Narodowego i początkowo Stronnictwa Demokratycznego.
Wkrótce utworzono komendy wojewódzkie SZP w Kielcach, Krakowie, Lublinie, Łodzi i Warszawie oraz część komend powiatowych. Obawiając się nadmiernych wpływów sanacji w SZP W. Sikorski zarządził 13 XI 1939 powołanie do życia Związku Walki Zbrojnej (ZWZ) z przebywającym w Paryżu generałem K. Sosnkowskim jako komendantem głównym. Rozkazy Sikorskiego i Sosnkowskiego z grudnia 1940 polecały przejęcie dotychczasowych struktur organizacyjnych SZP przez ZWZ.
Związek Walki Zbrojnej (ZWZ) -
kryptonimy SSS, PZP, konspiracyjna organizacja wojskowa, powołana rozkazem Naczelnego Wodza, generała W. Sikorskiego z 13 listopada 1939. Utworzony w miejsce, rozwiązanej tym samym rozkazem, Służby Zwycięstwu Polski (SZP), ZWZ wykorzystał dotychczasowy dorobek SZP, przejmując jej siatkę konspiracyjną i kadry.
Komendantem ZWZ został mianowany generał K. Sosnkowski (do 30 czerwca 1940) przebywający w Paryżu, pełniący równocześnie funkcję przewodniczącego Komitetu Rady Ministrów do spraw Kraju. Likwidacja SZP i powołanie w jej miejsce ZWZ miało na celu odsunięcie od wpływów politycznych działaczy i oficerów związanych z obozem sanacji.
Wykonaniu tej idei oraz podporządkowaniu ZWZ rządowi na emigracji, służyły dalsze postanowienia, podejmowane poza krajem, dotyczące podziału terytorium Polski na 6 niezależnych obszarów działania z komendami w: Warszawie, Białymstoku, Lwowie, Krakowie, Poznaniu i Toruniu.

Komendanci obszarów podlegali bezpośrednio Sosnkowskiemu. Dopiero realia życia okupacyjnego i trudności w kierowaniu ZWZ, zmusiły rząd RP do poszukiwania innych rozwiązań organizacyjnych, polegających m.in. na: podziale okupowanego kraju na 3 części obejmujące: tereny okupacji niemieckiej, tereny okupacji radzieckiej i tereny włączone do Rzeszy.
W styczniu 1940 wprowadzono nowy podział na tereny okupacji niemieckiej i tereny okupacji radzieckiej, wyznaczając na komendantów odpowiednio S. Roweckiego i generała M. Tokarzewskiego - Karaszewicza. Aresztowanie tego ostatniego przez NKWD przy próbie przekraczania granicy i brak warunków na prowadzenie działalności na większą skalę w strefie okupacji radzieckiej, spowodowały przejęcie od marca 1940 kierownictwa ZWZ w całym kraju przez S. Roweckiego.
Klęska Francji w czerwcu 1940 i przeniesienie rządu Rzeczypospolitej Polskiej do Anglii, stworzyły trudności w utrzymaniu stałej łączności z krajem. K. Sosnkowski podjął decyzję o przekazaniu funkcji Komendanta Głównego ZWZ S. Roweckiemu, mianowanemu równocześnie generałem brygady. Szefem sztabu został pułkownik J. Albrecht, następnie od lipca 1941 pułkownik T. Pełczyński.
Komenda Główna składała się z 7 oddziałów: I organizacyjny (podpułkownik A. Sanojca), II wywiadowczy (podpułkownik W. Berka), III operacyjny i szkoleniowy (pułkownik S. Tatar), IV kwatermistrzowski (podpułkownik A. Świtalski), V łączności (kapitan L. Chendyński), VI Biuro Informacji i Propagandy (pułkownik J. Rzepecki), VII Biuro Finansów i Kontroli (podpułkownik S. Thun) oraz z samodzielnych służb. Niezależnie od oddziałów i służb Komendy Głównej działał Związek Odwetu, powołany w sierpniu 1941.
Pod koniec 1941 siatka terenowa ZWZ składała się z okręgów: Warszawa-Miasto, Warszawa, Kielce, Łódź, Kraków, Śląsk, Lublin, Wilno oraz obszaru Białystok z okręgami: Białystok, Nowogródek, Polesie, obszaru Lwów z okręgami: Lwów, Tarnopol, Stanisławów, Wołyń, obszaru Zachodniego z okręgami Poznań i Pomorze. ZWZ zmierzał do scalenia wojskowych organizacji podziemnych, jednak przystąpiło doń zaledwie kilka organizacji, w tym Gwardia Ludowa PPS-WRN.
ZWZ prowadził także prace nad planem powstania powszechnego, do którego miało dojść w przypadku wkroczenia wojsk aliantów na ziemie polskie, bądź Armii Czerwonej bez zgody rządu Rzeczypospolitej Polskiej. Pierwsze akcje zbrojne przeciwko Niemcom o charakterze sabotażowo-dywersyjnym przeprowadził na wiosnę 1940 Związek Odwetu oraz organizacja Wachlarz w drugiej połowie 1941. We wrześniu 1941 ZWZ został uznany za część składową Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej, w lutym 1942 przemianowany na Armię Krajową.
Biuro Informacji i Propagandy (BIP) -
utworzone przy VI Oddziale KG ZWZ, następnie Armii Krajowej, w połowie 1940. Szefem był pułkownik dyplomowany J. Rzepecki pseudonim Prezes.
Posiadało szereg komórek organizacyjnych, m.in. Wydział Informacyjny, Wydział Propagandy Polskiej, Tajne Wojskowe Zakłady Wydawnicze. Wydawało przez cały okres okupacji Biuletyn Informacyjny, Wiadomości Polskie i Agencję Prasową.
Armia Krajowa -
konspiracyjna organizacja wojskowa, działająca od 14.02.1942 do 19.01.1945, podlegała rządowi emigracyjnemu w Londynie, na czele AK stała Komenda Główna, kolejnymi komendantami głównymi AK byli: generał S. Rowecki Grot, generał T. Komorowski Bór i generał L. Okulicki Niedźwiadek.
Zadaniem AK była walka z Niemcami oraz przygotowanie powstania zbrojnego (plan Burza), które miało wybuchnąć w momencie klęski III Rzeszy na froncie wschodnim. W wyniku spodziewanego przełamania frontu wschodniego dowództwo AK podjęło decyzję o wybuchu powstania warszawskiego. Akcjami zbrojnymi AK kierował Kedyw podległy Kierownictwu Walki Konspiracyjnej.
Według różnych źródeł liczebność AK wynosiła od 250 do 350 tys. żołnierzy, najbardziej znanymi akcjami AK były: zamach na F. Kutscherę, wykrycie i zdobycie nieuszkodzonego pocisku V-1, współudział w obronie Zamojszczyzny i inne.
Wachlarz, kryptonim wydzielonej organizacji dywersyjnej, Związku Walki Zbrojnej i Armii Krajowej, utworzonej latem 1941 w związku z wybuchem wojny niemiecko-radzieckiej. Strefa planowanych operacji Wachlarz obejmowała ziemie ZSRR na wschód od granicy II Rzeczpospolitej, od Morza Bałtyckiego po Kijowszczyznę i Podole. Celem powołania Wachlarza było prowadzenie akcji na szlakach aprowizacyjnych armii niemieckiej walczącej w ZSRR oraz organizowanie osłony dla planowanego na ziemiach polskich powstania zbrojnego.

W pierwszej fazie powstania przewidywano m.in. podjęcie akcji dywersyjnych na liniach komunikacyjnych, w celu opóźnienia wycofywania się wojsk niemieckich pobitych przez Rosjan, na tereny polskie. Początkowo kadrę stanowili oficerowie Tajnej Armii Polskiej (TAP), wcielonej do ZWZ. Pierwszym dowódcą mianowano byłego dowódcę TAP, podpułkownika J. Włodarkiewicza, którego w marcu 1942 zastąpił podpułkownik R. Grocholski.
Dowództwo miało swą siedzibę w Warszawie, gdzie również przygotowywano żołnierzy i kadrę dla zespołów bojowych. Liczebność Wachlarza szacuje się na ok. 500 ludzi, w tym 26 cichociemnych oficerów - skoczków z Anglii. Do placówek na okupowanych terenach Związku Radzieckiego udało się przerzucić ok. 200 oficerów i żołnierzy.
Od kwietnia 1942 patrole Wachlarza podjęły bieżącą działalność dywersyjną na bezpośrednim zapleczu frontu niemiecko-radzieckiego. Grupy bojowe przeprowadziły ponad 50 akcji sabotażowo-dywersyjnych na liniach kolejowych wokół Mińska i Dyneburga, podczas których m.in. wykolejono 12 pociągów oraz zniszczono linie łączności telefonicznej.
Do głośniejszych akcji Wachlarza należało rozbicie więzienia w Pińsku (18 stycznia 1943) i uwolnienie więźniów. Akcję przeprowadził kilkuosobowy oddział pod dowództwem porucznika J. Piwnika. Straty Wachlarza w okresie działalności wyniosły 20 zabitych i 60-80 aresztowanych. W październiku 1942 oddziały realizujące plan Wachlarz, wraz ze Związkiem Odwetu i Tajną Organizacją Wojskową (od wiosny 1943), utworzyły Kierownictwo Dywersji (Kedyw).

Społeczeństwo pod okupacją radziecka

Sytuacja Polaków pod okupacją radziecką. Zsyłki i obozy jenieckie.
Od wiosny 1940 na ziemiach wsch. II RP ropoczeła się akcja upaństwawiania majątków ziemskich, wysiedlania Polaków, aresztowania oficerów Wojska Polskiego, Korpusu Ochrony Pogranicza, pracowników policji, kolei państwowych i leśników. Ich rodziny przesiedlano. Aresztowania objęły działaczy politycznych, członków organizacji społecznych, nauczycieli, księży i ludzi kultury. Kierowano ich do więzień i obozów pracy, łagrów i miejsc przymusowego wysiedlenia. Musieli tam pracować na rzecz ZSRR. Największe deportacje Polaków odbywały się od lutego 1940 do
czerwca 1941. Trafili oni do niezliczonej liczby łagrów i obozów. Deportacje odbywała się etapami: Polaków kierowano na tereny płn. Rosji, do Kazachstanu i na Syberię. W nieludzkich warunkach wykorzystywano tam polskich zesłańców przy wyrębie lasów i pracy w kopalniach. Najstraszniejszy los spotkał 15 tys. oficerów i żołnierzy polskich z obozów w Starobielsku, Ostaszkowie, Katyniu, Kozielsku i Charkowie. Wiosną 1940 zostali potajemnie zamordowani i pochowani w zbiorowych mogiłach. Ujawniono to w maju 1943.
2 listopada 1939 Rada Najwyższa ZSRR podjęła decyzje o wcieleniu ziem II RP do poszczególnych republik radzieckich, czyli Ukrainy, Białorusi, Litwy. Obywatele polscy zostali zmuszeni do przyjęcia obywatelstwa ZSRR. Musieli zdać polskie dokumenty, żeby móc uzyskać radziecki paszport, bez którego nie wolno było się przemieszczać.
Okupacja w Europie. Sytuacja ludności
Położenie ludności w państwach zaatakowanych przez Niemcy nie było jednakowe. W niektórych krajach Niemcy zezwolili na działanie kolaboranckich rządów i administracji. Wszędzie prześladowano jednak Żydów i Romów i masowo wywożono ich do obozów zagłady.
Generalny plan wschodni zakładał w przyszłości przesiedlenie na Syberię większej części mieszkańców Polski, Ukrainy, Białorusi i częściowo Rosji. Pozostałych planowano wymordować lub zmienić w niewolnicza sile roboczą. Tereny Słowian miała zająć ludność niemiecka.
Prześladowania, deportacje i eksterminacja narodu żydowskiego. Holokaust5. Obozy koncentracyjne
W okresie poprzedzającym II wojnę światową w III Rzeszy nastąpiły pierwsze prześladowania Żydów. W 1933 zaczęto usuwać ich z pełnionych funkcji urzędniczych, a w 1935 pozbawiono praw obywatelskich. W poł. Lat '30 na terenie III Rzeszy zakładano obozy koncentracyjne. Najpierw zamykano tam byłych działaczy komunistycznych i politycznych, a potem Żydów.
W pierwszym okresie wojny rozpoczęła się nowa faza eksterminacji Żydów. W 1939 nakazano im nosić znak identyfikacyjny z gwiazdą Dawida, odebrano majątki, ograniczono możliwość swobodnego poruszania się.
Na ziemiach polskich, Litwie, Łotwie, Białorusi, Ukrainie w 1939 zakładano getta żydowskie. Niemcy planowali też wydzielone okręgi żydowskie na terenie Lubelszczyzny, a dalej na Madagaskarze i Syberii. Pomysł ten nie został zrealizowany. W pierwszym okresie getta były otwarte , ale za ich opuszczenie lub za pomoc w ukryciu uciekinierów groziła kara. Po 1941 Polaków, Jugosłowian i obywateli ZSRR udzielających pomocy Żydom karano śmiercią.
Powstania w gettach żydowskich
Zbrojny opór przeciwko Niemcom przygotowywały Żydowski Związek Wojskowy i Żydowska Organizacja Bojowa. Pierwsze powstania wybuchły 21 lipca 1942 w Klecku, 3 września 1942 w Lachwi i w Głębokiem (lipiec 1943). Największe powstanie wybuchło w warszawskim gettcie i trwało od 19 kwietnia do 8 maja 1943 lecz mimo pomocy Rady Pomocy Żydom i AK zostało krwawo stłumione. Upadek każdego powstania wiązał się z likwidacją getta i przewiezieniem Żydów do obozów śmierci.

Stosunki polsko - radzieckie

Po ataku Niemiec w czerwcu 1941 roku na ZSRR, Wielka Brytania była bardzo zainteresowana odnowieniem stosunków między Polską a Związkiem Radzieckim. Również premier RP- na tle zmieniającej się sytuacji międzynarodowej - dokonał zmian w swojej polityce zagranicznej. Władysław Sikorski odszedł od polityki “dwóch wrogów”. Wynikiem tego był podpisany dnia 30 lipca 1941 roku układ Sikorski-Majski. Dotyczył on głównie:
unormowania stosunków polsko-radzieckich i wzajemnej pomocy w walce z Niemcami
utworzenia armii polskiej na terenie ZSRR
poprawy bytu Polaków, wywiezionych w głąb ZSRR
unieważnienie wszystkich traktatów niemiecko-radzieckich z 1939 roku, które dotyczyły zmian terytorialnych państwa polskiego.
Armii polskiej miała być utworzona w możliwie najkrótszym czasie, przeznaczona do walki przeciwko Niemcom przy boku ZSRR. Miały ją stanowić wyłącznie jednostki lądowe (w sumie 94 tys. żołnierzy), a ich siła miała zależeć od zasobów ludzkich i ekwipunku. Po zakończeniu wojny armia miała wrócić do Polski. Dowódcą armii został gen. Władysław Anders. Głównymi ośrodkami formowania armii były tereny Powołża i Buchary. W lipcu 1942 roku armia osiągnęła liczbę 72 tys. Jednak próby wykorzystania do swoich potrzeb polskiej armii, zarówno przez Churchilla jak i Stalina, ochłodziły wyraźnie polsko-radzieckie kontakty w wyniku czego na terenie ZSRR pozostawiono 44 tys. armię, resztę ewakuowano do Iranu. Kiedy zaistniała możliwość sukcesu wojsk niemieckich w walce z ZSRR, latem 1942 roku ewakuowano do Iraku 69. 248 żołnierzy.
Przysłowiowym “gwoździem do trumny” we wzajemnych stosunkach okazało się odkrycie przez Niemców, masowych grobów oficerów polskich w lasach pod Katyniem. W okresie od marca do czerwca 1943 roku, władze niemieckie znalazły osiem masowych grobów, a w nich około 4 tyś. zwłok polskich oficerów. Podejrzenie o dokonanie mordu padło na władze radzieckie. Jednak te stanowczo zaprzeczyły tym oskarżeniom. Aby wyjaśnić tę sprawę, rząd polski zwrócił się do Międzynarodowego Czerwonego Krzyża w Genewie, który miał zbadać zbrodnię katyńską. W odwecie władze ZSRR oskarżyły rząd o współpracę z Hitlerem. Mimo starań Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych, w kwietniu 1943 roku, Rosja ostatecznie zerwała stosunki z rządem polskim na emigracji. Ta sytuacja położyła jednocześnie kres rozmowom polsko-czechosłowackim, odnośnie przyszłej konfederacji.
( Na stronie Dokumenty znajduje się pełny tekst układu Sikorski - Majski, oraz wybrane źródła do sprawy katyńskiej ).

Polskie państwo podziemne

Okres wojen światowych był dla Polski szczególnie ciężki. Po studwudziestoletniej I wojnie światowej podczas której 3 państwa: Austria, Rosja i Prusy zniewoliły nasz kraj dostaliśmy tylko dwadzieścia lat spokoju. 1 września 1939 roku zaatakowało nas państwo niemieckie.
17 dni później, bez wypowiedzenia nam wojny, wkroczyły do naszego państwa wojska ZSRR co zmusiło nas do walk na dwóch frontach. 23 sierpnia 1939 roku w Moskwie podpisano traktat na mocy którego Polska wykreślona została z mapy a jej tereny podzielone między 2 kraje okupacyjne. Władze polski musiały emigrować do obcych krajów. Pierw rząd polski został utworzony we Francji ale po kapitulacji zmuszony był przenieść się do Angli skąd nadzorowane było Polskie Państwo Podziemne. Państwo to było fenomenem na skalę światową gdyż mimo walk i terroru funkcjonowały wszystkie organy władzy cywilnej i wojskowej.
Państwem podziemnym dowodziła delegatura w skład której wchodziło 18 ludzi. Była to konspiracyjna władza zajmująca się dziedzinami życia zakazanymi w okupowanej Polsce takimi jak: szkolnictwo, kultura i opieka społeczna. Okupanci zamknęli wszystkie szkoły średnie i wyższe pozostawiając jedynie 7-klasowe podstawówki i szkoły zawodowe. W szkołach tych zakazane było uczenie się języka polskiego a także historii, sztuki i innych przedmiotów związanych z Polską kulturą. Do niektórych zawodówek udało się wprowadzić niektóre z nich ale najczęściej uczono się ich w małych grupach w domach polskich. Zostały utworzone tajne uniwersytety w których uczyli profesorowie wysiedleni. W latach tych udało się wydać kilka tysięcy świadectw maturalnych. Drukowana była także tajna prasa na temat wojny, wiersze polskich poetów, podręczniki. Organizowane były koncerty, przedstawienia teatralne, wykłady uczonych. Powstały siły zbrojne Podziemnego państwa nazywane Armią Krajową lub w skrócie AK.
Polacy nie dali się pogrążyć i walczyli z okupantami nie tylko zbrojnie. Największą walką było pokazanie że nie jesteśmy słabi i utrudnianie, Niemcom, ZSRR oraz ich zwolennikom, walki, normalnego życia i prób odebrania własnego języka i kultury.

Los Polskich żydów

W wyniku klęski w wojnie obronnej 1939 roku ziemie polskie na zachód od Bugu i Sanu znalazły się pod okupacją niemiecką. Wilno wraz z okręgiem przekazano Litwie, kilka gmin na Podhalu przyłączono do Słowacji, pozostałe terytoria znalazły się pod okupacją radziecką. Zaczęły się prześladowania Polaków, Cygan, Żydów.
Naród Żydowski jest ludem pochodzenia semickiego. Zamieszkuje różne kraje.Eksterminacja Żydów zamieszkujących Europę dokonana została od 1939 do 1945 roku przez Niemcy przy udziale sojuszników i rządów państw zależnych. Zagłada Żydów zgodna była z programem politycznym A. Hitlera zapisanym w „Mein Kampf”. Prześladowania rozpoczęły się zaraz po jego dojściu do władzy.

1933 roku usunięto Żydów z urzędów państwowych, 1935 r. pozbawiono ich praw obywatelskich (tzw. ustawy norymberskie) - odbierano im majątek, ograniczano możliwości pracy, zakazywano podejmowania studiów. Próbowano też zmuszać ich do emigracji, jednak znaczna część państw Europy i Ameryki oraz Australia zamknęły przed Żydami granice (ustalenia konferencji w Évian-les-Bains 1938). Pewne możliwości przyjazdu stworzyły im USA. Do wybuchu II wojny światowej spośród 540 tys. niemieckich Żydów wyemigrowało ponad 200 tys. Kulminację wstępnej fazy prześladowań stanowiła „noc kryształowa”. Pogrom Żydów dokonany przez nazistów w nocy z 9 na 10 listopada 1938 r. Pogrom przygotowały komórki NSDAP, SA i SS. Bezpośrednią przyczyną ataku był zamach młodego Żyda H. Grünspana na sekretarza E. von Rotha w Paryżu. W zamieszkach na ulicach Niemiec zamordowano ok. 90 Żydów, 35 tys. zesłano do obozów. Największe ekscesy miały miejsce w Norymberdze i Hamburgu. „Noc kryształowa” zapoczątkowała okres wzmożonych prześladowań Żydów. W jego wyniku którego zginęło ok. 90 Żydów, zniszczeniu uległo 191 synagog i znaczna liczba żydowskich sklepów w Niemczech i Austrii, a do obozów koncentracyjnych trafiło ok. 35 tys. osób. W listopadzie 1938 roku ok. 17 tys. Żydów pochodzących z Polski Niemcy deportowali na wschód do pasa przygranicznego, gdzie przetrzymywano ich pod gołym niebem - ok. 6 tys. spośród nich Polacy internowali w Zbąszyniu.
Wybuch i pierwsze lata II wojny światowej stanowiły nową fazę polityki eksterminacyjnej. Na terenach zdobytych przez Niemcy do 1941 roku żyło ok. 7,8 mln Żydów - w tym 3 mln w Polsce, gdzie już jesienią 1939 r. nakazano im nosić znak identyfikacyjny z gwiazdą Dawida (w III Rzeszy obowiązek taki istniał od jesieni 1941, na okupowanych ziemiach zachodniej Europy od wiosny 1942 r.). Odebrano im wszelką własność, ograniczono swobodę poruszania się itp. Od listopada 1939 w miastach powoływano żydowskie rady starszych, tzw. Judenraty, mające ułatwić wykonywanie rozporządzeń władz okupacyjnych. Zaczęto też tworzyć getta.
W czasie II wojny światowej gettami nazywano potocznie izolowane dzielnice miast, przeznaczone dla ludności żydowskiej. Tworzone były przez okupanta hitlerowskiego w wielu miastach i miasteczkach od jesieni 1939. Stanowiły jedno z narzędzi eksterminacji ludności żydowskiej. Inicjatorem tworzenia gett był szef Sipo i SD (od 27.X.1939 r. RSHA) Heydrich. 21 października 1939 r. wydał specjalną instrukcję w tej sprawie podległym mu organom SD, SS i Policji Porządkowej. Niemcy tworzyli getta przede wszystkim na okupowanych ziemiach Polski.
Po rozpoczęciu wojny pierwsze getta na ziemiach okupowanych Niemcy założyli w Piotrkowie Trybunalskim, Puławach, Radomsku i Jędrzejowie. Getta tworzono także w Związku Radzieckim, Czechosłowacji, Jugosławii, Grecji. W Belgii władze niemieckie ograniczyły zamieszkanie Żydów do Antwerpii, Brukseli, Leodium, Charleroi. Żydów holenderskich skupiły w Amsterdamie. Żydów z różnych krajów Europy deportowały do gett na ziemiach polskich (Łódź, Lublin) i radzieckich (Mińsk, Ryga) oraz do obozów zagłady najpierw w Polsce (ok. 400), a od 1941 roku również na Litwie, Łotwie, Białorusi i Ukrainie - pokazową placówkę tego typu zorganizowano w czeskim Terezínie (1943 roku Niemcy udostępnili ją inspektorom Międzynarodowego Czerwonego Krzyża). Zarzucono natomiast plany zorganizowania rezerwatów żydowskich na Lubelszczyźnie, Madagaskarze i Syberii. Warunki życia w gettach były tragiczne, a próby ucieczki karano śmiercią. W okupowanej Polsce stworzono ponad 400 obozów pracy przymusowej przeznaczonych dla Żydów, w niektórych śmiertelność sięgnęła 50%.

Inwazja na ZSRR wyznaczyła kolejny etap zagłady Żydów - na zajmowanych przez Wehrmacht terenach wymordowano do końca 1941 r. ok. 500 tys. osób (zasłużyły się w tym zwłaszcza tzw. Einsatzgruppen). Jednocześnie Niemcy przygotowywali się do "ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej". Getta stanowiły etap przejściowy w akcji totalnej zagłady Żydów zamieszkałych w Rzeszy i w krajach przez nią okupowanych i jedną z podstawowych form hitlerowskiej polityki całkowitego “rozwiązania kwestii żydowskiej”. Jednocześnie były źródłem niewolniczej siły roboczej, pracującej dla potrzeb wojennych Niemiec. Podlegały hitlerowskim władzom administracji ogólnej (wydziałom przesiedleń w urzędach szefów dystryktów i bezpośrednio komisarzom dzielnic żydowskich) oraz policji bezpieczeństwa. Organami pomocniczymi w wykonywaniu niemieckich zarządzeń były powołane przez okupanta spośród Żydów Rady Żydowskie (Judenraty) i Służba Porządkowa (nieuzbrojona policyjna formacja pomocnicza), opanowane przez działaczy syjonistycznych. Ułatwiały one Niemcom eksterminację ludności gett, m.in. przez utrzymywanie jej w psychozie bierności (np. Ch. Rumkowski - prezes Rady Starszych Żydowskich w Łodzi).
Po likwidacji Żydów polskich rozpoczęto uśmiercanie Żydów innych państw okupowanych. Przewożono ich transportami kolejowymi do ośrodków zagłady zlokalizowanych głównie na ziemiach polskich. Poza Polską obozy takie powstały w: Holandii, Belgii, Norwegii, Danii, Czechosłowacji i na okupowanych terytoriach ZSRR.
Obozy koncentracyjne podlegały Głównemu Urzędowi Bezpieczeństwa Rzeszy, Głównemu Urzędowi Gospodarki i Administracji SS oraz Inspektoratowi Obozów Koncentracyjnych. Dokonywano tam masowych egzekucji przez rozstrzeliwanie, uśmiercanie zastrzykami (szpilowanie) i gazowanie. Forma natychmiastowej zagłady objęła różne kategorie więźniów, a w szczególności zaś ludzi uznawanych za „niepotrzebnych zjadaczy”, „niepożądanych, szkodliwych wrogów”, „elementy rasowo i politycznie mało wartościowe”, „podludzi”, których należało zniszczyć. Poczynając od jesieni 1943 r. powrócono na Majdanku do rozstrzeliwań jako podstawowej formy masowej zagłady. Niejako inauguracją tego okresu była największa w dziejach Majdanka i innych kacetów egzekucja w dniu 3 listopada 1943 r., kiedy to zginęło 18 000 więźniów pochodzenia żydowskiego. Był to mord resztek ludności żydowskiej osadzonej w obozach na Lubelszczyźnie zorganizowany pod kryptonimem Erntefest (dożynki). Największe skupiska ludności żydowskiej poza Majdankiem znajdowały się wówczas jeszcze w obozach pracy w Poniatowej (18 000 osób) i w Trawnikach (10 000 osób).
Jesienią 1943 r. niepokój władz hitlerowskich wzbudziły ruch oporu w obozach, bunty w obozach zagłady w Treblince i Sobiborze. Władze policyjne obawiały się, czy przewidziany plan wymordowania resztek ludności żydowskiej nie zostanie storpedowany przez współdziałanie obozowego ruchu oporu z organizacjami konspiracyjnymi. Dlatego też niemal natychmiast po powstaniu w Sobiborze - 14 października 1943 r. Himmler polecił dokonać likwidacji żydów na terenie dystryktu lubelskiego.
Również w niektórych likwidowanych gettach wybuchały antyhitlerowskie powstania zbrojne, m.in. na Białorusi: w Klecku (21 lipiec 1942 r.), w Lachwi (3 wrzesień 1942 r.), w Głębokiem (lipiec 1943 r.), na Ukrainie: w Krzemieńcu (9 sierpień 1943 r.), na Litwie: w Wilnie (lipiec 1943 r.), w Polsce: w Warszawie, Białymstoku, Będzinie, Częstochowie, Hrubieszowie (kwiecień-lipiec 1943 r.). Kilkudniowe walki powstańcze w getcie białostockim rozpoczęły się 16 lipca 1943 r. , kierował nimi M. Tennenbaum-Tamarrof. Największe z powstań w gettach wybuchło w Warszawie 19 kwietnia 1943 roku, pod dowództwem M. Anielewicza.
Łącznie (tj. w obozach i poza nimi) hitlerowcy zamordowali w czasie II wojny światowej ok. 6 mln Żydów, w tym wielu wybitnych uczonych, artystów, pisarzy. Największe straty poniosła ludność żydowska na okupowanych terenach ZSRR (blisko 99%) i Polski (89%), znacznie mniejsze w Niemczech i Austrii (ok. 30%), we Francji (ok. 22%) oraz we Włoszech (ok. 17%), stosunkowo niewielkie (poniżej 1%) były one wśród Żydów bułgarskich, fińskich i duńskich.
Zagładzie Żydów przeciwstawiały się przez dłuższy lub krótszy czas Włochy, Węgry, Bułgaria i Rumunia, współdziałała z Niemcami Słowacja. Sami Żydzi próbowali stawiać opór eksterminacji (np. powstanie w getcie warszawskim), ale wobec skrajnej dysproporcji sił miał on charakter wyłącznie symboliczny. W wielu przypadkach pomocy udzielała im miejscowa ludność, której w Polsce groziła za to kara śmierci.
Podczas II wojny światowej Polska była miejscem eksterminacji narodu żydowskiego. Po wojnie ok. 137 tys. Osób tej narodowości przybyło do Polski w ramach repatriacji z ZSRR- dołączyły one do ok. 50-80 tys. tych, którzy przeżyli zagładę w kraju.

Lewica komunistyczna i jej działalność

początkach okupacji rewolucyjny ruch robotniczy znalazł się w trudnej sytuacji politycznej w stanie dużego rozproszenia organizacyjnego. Wiadomo, iż w 1938 r. Na mocy decyzji Międzynarodówki Komunistycznej Komunistyczna Partia Polski została rozwiązana. W okresie poprzedzającym agresję hitlerowskich niemiec na Polskę komuniści polscy, mimo braku włsnej partii, nie przerwali zupełnie działalności, mobilizowali opinię publiczną do walki z faszyzmem, a w okresie kampani wrześniowej wzięli aktywny udział w obronie ojczyzny. Po wydarzeniach wojennych 1939 r. komuniści polscy zanleźli się jednak w bardzo trudnej i złożonej sytuacji. Część z nich przebywała na terenach przyłączonych do ZSRR. Pozostający pod okupacją niemiecką narażeni byli na niechęć ze strony dużej części społeczeństwa. Przyczyną tego, poza tradycyjnymi już antykomunistycznymi postawami , stał się zawarty w sierpniu 1939 r. niemiecki-radziecki pakt o nieagresji, a także wkroczenie 17 września 1939 r. wojsk radzieckich na tereny wschodnie Rzeczypospolitej. Nie ułatwia także ich sytuacji dokonana przez Komitet Wykonawczy Międzynarodówki Komunistycznej ocena charakteru toczącej się wojny światowej jako wojny obustronnie imperialistycznej, a zwłaszcza podjęta decyzja, że partia marksistowska w Polsce może być odbudowana tylko za zgodą KWMK.
Trudna sytuacja w jakiej znalazł się naród polski po wrześniu 1939 r., wzywała jednak do działania. Dlatego też od początku okupacji komuniści nawiązywali pozrywane kontakty, podejmowali w małych grupach dyskusje na temat zaistniałej sytuacji, tworzyli pierwsze organizacje.
W Warszawie już w listopadzie 1939 r. rozpoczął działalność ZMS „Spartakus”, wydający własne pismo „Wolność”, a następnie „Strzały”. Nawoływał on do działalności sabotażowej wobec okupanta, wysuwając postulat ułożenia w przyszłości stosunków pomiędzy Polską a ZSRR na zasadach dobrosąsiedzkich i przyjaźni. Organizacja ta, której organizatorem i przywódcą był Ładysław Buczyński, skupiała w lutym 1940 r. około 100 osób.
W Krakowie w noc sylwestrową 1939 r. utworzona została antyfaszystowska, lewicowa grupa, skupiająca byłych członków Komunistycznej Partii Polski, KZMP, a także lewicowych socjalistów i radykalnych działaczy chłopskich. W Wydawanych ulotkach ustosukowywała się krytycznie wobec polskiego rządu przebywającego na emigracji, a także wobec rządów Francji i Wielkiej brytanii. Stała ona na stanowisku, że odzyskanie niepodległości przez Polskę i ułożenie w niej demokratycznych stosunków społeczno politycznych nastąpić może naie na skutek pomocy ze strony Francji oraz Wielkiej Brytanii, ale jako wynik pokonania faszystowskich Niemiec i rewolucji antykapitalistycznej. Jednocześnie opowiadano się za tym, aby granice przyszłej niepodległej i demokratycznej Polski oparte zostały na zasadach etnicznych.
W Rzeszowskim już od paździenika 1939 r. dawni działacze KPP i rewolucyjnego ruchu chłopskiego zaczęli skupiać się w okół wybitnego działacza komunistycznego- Stanisława Ziaji. Grupa ta dokonała początkowo kilku ataków sabotażowych lecz działalność jej osłabła z chwilą wyjazdu przywódcy do Lwowa w celu nawiązania kontaktu z tamtejszymi komunistami.
Ożywienie konspiracyjnej działalności komunistów dało się zauważyć w drugiej połowie1940 roku i pierwszej połowie 41. Wtedy to powstały organizacje o wyraźnie atyfaszystowskim charakterze, kierowane przez komunistów. Powstawały one na zasadzie doboru środowiskowego oraz kontaktów politycznych i organizacyjnych z okresu przedwojennego. W Warszawie utworzony został Związek Rad Robotniczo Chłopskich, w którym skupili się potem działacze także z miejscowości podwarszawskich. Wydawał o biuletyn pod nazwą „ Młot i sierp”, od którego wzięła potem nazwę cała organizacja. Związek Rad Robotniczo Chłopskich objął z czasem swym zasięgiem działalności komunistów, a także radykalnych działaczy chłopskich z poza Warszawy (województwa: warszawskie, kieleckie, lubelskie, rzeszowskie). Do wybytniejszych działaczy tej organizacji należeli: Julian Wieczorek, Marian Kubicki i Edmund Pietraszewski. Przygotowując się do podjęcia w przyszłości waliki zbrojnej z okupantem, organizacja ta powołała do życia Czerwoną Milicję, która na wiosnę 1941 r. liczyła w całym kraju paręset osób.

Wychodząc z założenia, że konflikt niemiecko-radziecki jest nieuchronny, Związek Rad Robotniczo Chłopskich przygotowywał się do przejęcia władzy w Polsce w okresie jej wyzwolenia i do zaprowadzenia dyktatury proletariatu. Jedną z większych organizacji komunistycznych było Stowarzyszenie Przyjaciół ZSRR. Które wzieło swój początek z działalności luźnch grup aktywu byłej KPP znajdujących się w Warszawie. Dążyło ono do skupienia w swych szeregach wszystkich grup komunistówn działających nie tylko w Warszawie, ale także województwie warszawskim, kieleckim, krakowskim, a także w Zagłębiu Dąbrowskim i na Śląsku Cieszyńskim. Stowarzyszenie to starało się utrzymać kontakty z innymi organizacjami komunistycznymi, miało też swój wydział wojskowy, zwany Gwardią Robotniczą.
W niektórych zakładach pracy Warszawy oraz w miejscowościach podwarszawskich działała organizacja komunistyczna znana pod nazwą „ Proletariusz”. Czołową postacią wniej był dr Alfred Fiderkiewicz, wybitny działacz komunistyczny, a w latach 1924-27 jeden z przywódców Niezależnej Partii Chłopskiej. Do jej organizatorów należeli także były działacz SDKPiL i KPP Juliusz Rydygier oraz Władysław Kowalski, wybitny działacz rewolucyjnego ruchu chłopskiego, jeden z przywódców Narodowej Partii Chłopskiej.
Komuniści wielkopolscy utworzyli organizacje pod nazwą Komunistyczna Prtia Polski. W lutym 1941r. ukonstytuował się w Poznaniu Komitet Okręgowy KPP, który koordynował działalność kmunistów miejskich, powiatowych i dzielnicowych. Organizacja posiadała wpływ wśród robotników zakładów pracy Poznania, Śremu i Nowego Tomyśla. Członkowie wielkopolskiej KPP prowadzili działalność sabotażową oraz samopomocową. Czołowymi dziąałaczami KPP byli Andzrzej Węcławek i Jan Mazurek.
Od połowy 1940 r. na Rzeszowszczyźnie działała antyfaszystowska grupa skupiająca w swych szeregach byłych kapepowcóworaz ludowców i wiciarzy. Od tytułu wydawanego pisma przyjeła ona nazwę „Czyn Chłopsko-robotniczy”. Czołowymi działaczami byli Stanisław Szybisty, były działacz KPP oraz Teofil Witek, radykalny działacz wiciowy. Opowiadając się za radykalnymi przeobrażeniami polityczny i społeczno-gospodarczymi w przyszłej Polsce, działcze Czynu „Chłopsko-robotniczego” wysuwali także hasła tworzenia w konspiracji zalążków przyszłej władzy ludowej w postaci Rewolucyjnych Komitetów Chłopsko-robotniczych.
Poczynając od pierwszych miesięcy 1940 r. działała w Warszawie bardzo aktywna grupa młodych komunistów, w skład której wchodzili przede wszystkim dawni członkowie komunistycznej organizacji akademickiej „Życie”. Organizacja ta nazywana była potocznie grupą „życiowców”. Skupiając w swych szeregach głównie młodzież inteligencką, przykładała dużą wagę do samokształcenia i prowadzenia dyskusji ideowo-programowych. Dyskusje takie przenoszone były na łamy wydawanego później „Biuletynu Radiowego”, a także powołanego z ich inicjatywy pisma Związku Walki Wyzwoleńczej-„Zwyciężymy”. W bezpośrednich dyskusjach, a także na łamach wspomnianych pism „życiowcy” stali na stanowisku, że ruch komunistyczny powinien jak najszybciej wysunąć hasło walki o niepodległą i demokratyczną Polskę. Byli oni także zwolenikami tworzenia szerokiego demokratycznego i ogólnonarodowego frontu walki z okupantem.
Z podobnymi postulatami występowały w tym czasieluźne grupy komunistyczne, działające na terenie Łodzi i w miejscowościach podłódzkich. Wszystkie one skupiły się w grudniu 1941 r. w jednej organizacji, która przybrała nawę Front Walki za Naszą i Waszą Wolność.
W omawianym okresie działało także kilka luźnych grup anty faszystowskich na terenie Krakowa i okolicznych powiatów. Skupiały one komunistów, lewicowych socjalistów oraz ludowców i radykalnych demokratów. Doaktywniejszych należała grupa kierowana przez Mieczysława Lewińskiego i Ignacego Fika. Organizacja ta wydawała własne pismo sygnowane literą „R”. Prężna w tym czasie była także organizacja kierowana przez dawnego działacza Stronictwa Chłopskiego Józefa Olechawskiego i radykalnego wiciarza Andrzeja Burdę, używająca nazwy „Polska Ludowa - Organizacja Ludu Pracującego”. Wydawała ona pismo „Ostatni Bój”. Bliska współpraca między lewicowymi grupami krakowskimi doprowadziła ostatecznie do ich połaczenia się na płaszcyźnie programowej Związku Walki Wyzwoleńczej.
Podobnie jak w całym kraju, również na Lubelszczyźnie, niemal zaraz po klęsce wrześniowej, powstawały żywiołowo luźne organizacje konspiracyjne, powoływane do życia z inicjatywy byłych członków KPP lub radykalnych działaczy chłpskich, które nie wiązały się z podziemiem londyńskim. Na szczególną uwagę zasługuje powstała w lipcu 1941 r. w Kraśniku Robotniczo-Chłopska Organizacja Bojowa. Jej organizatorami byli członkowie rozwiązanej KPP: Aleksander Szymański, Michał Wójtowicz oraz Stanisław Szot.

Terenem swojego działania organizacja ta obejmowała powian kraśnicki, a potem także lubelski i puławski. Utrzymywała kontakty z oeganizacjami komunistycznymi w Warszawie, Radomiu i Krakowie. W styczniu 1942 r. Robotniczo-Chłopska Organizacja Bojowa liczyła już około tysiąca zaprzysiężonych członków, zorganizowanych w 9 komitetach gminych i 46 kołach. Później RchOB stała się na Lubelszczyźni głównym trzonem powstającej PPR.
W 1941 r. na terenie powiatu włodawskiego powstała organizacja Związek Młodochłopski, nazywana poźniej Bojową Organizacją Ludową. Wydawała ona pismo „Manifest Wolności”, a także druki ulotne. Prowadziła aktywną działalność na rzecz pomocy dla zbiegłych z niewoli niemieckiej żołnierzy Armi Czerwonej.
We wrześniu 1941 r. na terenie powiatu chełmskiego powstała organizacja pod nazwą „Czerwona Partyzantka”. Do jej organizatorów należeli byli członkowie Komunistycznej Parti Zachodniej Ukrainy, m. in. Jan Jaszczuk, Włodzimierz Chul, Władysław Kowalczyk, Arkady Skubij i Leon Demczuk. Organizacja wydawała własny organ prasowy oraz ulotki adresowane do społeczeństwa. Na przełomie lat 1941-1942 z własnych członków i zbiegłych z niewoli niemieckiej żołnierzy Armi Czerwonej zorganizowano oddział partyzancki, który jednak wkrótce został rozbity w walce z Niemcami.
Poczynając od drugiej połowy 1940 r. ożywiła się działalność komunistów polski przebywających na ziemiach przyłączonych do ZSRR. Duże skupiska Polaków istniały we Lwowie i Białymstoku. We Lwowie wychodziło pismo „Czerwony Sztandar”, a od stycznia 1941 r. miesięcznik społeczno-literacki „Nowe Widnokręgi”, redagowany przez Wandę Wasilewską. Z pismem tym współpracowało wielu pisarzy i uczonych polskich przebywających na obszarach przyłaczonych do ZSRR. Do barzdiej znanych działaczy komunistycznych, aktywnych na tych ziemiach należeli: Wanda Wasilewska, Alfred Lampe, Marceli Nowotko, Paweł Finder i Małgorzata Fornalska.
Jesienią 1940 r. większe skupiska komunistów odwiedzili wysłannicy Komitetu Wykonawczego Międzynarodówki Komunistycznej, którzy przeprowadzili szereg rozmów z byłymi członkami KPP. Następstwem tego był wyjazd do Moskwy niektórych wybitniejszych komunistów polskich ( wśród nich Marcelego Nowotki) na rozmowy z przedstawicielami KWMK. Przeprowadzone tam z ich udziałem dyskusje wpłyneły na zrewidowanie błędnych przedtem ocen w kwestii narodowej i niepodległości Polski oraz roli komunistów polskich w walce narodowowyzwoleńczej.
Po napaści Niemiec na ZSRR działalność podziemia komunistycznego w polsce zaktywizowała się. Jednak równocześnie z tym okupant z całą siłą uderzył w konspiracje komunistyczną. Następstwem tego były inne aresztowania działaczy, które jednak, mimo poważnych strat, nie doprowadziły do całkowitego rozbicia i zlikwidowania podziemia komunistycznego. Co więcej, wśród organizacji konspiracyjnych kierowanych przez komunistów ujawniły się tendencje integracyjne. Doprowadziło to między innymi do przejściowego połączenia się tzw. Grupy „biuletynowców” ze Stowarzyszeniem Przyjaciół ZSRR i organizacją lewicowych socjalistów, wydającą pismo „Sztandar Wolności”. W rezultacie tego powstał wspomniany już Związek Walki Wyzwoleńczej, wydający własne pismo pod nazwą „Zwyciężymy”, który też utworzył własną organizacje wojskową. Działacze ZWW wystąpili z programem tworzenia ogólnonarodowego frontu walki z okupantem, walki o Polskę wolną i demokratyczną. Wysiłki zmierzające do opracowania koncepcji walki klasy robotniczej i całgo narodu z okupantem hitlerowskim podejmowały także inne organizacje konspiracyjne kierowane przez komunistów. Przyjmuje się, że pod koniec 1941 r. kierowane przezb komunistów organizacje skupiały w swoich szeregach w całym kraju około 5 tys. Osób. Ich dorobek organizacyjny i ideowo-polityczny legł u podstaw Polskiej Partii Robotniczej.
powstanie Plskiej Partii Robotniczej
Do utworzenia Polskiej Partii Robotniczej w dużej mierze przyczynili się działacze komunistyczni przebywający w ZSRR. W wyniku ich starań Komitet Wykonawczy Międzynarodówki Komunistycznej wyraził wdrugiej połowie 1941 r. zgodę na utworzenie w okupowanej Polsce partii rewolucyjnej. W końcu grudnia 1941 r. zrzuceni zostali w okolicach wsi Wiązowna koło Warszawy członkowie tzw. Grupy Inicjatywnej. W jej skład wchodzili m. in. Marceli Nowotko i Paweł Fider, którzy w pare dni później nawiązali kontakty z przedstawicielami komunistycznych organizacji działających w Warszawie.
W dniu 5 stycznia 1942 r. odbyło się w Warszawie zebranie założycielskie PPR, w którym uczestniczył Paweł Finder z ramienia Grupy Inicjatywnej oraz przedstawiciele działających w Warszawie organizacji: Związku Walki Wyzwoleńczej, Stowarzyszenia Przyjaciół ZSRR, grupy „Proletariusz” oraz organizacji „Młot i Sierp”.

Założenia ideowo-programowe i kwestie natury organizacyjnej przyszłej partii zreformowanej w imienu Grupy Inicjatywnej Paweł Finder. Po ożywionej dyskusji na temat roli, oblicza ideowo-politycznego, a nawet nazwy przyszłej partii zebrani postanowili rozwiązać dotychczasowe stowarzyszenia komunistyczne i wezwali swych członków do wstępowania w szeregi nowej organizacji, zatwierdzili projekt jej pierwszej odezwy programowej i przyjęli dla niej nazwę: Polska Partia Robotnicza. Jednocześnie trójke kirowniczą w osobach Marcelego Nowotki, Pawła Findera i Bolesława Mołojca uznano za tymczasowe kierownictwo PPR.
Około 10 stycznia 1942 r. została ogłoszona pierwsza odezwa programowa PPR: Do robotników, chłopów i inteligencji. Do wszystkich patriotów polskich. Informowano w niej społeczeństwo o powstaniu PPR i zapoznawano je z jej podstawowymi założeniami ideowo-programowymi. W lutym 1942 r. ukazał się pierwszy numer organu prasowego PPR pod nazwą „Trybuna Wolności”. Wśród grup komunistycznych toczyły się ożywione dyskusje na temat wstępowania do PPR. Już w parę miesięcy po utworzeniu Polskiej Partii Robotniczej zgłosiły do niej akces niemalże wszystkie działające na terenie kraju organizacje komunistyczne, aprobując także jej założenia ideowo-programowe.
W pierwszej odezwie z lutego 1942 r., a następnie w prasie konspiracyjnej i drukach ulotnych PPR wzywała do podjęcia przez cały naród polski aktywnej walki z okupantem w formie wszelkiego rodzaju aktów sabotażowych i dywersyjnych, aż po zbrojną działalność oddziałów partyzanckich. W pierwszej odezwie programowej PPR na temat czytamy m. in: „Należy wszelkimi sposobami dezorganizować bazy i siłę zbrojną naszego wroga. Na jego tyłach: udaremnić przewóz hitlerowskich wojsk, sprzętu wojennego, niszcyć mosty, wykolejać pociągi, podpalać cysterny i składy wojskowe okupanta, saotażować wszelkimi sposobami produkcje broni i amunicji oraz wszystkiego, co ma służyć zaopatrzeniu armi hitlerowskiej. Ani garnca zboża, ani kropli mleka, ani funta mięsa zbirom hitlerowskim. Popierajcie ze wszystkich sił zbrojne wystąpienia przeciwko armi faszystowskiej zaborców. Twórzcie oddiały partyzantki. Niech drugi front powstanie na tyłach hitlerowskich”.
Od początku działalności PPR wysunęła hasło ogólnonarodowego frontu walki z okupantem, rozumiejąc go bardzo szeroko - jako współdziałanie w tej walce wszystkich demokratycznych i patriotycznych sił narodu. Wskazywała zarazem na ścisły związek walki wyzwoleńczej narodu polskiego z okupantem z walką innych narodów, a szcególnie narodów ZSRR oraz pozostałych państw koalicji antyhitlerowskiej. Już w pierwszej odezwie programowej PPR stanęła na stanowisku, że w wyzwolonej polsce muszą być przeprowadzone szerokie reformy polityczno-społeczne i gospodarcze, a przyszła niepodległa i suwerenna Polska musi być państwem demokratycznym, o jej zaś ustroju społeczno-politycznym zdecydują masy ludowe.
Odzwierciedlający żywotne interesy narodowe i społeczne program PPR pozwolił przyciągnąć do parti zdecydowaną większość działających do tej pory konspiracyjnych organizacji komunistycznych. Wstępowali do niej takżę szczerzy demokraci i patrioci, którzy nie byli dotąd związani z ruchem komunistycznym. W końcu 1942 r. do PPR należąło już 8 tys. Członków, z czego około 1/3 stanowili byli członkowie KPP: pozostali rekrutowali się z członków Stronnictwa Ludowego i członków ZMW RP „Wici”, którzy nie zgadzali się z poltyką Centralnego Kierownictwa Ruchu Ludowego, oraz z lewicowych socjalistów.
Naczelną instancją organizacyjną PPR był jej komitet centralny. W skład Sekretariatu Komitetu Centralnego wchodzili początkowo Marceli Nowotko jako sekretarz oraz Paweł Finder i Bolesław Mołojec. Po śmierci Marcelego Nowotki na ulicach Warszawy w dniu 28 listopada 1942 r. i straceniu, na podstawie wyroku sądu partyjnego, Bolesława Mołojca, który miał być pośrednim sprawcą tego mordu, wyłoniono nowy Sekretariat KC w skaładzie: Paweł Finder - sekretarz oraz Władysław Gomułka i Franciszek Jóźwiak - członkowie sekretariatu. Po aresztowaniu w dniu 14 listopada 1943 r. przez gestapo Pawła Findera nastąpiła dalsza reorganizacja sekretariatu KC. W jego skład wchodzili teraz Władysław Gomułka jako sekretarz oraz Bolesław Bierut i Franciszek Jóźwiak.
Pod względem działalności organizacyjnej w terenie struktura organizacyjna PPR opierała się na obwodach.

Początkowo były to:
1. obwód środkowy (Warszawa, Kielce, Radom),
2. wschodni ( woj. lubelskie i białostockie ),
3. południowy ( Śląsk, Zagłębie Dąbrowskie, woj. krakowskie i lwowskie),
4. zachodni (woj. łódzkie i poznańskie )
5. północny, w skład którego wchodziły tereny położone na północ od Warszawy.

Strukrura ta była następnie rozbudowywana. Działały także komitety okręgowe, miejskie i dzielnicowe PPR.
Rozwój organizacyjny partii hamowały represje okupanta, który przykładał szczególną wagę do rozbicia ruchu komunistycznego i zlikwidowania nowo powstałej PPR. Tylko w ciągu jednej nocy, z 27 na 28 kwietnia 1942 r., na terenie Generalnego Gubernatorstwa Niemcy aresztowali ponad 900 komunistów. W czerwcu tegoż roku na terenie Zagłębia Dąbrowskiego ofiarą aresztowań padło około 180 osób podejrzanych o przynależność do PPR. Liczne aresztowania dotknęły komunistów w Warszawie w nocy z 28 na 29 września 1942 r. Szacuje się że tylko w ciągu 9 miesięcy, od kwietnia do końca grudnia 1942 r., Niemcy aresztowali ponad 2 tys. działaczy i członków PPR. Wielu z nich poniosło śmierć w więzieniach i obozach koncentracyjnych, inni rozstrzeliwani byli w egzekucjach ulicznych. 16 paździrnika 1942 r. społeczeństwo Warszawy wstrząsneła wiadomość o śmierci na ulicach miasta 50 patriotów powieszonych publicznie na szubienicach w odwecie za akcję „Wieniec” Armi Krajowej, wymierzoną w warszawski węzeł kolejowy. Wśród powieszonych było 39 najbarzdiej aktywnych komunistów, członków i działaczy PPR.
Poświęcając wiele uwagi pracy wśródmłodzieży, PPR powołała w styczniu 1943 r. do życia organizację młodzieżową: Związek Walki Młodych. Na jej czele stanęła Hanna Szapiro-Sawicka, a po jej śmierci w marcu 1943 r. - Jan Krasicki. Po śmierci Krasickiego we wrześniu 1943 r. na czele ZWM stanęła Zofia Jaworska. ZWM prowadził działalność polityczno-propagandową wśród młodzierzy, jednak głównym zadaniem jakie postawił przed sobą, była walka z okupantem. Walczące w ramach Gwardi Ludowej oddziały ZWM odznaczały się ideowością i bojowością, dokonały też dziesiątków akcji bojowych i dywersyjnych przeciwko policji i wojskom okupanta. ZWM-owcy należeli do najbarzdiej ofiarnych i oddanych członków PPR.
Powołanie Gwardii Ludowej
Przywiązując dużą wagę do bezpośredniej walki z okupantem, na wiosnę 1942 r. Polska Partia Robotnicza powołała do życia własną organizacje zbrojną - Gwardię Ludową. W pierwszym okresie istnienia jej sieć organizacyjna pokrywała się z siecią organizacyjną PPR. Wszyscy niemalże członkowie partii byli gwardzistami. Na czele Gwardii Ludowej stało dowództwo główne, którego organem był Stab Głowny, odgrywający ważną rolę również dlatego, że przez dłuższy okres nie było obsadzone stanowisko dowódcy GL. Pierwszym szefem Sztabu Głownego Gwardi Ludowej był Marian Spychalski. W sierpniu 1942 r. stanowisko to objął po nim Franciszek Jóźwiak. Sztab Głowny Gwardii Ludowej dzielił się na wydziały: 1. operacyjny, 2. informacyjny, 3.zaopatrzenia i broni, 4. organizacyjny, 5. propagandy, 6. sanitarny. Poczynając od maja 1942 r. GL wydawała własne pismo pod nazwą „Gwardzista”.
Struktura terytorialna GL była podobna do struktury PPR. Już w drugiej połowi 1942 r. istniały następujące obwody GL: I. warszawski, II. lubelski, III. kielecko-radomski, IV. krakowski, V. łódzki. Obwody dziliły się okręgi, a te z kolei na powiaty, dzielnice i rejony. Zarówno na szczeblach organizacyjnych przestrzegano zasad kolegialnego kierownictwa, w skład którego wchodzili działacze PPR.
Rozwój sieci organizacyjnej Gwardii Ludowej napotkał na różnorakie trudności. Poza niebezpiczeństwami grożącymi ze strony okupanta zaliczyć do nich należy także brak w szeregach komunistycznych doświadczonej kadry wojskowej, brak broni amunicji, środków finansowych itd. Trudności sprawiała także propaganda prowadzona prowadzona przez prolondyńskie organizacje konspiracyjne, które starały się wzbudzić w społeczeństwie obawy, że wystąpienia zbrojne, do których nawoływała PPR, wzmogą represje okupnta.
Gówną formą działalności Gwardii Ludowej była walka partyzancka. 15 maja 1942 r. wyruszył z Warszawy do lasów w okolicach Piotrkowa i Tomaszowa Mazowieckiego pierwszy oddział partyzancki GL im. Stefana Czarnieckiego dowodzony przez Franciszka Zubrzyckiego, pseudonim „Mały Franek”. Wydany z tej okazji rozkaz Dowództwa Głownego GL stwierdzał m. in.: „ Bezpośrednim waszym bojowym zadaniem jest niszczenie dróg, dezorganizowanie dowozu materiałów wojennych, wojska na front, niszczenie wszelkiego rodzaju obiektów wojennych i zakładów pracujących dla armii, wybijanie załóg policyjnych i mniejszych oddziałów wojskowych, rozpędzanie administracyjnych organów okupanta, niszczenie sieci łaczności, dezorganizowanie aparatu zaopatrującego okupanta w żywność i niszczenie jej składów - w ogóle: szkodzenie okupantowi na każdym kroku, zmuszanie go do ciągłej czujności i trwogi, do zdwajania straży, do odwoływania coraz to nowych jednostek z frontu dla ochrony swego bezpieczeństwa na tyłach.

Działajcie śmiało i bezwzględnie. Mścijcie na wrogu każdą jego podłość popełnioną na polskiej ziemi”.
Walkę z okupantem rozpoczeły także inne oddziały Gwardi Ludowej. W czerwcu 1942 r. wysłany został z Warszawy do powiatu domskiego oddział partyzancki GL dowodzony przez Augusta Langego, pseudonim „Gruby Stach”, a do powiatu grójeckiego oddział dowodzony przez Franciszka Ciastka, pseudonim „Franek”. Energiczną działalność wokół organizowania partyzantki na Lubelszczyźnie prowadził uczestnik walk w Hiszpanii - Grzegorz Korczyński, pseudonim „Grzegorz”. W okolicach Janowa utworzył on oddział GL im. Tadeusza Kościuszki. Niektóre oddziały GL tworzone były także z udziałem zbiegłych z niewoli niemieckiej jeńców radzieckich. W lipcu 1942 r. Gwardia Ludowa miała już 12 oddziałów partyzanckich, działających głownie na Lubelszczyźnie, Kielecczyźnie oraz w Łódzkiem. W końcu 1942 r. walczyło już 21 oddziałow GL, liczących przeciętnie od 10 do 20 osó, a niekiedy ich liczba była większa. W końcu 1942 r. Gwardia Ludowa była już silną i scementowaną organizacją wojskową, obejmującą zasięgiem swego działania teren Generalnego Guberrnatorstwa, a także pewną część ziemi wcielonych do Rzeszy. Oprócz oddziałów partyzanckich w takich większych ośrodkach miejskich, jak Warszawa, Łódź, Kraków Lublin, Częstochowa i Rzeszówdziałały grupy specjalne GL, które także organizowały walkę z okupantem.
W 1942 r. oddziały partyzanckie i grupy specjalne GL przeprowadziły około 350 różnych akcji dywersyjno bojowych. W rezultacie tego zniszczyły one wiele urządzeń telegraficzno-komunikacyjnych i zakładów rolno-spożywczych. Niszczyły urzędy gminne i znajdujące się tam wykazy osób przeznaczonych do pracy przymusowej w Rzeszy oraz spisy obciążeń kontygentowych, ponadto niszczyły magazyny, konfiskowały artykuły żywnościowe, które rozdawały ubogiej ludności. Oddziały partyzanckie przeprowadziły także kilkanaście akcji bojowych wymierzonych przeciwko aresztom, więzieniom i posterunkom policji, w wyniku których uwolniły wielu zatrzymanych. Głośniejszym echem odbiły się wówczas akcej bojowe oddziałow, w wyniku których uwolniły one więźniów z Zaklikowie, Wielkim Potoku, Lubani i w Kraśniku. 7 listopada 1942 r. oddział partyzancki GL im. T. Kościuszki dowodzony przez Korczyńskiego uderzył na obóz pracy w Janiszowie i uwolnił ponad 500 więźniów-Żydów.
W 1942 r. oddziały partyzanckie GL stoczyły ponad 80 bitew i potyczek z policją, żandarmerią i Wehrmachtem, którego okupant używał także do działań przeciw partyzanckich. Z głośniejszych walk i potyczek należy wymienić walki oddziału im. Tadeusza Kościuszki w okolicach wsi Szwedy (24 IX 1942), w rejonie wsi Łysaków (14 X 1942 ) i w lasach biłgorajskich (10 XII 1942). Największą z nich była wówczas bitwa stoczona w dniach 6 - 8 grudnia 1942 r. przez oddziały im. Józefa Bema w lasach parczewskich. Przeciwko partyzantom dowodzonym przez Fiodora Kowalowa, pseudonim „Fiodor”, Niemcy skierowali znaczne siły wojska i policji. Partyzantom udało się wyjść z okrążenia i w dniu 17 grudnia 1942 r. opanowali miasteczko Ostrów Lubelski, w którym zlikwidowali posterunek policji oraz zniszczyli placówki administracyjne,
Działalność bojową prowadziły także wspomniane oddziały specjalne w większych miastach. W odwet za wzrastający terror, represje i egzekucje uliczne, grupy GL w Warszawie, na rozkaz Dowództwa Głównego GL, obrzyciły 24 października 1942 r. granatami lokale „dla niemców”: „Cafe Club” i „Mitropa” oraz redakcje gazety „Nowego Kuriera Warszawskiego”. Podobne akcje przeprowadzili gwardziści także w Radomiu (22 XI 1942) oraz w Krakowie (22 XII 1942). Głośnym echem wśród społeczeństwa odbił się napad Gwardii Ludowej w dniu 30 listopada 1942 r. na Bank Komunalnej Kasy Oszczędnościowej w Warszawie. W wyniku bardzo sprawnie przeprowadzonej akcji gwardziści skonfiskowali ponad milion złotych, które zużyte zostały na cele organizacji.

Powstanie warszawskie

W bogatej już dziś literaturze poświęconej okresowi hitlerowskiej okupacji w Polsce problematyka powstania warszawskiego zajmuje miejsce szczególne. Jest ono faktem historycznym, który przykuwa powszechną uwagę nie tylko bohaterstwem żołnierzy powstańczych i ludności cywilnej, ogromem krwawych ofiar i materialnych strat; budzi zainteresowanie nie długo trwałością walki toczonej z wrogiem i wyjątkowym w tym wypadku, choć znanym przecież narodom okupowanej Europy, zezwierzęceniem hitlerowców i tych w mundurach Wehrmachtu tych z oddziałów policji i SS. U podstaw zainteresowania powstaniem warszawskim leży pragnienie poznania splotu przyczyn, które spowodowały, że bohaterstwo, ofiarność i wysiłek setek tysięcy ludzi nie przyniosły upragnionego celu — uwolnienia stolicy od okupanta, że walka zakończyła się kapitulacją oddziałów powstańczych, wypędzeniem mieszkańców i zniszczeniem stolicy.
Powstaniem warszawskim nazywamy walkę zbrojną z Niemcami stoczoną w stolicy Polski w czasie od 1 sierpnia do 2 października 1944 r. siłami okręgu warszawskiego Armii Krajowej przy współudziale innych organizacji polskiego ruchu oporu.
W tej walce wzięła czynny udział ludność stolicy. Na jej niezłomnej i ofiarnej postawie opierał się zbrojny wysiłek powstańców, ona ponosiła najcięższe straty od ognia niemieckiej art1erii i lotnictwa, ona wreszcie stała się w początkach powstania pastwą najdzikszych okrucieństw wroga.
Powstanie miało, określone cele polityczne i wojskowe. Jak wiadomo, zakończyło się naszą klęską i wyznaczonych celów nie osiągnęło. Tym niemniej jednak jest i pozostanie w dziejach ojczystych wypadkiem wielkim, wstrząsającym.

Nowy ustrój gospodarczy

Wzorując się na systemie radzieckim, władze przystąpiły do wdrażania w naszym kraju nowego ustroju gospodarczego. Opierał się on na państwowej własności środków produkcji. Jednym 81ataków nowej władz(jeszcze z czasu trwania działań wojennych)było przejęcie przez państwo dużych fabryk i przedsiębiorstw, lasów, ziem beż żadnego odszkodowania dla ich byłych właścicieli. Zezwalano na działalność niewielkich przedsiębiorstw prywatnych. Zaczęto upaństwawiać inne dziedziny aktywności gospodarczej Np. handel . W ten sposób na wiele lat pozbawiono polskie państwo samodzielności ekonomicznej,uzależniając je całkowicie od totalitarnego systemu komunistycznych rządów. Wzorem radzieckim wprowadzono,planowany rozwój gospodarczy, czego wyrazem było uchwalenie 2 956 6 LIPCA 1947 948), pierwszego trzyletniego planu gospodarczego. Dążono do odbudowy kraju ze zniszczeń wojennych i zlikwidowania skutków wojny oraz podniesienia poziomu życia ludności.

Trzyletni plan odbudowy:

A. Założenia
- w lipcu 1947 r. przyjęty zostaje trzyletni Plan Odbudowy Gospodarczej obejmujący lata 1947-49, jego cele:
• odbudowa gospodarki i likwidacja szkód wojennych,
• podniesienie stopy życiowej ludności,
• scalenie Ziem Odzyskanych,
• przekroczenie przedwojennej produkcji rolniczej i przemysłowej średnio o 10%;
b. realizacja
przemysł - w tej dziedzinie odbudowa postępuje najszybciej - już pod koniec 1947 r. osiągnięty zostaje poziom produkcji z 1938 r.,
rolnictwo - nie udaje się osiągnąć poziomu produkcji z lat przedwojennych, spowodowane jest to początkiem przymusowej kolektywizacji (od 1948 r.),
handel - od 1947 r. trwa realizowana przez Hilarego Minca tzw. „bitwa o handel”, w wyniku, której państwo przejmuje handel i całą spółdzielczość.
C. Skutki
- następuje bardzo wyraźny wzrost stopy życiowej (nie jest to trudne- startowano z niezwykle niskiego poziomu),
- wzrasta dochód narodowy w porównaniu z okresem przedwojennym,
- następuje znaczny wzrost udziału przemysłu w tworzeniu dochodu narodowego,
- następuje zagospodarowanie i scalenie Ziem Odzyskanych.

Niska produkcja rolna po wojnie spowodowała ogromne -braki w zaopatrzeniu w towary żywnościowe. By rozwiązać ten problem, w 1948 roku postanowiono skolektywizować polskie rolnictwo. Zmuszono chłopów do zakładania spółdzielni, stosując naciski, od rozmów aż po nacisk policyjny.Stało się to przyczyną do buntu chłopów.W niektórych rejonach naszego kraju używano wojsk radzieckich stacjonujących na terenach polski.

Skutki kolektywizacji były odwrotne. Wyraźnie podupadły prywatne gospodarstwa rolne. Spadło pogłowie zwierząt hodowlanych,rolnicy myśleli,że -zwierzęta zostaną im odebrane i sami je zabijali.

Komunistom po długim czasie udało się znacjonalizować handel. Pretekstem do działania było niedostateczne zaopatrzenie sklepów w podstawowe produkty,o co władze oskarżyły prywatnych właścicieli hurtowni ii składów. Chcąc zlikwidować praktyki, powołano do życia instytucje,która miała zająć się walką z nadużyciami w handlu oraz określeniem cen minimalnych i maksymalnych na wszystkie towary. W wyniku represji 47 skierowanych przeciwko prywatnemu handlowi, w obozach pracy znalazło się ponad 9000osob.Na prywatnych kupców nałożono podatki i zaczęto wydawać zezwolenia na działalność handlową. Spowodowało to drastyczne zmniejszenie liczby prywatnych punktów handlowych ,Jednak upaństwowienie i kontrolowanie wszystkich punktów sprzedaży było nie możliwe ,dlatego władze ograniczyły się do upaństwowienia handlu hurtowego.

8 października 1950 dokonano wymiany pieniędzy, co było bardzo nie korzystne dla obywateli. Ci,którzy nie posiadali pieniędzy ulokowanych w bankach stracili na 2/3 wartości. Stracili także posiadacze lokat bankowych wyższych niż określony przez władze limit .Tym sposobem komunistyczne władze odebrały polskiemu społeczeństwu ok. 3mld złotych.

Wyniki 6 letniego planu,zakończonego w połowie lat pięćdziesiątych, były znacznie gorsze niż zakładali prywatni planiści. Pogorszyły się warunki bytowe robotników, wyraźnie zmalało tempo wzrostu budownictwa, większość inwestycji lokowano w przemysłach hutniczym i maszynowym, nie dbając w ogóle o rozwój gałęzi przemysłu przetwórczego,mając zaspokoić codzienne potrzeby ludzkości. Tysiące ludzi emigrowało ze wsi do miast, mimo iż nie mieli odpowiednich kwalifikacji zostawali oni przyjmowani do pracy. Po krótkich przeszkoleniach byli oni wysyłani do hal fabrycznych.Duży wzrost takiego zatrudnienia zlikwidował częściowo bezrobocie,jednak odbyło się to kosztem spadku wydajności produkcji i zwiększeniem liczby wypadków w pracy. Produkcja stała się dużo droższa i mało konkurencyjna.Za rozwojem nie nadążało wydobycie węgla,którego ciągle brakowało, dlatego często wstrzymywano dostawy energii elektrycznej. Ogromny wysiłek pracowników był marnowany przez ludzi, którzy realizowali ideologię gospodarki centralnie sterowanej, opartej na nierealnych założeniach ekonomicznych i podporządkowanej militarnym planom ZSRR.

Stalinizm w Polsce

W dniu 19 lutego 1947 r. uchwalono przy sprzeciwie 17 posłów Ustawę Konstytucyjną o ustroju i zakresie działania najwyższych organów Rzeczypospolitej Polskiej (art.1-32). Akt ten przeszedł do historii jako Mała Konstytucja z 19 lutego 1947 r. Przede wszystkim regulowała pozycję najwyższych organów RP (rozdz. I). W kolejnych rozdziałach znajdują się postanowienia dotyczące: Sejmu Ustawodawczego (II), prezydenta (III), Rady Państwa (IV), rządu (V), NIK (VI), wymiaru sprawiedliwości (VII) oraz przepisy przejściowe (VIII) i końcowe (IX). Zakres materii będącej przedmiotem regulacji był znacznie szerszy w porównaniu z Małą Konstytucją z 1919 r. Wymaga podkreślenia fakt, iż Mała Konstytucja z 1947 r. przedłużyła stan prowizorium konstytucyjnego w Polsce. Jej postanowienia z woli Sejmu Ustawodawczego miały obowiązywać "Do czasu wejścia w życie nowej konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej" (art.1) 8.

Cechą Małej Konstytucji z 1947 r. jest jej tymczasowość i niepełność. Poza regulacją znalazły się w szczególności zasady ustroju społeczno-gospodarczego oraz sfera praw i wolności obywatelskich. Postanowienia aktu z 19 lutego 1947 r. wielokrotnie odsyłały do ustaw zwykłych, co świadczy o ramowości Małej Konstytucji, której tekst był kilkakrotnie nowelizowany. Nową kategorią aktów prawnych Sejmu Ustawodawczego były ustawy konstytucyjne jako akty nadrzędne nad ustawami zwykłymi. Do tej kategorii aktów należy właśnie Mała Konstytucja z 1947 r.

W tekście Małej Konstytucji z 1947 r. sformułowano kilka zasad naczelnych. W sposób pośredni z jej tekstu wynika przyjęcie zasady zwierzchnictwa narodu. Sejm Ustawodawczy uznano za "organ władzy zwierzchniej Narodu Polskiego" (art.1) 9. Klasyfikację najwyższych organów państwowych zawiera art. 2 z 19 lutego 1947 r., zgodnie, z którym najwyższym organem w zakresie ustawodawstwa był Sejm Ustawodawczy, w zakresie władzy wykonawczej prezydent, Rada Państwa i rząd oraz w zakresie wymiaru sprawiedliwości niezawisłe sądy. Przyjęta konstrukcja pozwala uznać, iż Mała Konstytucja z 1947 r. przyjęła formalnie zasadę trójpodziału władz. W praktyce ustrojowej od 1947 r. zasada ta była realizowana w ograniczonym zakresie przede wszystkim ze względu na szczególne stanowisko Sejmu Ustawodawczego jako organu przedstawicielskiego. Wraz z ustanowieniem terenowych organów jednolitej władzy państwowej w 1950 r., także rady narodowe uzyskały charakter organów przedstawicielskich. Tradycyjną konstrukcję trójpodziału władz naruszała także Rada Państwa, usytuowana wśród organów władzy wykonawczej. W skład tego ciała niepochodzącego z wyborów wchodził przewodniczący, którym był prezydent, marszałek Sejmu i wicemarszałkowie, a na czas wojny Naczelny Dowódca WP. Kompetencje Rady Państwa obejmowały w szczególności nadzór nad radami narodowymi, zatwierdzanie dekretów z mocą ustawy oraz wprowadzenie stanu wojennego i wyjątkowego na wniosek rządu. Mała Konstytucja z 1947 r. w nawiązaniu do Konstytucji marcowej wprowadzała ustrój parlamentarno-gabinetowy. Prezydent pochodzący z wyboru Sejmu Ustawodawczego nie ponosił przed nim odpowiedzialności politycznej. Akty prezydenta wymagały dla swej ważności kontrasygnaty przez premiera i odpowiedniego ministra. Prezydent podlegał natomiast odpowiedzialności konstytucyjnej przed Trybunałem Stanu w wypadku dopuszczenia się zdrady kraju, pogwałcenia ustawy zasadniczej oraz w wypadku popełnienia przestępstwa karnego. Funkcje władzy wykonawczej prezydent sprawował za pośrednictwem odpowiedzialnych ministrów. Stan prawny nie znajdował jednakże potwierdzenia w praktyce ustrojowej m.in. dzięki naruszeniu apolityczności i neutralności prezydenta. Wzmocnienie pozycji prezydenta nastąpiło przez personalne połączenie ze stanowiskiem przewodniczącego Rady Państwa. Ponadto Bolesław Bierut sprawował obowiązki sekretarza generalnego, a następnie przewodniczącego Komitetu Centralnego PPR. Rzeczywista rola Prezydenta RP nie znajdowała uzasadnienia w treści postanowień Małej Konstytucji z 1947 r.

Polska Zjednoczona Partia Robotnicza (PZPR) była to partia komunistyczna utworzona na Kongresie Zjednoczeniowym w grudniu 1948 w Warszawie, w wyniku odgórnego, wymuszonego połączenia Polskiej Partii Socjalistycznej z Polską Partią Robotniczą. PZPR nawiązywała do tradycji Socjaldemokracji Królestwa Polskiego i Litwy (SDKPiL) oraz Komunistycznej Partii Polski i lewicowego nurtu PPS. Spełniała w państwie funkcje organizatorskie, była typowym przykładem partii państwowej, której podporządkowane były organy władzy (Sejm, Rada Państwa, rząd).

W sferze politycznej do lat 70. Sprawowała władzę prawie totalną, w dziedzinie ideologicznej i gospodarczej nie osiągnęła władzy całkowitej (istnienie prywatnej własności w rolnictwie, drobny handel, rzemiosło). Nie zdołała również zmusić do uległości Kościoła katolickiego
W latach 1948-1956 PZPR uruchomiła charakterystyczne dla klasycznego stalinizmu mechanizmy władzy (system wodzowski, nieformalne układy personalne, wzajemna nieufność wśród członków, niejawność działań poprzedzających ważne uchwały). Czołowi działacze tego okresu: B. Bierut, J. Berman, F. Mazur, H. Minc, S. Radkiewicz, R. Zambrowski.PZPR i resztki PSL oraz Stronnictw Ludowego utworzyło Zjednoczone Stronnictwo ludowe w listopadzie, 1949 którego Józef Nećko. Po powstaniu ZSL przestały istnieć w Polsce niezależne partie polityczne.

W latach 1950 1953 doszło do serii pokazowych procesów Generałów Wojska Polskiego, oskarżonych o szpiegostwo w zakładanie „ kontrrewolucyjnych spisków”, które w opinii komunistycznych miały na celu obalenie przemocą ustroju państwa.. Wydano 37 wyroków śmierci z czego 19 wykonano m.in. na zasłużonych w obronie Helu .

Historia Kościoła katolickiego w Polsce pod rządami komunistycznymi obejmuje dwa nierównej długości okresy. Pierwszy, w czasie, którego panował względny spokój, trwał przez 3 powojenne lata (1945-1948), drugi - ponad 40 lat pierwszym władze PRL zastosowały taktykę maskowania swoich zamiarów. Miało ono na celu złagodzenie oporu społeczeństwa wobec narzuconej terrorem władzy ze Wschodu. Na przykład w uroczystość 3 Maja 1945 r. komunistyczne władze rządowe, na czele z "bezpartyjnym" prezydentem Bolesławem Bierutem, wzięły udział w nabożeństwie w kościele OO. Karmelitów w Warszawie. Kilka tygodni później Bierut był na uroczystości poświęcenia odrestaurowanego posągu Chrystusa przed kościołem Świętego Krzyża w Warszawie. Będąc ateistą, gdy składał przysięgę na Konstytucję, kończył ją słowami: "Tak mi dopomóż Bóg". Za jego przykładem funkcjonariusze partyjni i państwowi brali udział w nabożeństwach i procesjach Bożego Ciała, prowadząc celebransów do ołtarzy. Programy Polskiego Radia rozpoczynały się pieśnią, „Kiedy ranne wstają zorze", a wojsko śpiewało ją na porannej zbiórce. Ukazywały się dawne i nowe pisma katolickie, w niedziele rano młodzież gimnazjalna pod opieką nauczycieli szła parami do kościoła, jak było przed wojną. Istniały katolickie stowarzyszenia młodzieżowe (Sodalicja Mariańska) i niezależne harcerstwo. Wśród dziesięciu krajów, które po II wojnie światowej w wyniku umowy jałtańskiej (1945) znalazły się pod dominacją Związku Sowieckiego, Polska, największa liczebnie, wyróżniała się pod względem religijnym. Lata okupacji i krwawego terroru niemieckiego (ponad 2 tys. księży polskich zginęło w niemieckich obozach koncentracyjnych) pogłębiły uczucia i praktyki religijne. Silna więź społeczeństwa polskiego z Kościołem sprawiła, że komuniści zastosowali taktykę odpowiednią do zastanej sytuacji. Już jednak w pierwszym okresie, zachowując pewne pozory, rozpoczęli realizację swojego rzeczywistego celu, jakim było zniszczenie Kościoła. 12 Września 1945 r. zerwali konkordat zawarty przez rząd polski ze Stolicą Apostolską w 1925 roku. W tym samym czasie powołane zostały do życia pierwsze rozłamowe grupy "postępowych" katolików (wokół tygodnika "Dziś i Jutro").Zmiana polityki wobec Kościoła zaznaczyła się w 1948 r., gdy komuniści umocnili już, za pomocą terroru, swoją władzę. Podobnie jak po rewolucji bolszewickiej w Rosji, zaczęto go przedstawiać jako wroga nowego ustroju i Polski, powiązanego z amerykańskim imperializmem i tzw. Watykanem, który w Związku Sowieckim był symbolem wroga nr 1 komunizmu. Ponieważ Kościół był jedyną, nie podporządkowaną partii strukturą społeczną i religijną, totalitarny system komunistyczny nie mógł go tolerować. Zniewolenie społeczeństwa wymagało zniewolenia Kościoła.Wstępne działania polegały na założeniu przez aparat bezpieczeństwa teczek obserwacyjno-agenturalnych dla każdej parafii i dla wszystkich księży. Gromadzono w nich szczegółowe dane o przeszłości każdego z nich, o powiązaniach rodzinnych i osobistych, teksty kazań, listy pasterskie biskupów przysłane do parafii, materiały z podsłuchu telefonicznego, korespondencji, donosów agentów zwerbowanych w otoczeniu księdza i inne informacje. Każdemu młodemu człowiekowi wstępującemu do seminarium duchownego zakładano teczkę ewidencyjną, która miała mu towarzyszyć do końca życia. Służyło to realizacji wytyczonego już w 1945 r. celu: "rozpoznanie całego duchowieństwa".
Jakkolwiek już w 1948 r. zaczęły się represje i aresztowano ponad 400 księży, to jednak zdecydowany atak rozpoczął się nieco później. 20 Lutego 1950 r. władze odebrały Kościołowi jego największą organizację charytatywną - Caritas, mającą około 1000 zakładów i zatrudniającą 25 tys. osób. W tym samym roku później powołano do życia Urząd ds. Wyznań, którego celem była walka z Kościołem metodami administracyjnymi, przy ścisłej współpracy z Urzędem Bezpieczeństwa, którego główną metodą działania był terror.

Wcześniej do walki z Kościołem stworzono w Ministerstwie Bezpieczeństwa Publicznego specjalny departament, bardzo silny kadrowo. Przez kilkanaście lat funkcjonował on pod kierunkiem doradców z Moskwy i korzystał z doświadczeń sowieckich. Adaptowano je jedynie do polskiej rzeczywistości. Zmieniając numerację, istniał on do końca PRL.

Autorem szczegółowego planu walki z Kościołem w Polsce, stosowanego przez cały okres istnienia tzw. Polski Ludowej, był znany generał sowiecki (NKWD) Iwan A. Sierow, który w Polsce odegrał złowrogą rolę[1]. Ważniejsze decyzje dotyczące polityki kościelnej zapadały w Moskwie i podejmował je sam Stalin. To jemu przedstawiał swoje projekty Bolesław Bierut i uzyskiwał odpowiednie wskazania. To od Stalina w czasie wizyty w Moskwie w sierpniu 1949 r. otrzymał on bardzo znamienną dyrektywę. Brzmiała ona: "Przy klerze: nie zrobicie nic, dopóki nie dokonacie rozłamu na dwie odrębne przeciwstawne sobie grupy. (...) Propaganda masowa to rzecz konieczna, ale samą propagandą nie zrobi się tego, co potrzeba (...), Nie nastawiacie się na rozłam (...), Bez rozłamu wśród kleru nic nie wyjdzie, prawa karne potrzebne, ale one nie rozstrzygają"[2]. Dyrektywa ta stała się odtąd zasadą działania władz PRL w stosunku do Kościoła .Pod koniec 1949 r. stworzono organizację pod nazwą Związek Bojowników o Wolność i Demokrację (ZBoWiD), a w niej sekcję dla księży, która przerodziła się w silny później ruch tzw. księży postępowych lub księży patriotów. W latach 60. liczył on blisko 900 księży, nieco mniej niż 10 proc. ogółu diecezjalnego duchowieństwa. Byli oni werbowani na zasadzie szantażu na tle obyczajowym lub finansowym, zastraszenia lub przekupstwa. Niektórzy byli świadomymi współpracownikami UB, ale znaleźli się i tacy, którzy należeli do ZBoWiD, by uzyskać pozwolenie na budowę potrzebnego kościoła lub na remont już istniejącego .Od początku ruch "księży patriotów" służył władzom do rozbijania jedności Kościoła. Należący do niego kapłani często sprzeciwiali się swoim biskupom, wychwalali ustrój i wszelkie poczynania władz. Nie osłabiały go sankcje karne i groźby ekskomuniki ze strony biskupów. Przy pomocy aparatu państwa i UB w 1959 r. utworzono 15 kół wojewódzkich księży przy Caritas. Ruch księży "postępowych" współpracował ze Stowarzyszeniem PAX. Była to organizacja katolików świeckich kierowana przez Bolesława Piaseckiego, godząca socjalizm z katolicyzmem. W planach władz PRL jej celem było również rozbicie jedności polskich katolików i hierarchii kościelnej. Ksiądz arcybiskup Stefan Wyszyński, Prymas Polski, wiedział, że celem partii jest rozbicie jedności Kościoła i szukał jakiejś formy zabezpieczenia warunków jego istnienia i pracy. Z tą myślą 14 kwietnia 1950 r. między rządem i Episkopatem zostało zawarte tzw. Porozumienie, do którego Prymas przekonał biskupów. Zdawał sobie sprawę z tego, że władze nie będą go respektować. Zawarł je jednak, gdyż stwarzało ono podstawę do odwołań i do pewnego rodzaju formalnej obrony Kościoła. Pomimo podpisania Porozumienia władze podejmowały coraz to nowe ataki. Na początku lat 50. rozpoczęły się pokazowe procesy biskupów i księży. Odbywały się one według wzorów sowieckich, nieznanych jeszcze w Polsce. Najgłośniejszy stał się proces ordynariusza kieleckiego ks. bp. Czesława Kaczmarka, aresztowanego 21 stycznia 1951 roku. Aresztowanie to wywołało taką falę oburzenia, że Bierut i inni najwyżsi funkcjonariusze UB udali się na naradę w tej sprawie do Moskwy. Tam został zatwierdzony akt oskarżenia[3]. Po zastosowaniu odpowiednich metod "śledztwa" biskup przyznał się do "popierania akcji faszystowskich ugrupowań i przyczynienia się do osłabienia ducha obronnego społeczeństwa polskiego w obliczu grożącej agresji hitlerowskiej"; do "współdziałania z niemiecką władzą okupacyjną, nawoływania wiernych do uległości i współpracy z okupantem, kierując się założeniami prohitlerowskiej i antypolskiej polityki Watykanu; do usiłowania obalenia przemocą władzy robotniczo-chłopskiej i ludowo-demokratycznego ustroju Polski, prowadzenia akcji przeciwko odbudowie kraju i planowej gospodarce; do organizowania i kierowania akcją wywiadowczą na terenie Polski, w interesie imperializmu amerykańskiego i Watykanu; do uprawiania propagandy wojennej w wystąpieniach publicznych, biorąc kurs na nową wojnę", a także do "przyjmowania od zagranicznych ośrodków dywersyjnych i szpiegowskich pieniędzy w walucie obcej i spekulowania nimi na czarnym rynku"[4].
Przyznanie się ks. bp. Kaczmarka do stawianych mu absurdalnych zarzutów zdumiało ludzi w Polsce. Opinia publiczna nie znała metod, jakie w śledztwie zastosował UB, a które doprowadziły do psychicznego załamania się księdza biskupa i odczytania tekstu napisanego przez agentów UB. Po aresztowaniu 21 stycznia 1951 r. przez ponad dwa i pół roku nikt - włącznie z Episkopatem Polski i kielecką kurią biskupią - nie wiedział, co się z nim dzieje. W tym czasie ks. bp Kaczmarek poddawany był trwającym bez przerwy przez 30-40 godzin tzw. przesłuchaniom, w czasie których grożono mu śmiercią. Aplikowano mu zastrzyki wprowadzające go w obłęd i otępienie.

Przesłuchujący go oficerowie śledczy UB pozbawili go nie tylko możliwości snu i pożywienia - ale uniemożliwiali mu także korzystanie z toalety. Było tak, że pogrążony w ekskrementach, musiał odpowiadać na pytania przesłuchujących go i kpiących z niego funkcjonariuszy UB. W czasie zimy przetrzymywano go w samej koszuli przy otwartym oknie. Poza wąskim kręgiem osób nikt też nie wiedział, jak wyglądał proces. Słuchającym jego przebiegu z radioodbiorników ludziom nie przychodziło do głowy, że wszelkie wyjaśnienia, jakie ks. bp Kaczmarek składał w czasie trwających przez tydzień rozpraw sądowych, były wyreżyserowane. Odczytywał je z 30-stronicowego maszynopisu, zredagowanego przez funkcjonariuszy UB.

Nikt też - poza specjalnie dobraną publicznością obecną na sali rozpraw kieleckiego sądu wojskowego, nie wiedział, że podjęta przez ks. bp. Kaczmarka na początku procesu próba zmiany treści tych "zeznań" skończyła się przerwaniem procesu i brutalnymi pogróżkami dyrektora departamentu śledczego MBP, pułkownika Józefa Różańskiego (Goldberga): "Ja już skułem mordy obrońcom i przestrzegam księdza biskupa, aby nie poważył się więcej na podobne postępowanie".
Wielu ludzi w Polsce dało się zwieść propagandzie przedstawiającej biskupa jako hitlerowskiego kolaboranta i zdrajcę. Jakakolwiek odpowiedź była niemożliwa z powodu cenzury. Do ataków dołączyli się niektórzy "postępowi katolicy". Po skazaniu ks. bp. Kaczmarka przez Wojskowy Sąd Rejonowy w Warszawie na 12 lat więzienia, w piśmie "Wrocławski Tygodnik Katolików" ukazał się artykuł związanego z nim publicysty, później znanego intelektualisty katolika z Unii Wolności, pt. "Na usługach wroga". Zohydzająca ks. bp. Kaczmarka propaganda miała niezwykle szeroki zasięg. W Polskiej Kronice Filmowej pokazywano go w biskupim stroju i z napisem "na usługach wroga". W zakładach pracy organizowano wiece potępiające jego "faszystowsko-szpiegowską działalność". Oparte to było na przedwojennych wzorach sowieckich. W listopadzie i w grudniu następnego roku (1952) nastąpiły aresztowania księży i biskupów w kurii krakowskiej. Aresztowany został krakowski metropolita, ks. abp Eugeniusz Baziak, ks. bp Stefan Rospond oraz kilku księży urzędników kurialnych. Ci ostatni otrzymali wyroki skazujące na kilkanaście lat więzienia. Dzięki staraniom Prymasa z procesu wyłączono biskupów, którzy zostali internowani poza diecezją. I ta rozprawa przeciwko "kurii krakowskiej" była wzorowana na sowieckich procesach pokazowych. Oskarżeni, zmaltretowani w czasie śledztwa, realizowali przygotowany uprzednio scenariusz przebiegu procesu, a odpowiednio dobrana publiczność wyrażała wobec nich swój gniew i pogardę. Przez wiele dni był to główny temat doniesień prasowych, a proces o rzekome szpiegostwo na rzecz zachodnich imperialistów transmitowano przez radio[5]. Interwencje nieżyjącego już ks. kard. Adama Sapiehy u Niemców w obronie ludności polskiej w czasie II wojny światowej nazywano okupacyjną współpracą. Praca sądzonych księży z młodzieżą w kołach Żywego Różańca została określona jako jej deprawowanie. Prasa pisała o "aferze szpiegowskiej w krakowskiej kurii arcybiskupiej", o "kanaliach zwerbowanych do szpiegowskiej roboty", o "księżach-agentach wywiadu amerykańskiego", o "bandzie zorganizowanej na zlecenie monachijskiego ośrodka wywiadu amerykańskiego przez tzw. radę polityczną, skupiającą na emigracji wrogów i wyrzutków narodu polskiego, nazwiska dobrze w kraju znanych zdrajców i renegatów naszego narodu". Obiektem ataku była również Stolica Apostolska. Pisano na jej temat: "Watykan wprzęgnięty w służbę amerykańskiego imperializmu błogosławi wszystkim przygotowaniom do nowej wojny, stara się podsycić rewizjonizm niemiecki i bierze udział we wszystkich antypolskich knowaniach, popiera odbudowę nowego Wehrmachtu. Kto z takiego antypolskiego zatrutego źródła jak Watykan czerpie polityczne natchnienie, musi działać na szkodę naszej ojczyzny"[6]. I w tym wypadku w kampanii propagandowej przeciwko Kościołowi wzięli udział znani literaci i publicyści. Rezolucja krakowskiego Oddziału Związku Literatów Polskich, pod którą się podpisali (niektórzy dziś bardzo honorowani, także przez pewne środowiska katolików), miała tak niegodziwą treść, że trudno ją tu cytować.Wobec narastającej dyskryminacji Kościoła Prymas Polski, w imieniu Konferencji Plenarnej Episkopatu, wystosował 8 maja 1953 r. list do I sekretarza KC PZPR Bolesława Bieruta. Wyliczał w nim szykany, jakich Kościół doznał w powojennej Polsce: aresztowania księży, zakonnic i biskupów, likwidowanie kościelnych wydawnictw i prasy, niszczenie polskiej administracji kościelnej na ziemiach zachodnich, wewnętrzne rozbijanie Kościoła, ingerowanie na różne sposoby w jego sprawy oraz inne kwestie. Był to słynny list kończący się słowami "Non possumus..." (Nie możemy...).W celu pozbawienia wpływu Prymasa Polski ks. kard. Stefana Wyszyńskiego na sprawy Kościoła w Polsce i złamania jego oporu partia podjęła drastyczną, przygotowywaną wcześniej decyzję. Było nią aresztowanie księdza Prymasa 25 września 1953 roku. Zostało ono przedtem omówione w Moskwie z władzami sowieckimi przez Bolesława Bieruta.

Nazajutrz "Trybuna Ludu" opublikowała atak na Prymasa w postaci wywiadu z członkiem KC PZPR Edwardem Ochabem. Mówił w nim, że aresztowanie nastąpiło w wyniku sabotowania i łamania przez Prymasa Porozumienia między państwem i Kościołem i za "faktyczną pomoc okazywaną zachodnio-niemieckim Krzyżakom i anglo- amerykańskim wrogom naszego Narodu i w szkalowaniu i zohydzaniu Polski Ludowej"[7]. Na trzydziestu kilku biskupów, jacy byli w Polsce w 1953 r., dziewięciu siedziało wówczas w więzieniach lub miejscach odosobnienia. Aresztowanie Prymasa Polski pozwoliło władzom PRL osiągnąć ważne dla nich cele. Biskupi zostali zmuszeni do wydania upokarzającego oświadczenia z 28 września 1953 r., a następnie złożenia ślubowania na wierność PRL. Miało to miejsce 17 grudnia 1953 roku. Deprecjonowało to wizerunek Kościoła w społeczeństwie jako ostatniej, niezależnej siły moralnej w kraju. Był to jedyny w powojennej historii Kościoła w PRL tego rodzaju dokument. Podyktowany został stanem wyższej konieczności i troską o zachowanie ostatnich swobód duszpasterskich Kościoła.Trzeba dodać, że wcześniej i później władze podejmowały coraz bardziej drastyczne działania antyreligijne i antykościelne. Usunięte zostało ze szkół nauczanie religii, wyrzucono zakonnice ze szpitali i domów opieki oraz kapelanów z więzień i ze szpitali. Zamknięte zostały wydawnictwa kościelne, zlikwidowano wiele tytułów prasy katolickiej i drastycznie ograniczono nakłady tej nielicznej, która pozostała. Na początku lat 50. rozpoczął się atak na zakony męskie i żeńskie, uznane za niebezpieczne dla władzy "ludowej" ośrodki religijne. Powstał projekt ich likwidacji, rozłożony, ze względu na możliwe reakcje społeczeństwa, na kilka etapów. Jako pierwsze wysiedlono siostry na Dolnym Śląsku, którym władze zarzucały rewizjonizm, niemieckość oraz wspieranie zbrojnego podziemia niemieckiego. Wymyślony pretekst, nie mający podstaw w rzeczywistości, miał dać społeczeństwu negatywny obraz zakonnic z likwidowanych klasztorów. Akcja ta zaczęła się latem 1954 roku. Największe rozmiary przybrała w sierpniu, kiedy przygotowano obozy pracy w byłych klasztorach: benedyktynek w Staniątkach (obóz Staniątki I), służebniczek Starowiejskich (obóz Staniątki II), sercanów w Stadnikach, reformatów w Wieliczce, pasterek w Dębowej Łące i urszulanek szarych w Otorowie. Do obozów zwieziono setki zakonnic z województw: Stalinogrodzkiego (tj. katowickiego; po śmierci Stalina Katowice zostały przemianowane na Stalinogród), opolskiego i wrocławskiego. Były to siostry ze zgromadzeń: elżbietanek, boromeuszek, szkolnych Notre-Dame, sercanek, franciszkanek szpitalnych, służebniczek śląskich, jadwiżanek, marianek i innych. Zakonnice przewieziono najpierw do obozów przejściowych (np. w Krzeszowie), by następnie rozesłać je do obozów w Małopolsce, Wielkopolsce i na Pomorzu. Kierowane były do obozów pracy, które istniały m.in. w Gostynie, Kobylinie, Bojanowie. Wieziono je autobusami z napisem "Wycieczka". Warunki egzystencji w obozach były niekiedy bardzo ciężkie: niewolnicza praca, głodowe wyżywienie, brak wody, łóżek itp., a także presja psychiczna. Siostry były przesłuchiwane przez wiele godzin i wywierano na nie naciski (szczególnie na młode), aby wystąpiły z zakonu. Wszystkie były inwigilowane i szpiegowane, znajdowały się w ścisłej izolacji i pilnowali je uzbrojeni funkcjonariusze UB. Utrudniano im modlitwy przewidziane przez regułę zakonną. Odebrano cały szereg domów zakonnych męskich i żeńskich i zamknięto kilkadziesiąt szkół prowadzonych przez zgromadzenia zakonne, niekiedy od kilkuset lat. Ze względów propagandowych kilku najbardziej znanym szkołom pozwolono jednak nadal działać .Władza komunistyczna dążyła do narzucenia ateistycznej, antyreligijnej i antykościelnej ideologii całemu społeczeństwu. Służyły temu szkoła, organizacje młodzieżowe, zmonopolizowana prasa, radio i telewizja, odpowiednie wydawnictwa w ramach Biblioteki Ateisty i dziedzina kultury.
Uwięzienie Prymasa trwało trzy lata. W wyniku zmian politycznych w Związku Sowieckim i w Polsce został on uwolniony 28 października 1956 roku. Po krótkiej przerwie rozpoczął się kolejny okres walki z Kościołem nowymi metodami. Miał on trwać do końca istnienia PRL. Warto ukazać niektóre najbardziej charakterystyczne posunięcia partii, posługującej się aparatem państwowym. W oparciu o wzory sowieckie stworzono organizacje antyreligijne. W lutym 1957 r. zostało powołane do życia Stowarzyszenie Ateistów i Wolnomyślicieli. Jego działalność finansowały władze państwowe z podatków obywateli. Już w końcu tego roku miało należeć do niego 8,5 tys. Osób[8]. Wydawało ono szeroko reklamowany dwutygodnik "Argumenty" i inne podobne pisma. Razem z nim działał Ośrodek Badań Religioznawczych, mający podobne zadania na innym poziomie. W 1969 r. Stowarzyszenie Ateistów i Wolnomyślicieli oraz Towarzystwo Szkoły Świeckiej połączono w Towarzystwo Krzewienia Kultury Świeckiej. Zajmowało się ono przy pomocy Centralnego Ośrodka Doskonalenia Kadr Laickich - antyreligijnym i antykościelnym szkoleniem nauczycieli, dziennikarzy, lektorów partyjnych oraz innych osób związanych z mediami i mogących oddziaływać na światopogląd młodzieży i społeczeństwa.

Towarzystwo funkcjonowało do końca istnienia PRL i cieszyło się poparciem jej władz w "rozwijaniu w Polsce socjalistycznej kultury świeckiej". Polegała ona na podważaniu zasad etyki chrześcijańskiej w odniesieniu do rodziny i etyki seksualnej oraz na formowaniu postaw antyreligijnych i antykościelnych. Towarzystwo Szkoły Świeckiej odegrało ważną rolę w usunięciu religii ze szkół w 1961 r., przywróconej po październiku 1956 roku. W Towarzystwie tym zaangażowani byli pracownicy kuratoriów i Ministerstwa Oświaty. Pod koniec lat 50. i na początku 60. władze podjęły cały szereg nowych akcji przeciwko Kościołowi. Należy wspomnieć o brutalnym ataku na Instytut Prymasowski Ślubów Narodu na Jasnej Górze, który, dzięki wydawnictwom religijnym odbijanym na powielaczach, był niezależnym od władz ośrodkiem informacji. W lipcu 1958 r. milicja i Zmotoryzowane Odwody Milicji Obywatelskiej (ZOMO) wyłamały bramy klasztoru, pracownicy Instytutu i zgromadzeni na dziedzińcu ludzie zostali poturbowani i pobici, a wydawnictwa, bez protokołu, skonfiskowane. Kilku zakonników zostało skazanych na kary więzienia z zawieszeniem. Zniszczony został także dynamicznie rozwijający się ruch antyalkoholowy pod nazwą Krucjata Trzeźwości (od 1958 r. Krucjata Wstrzemięźliwości), zapoczątkowany w 1957 r. i kierowany przez ks. Franciszka Blachnickiego z Katowic. W 1960 r. obejmował on prawie 100 tys. dorosłych działaczy abstynenckich, a także liczną młodzież z całej Polski. 29 sierpnia tego roku władze brutalnie zlikwidowały katowicką Centralę Krucjaty Wstrzemięźliwości i skonfiskowały jej wydawnictwa. Ksiądz Blachnicki został aresztowany 15 marca 1961 r. pod pretekstem wydawania nielegalnych druków i rozpowszechniania fałszywych wiadomości o prześladowaniu Kościoła w Polsce. W procesie przed Sądem Wojewódzkim w Katowicach skazano go na 13 miesięcy więzienia w zawieszeniu na 3 lata. W tym samym okresie likwidowane były kaplice szpitalne i zamykane małe seminaria zakonne. W 1950 r. istniało ich 38, w 1963 r. zlikwidowanych zostało 9 ostatnich. Odebrano także wówczas szereg domów zakonnych za niezapłacenie astronomicznej wysokości podatków dochodowych, nałożonych przez władze.

Józef Stalin - zm. 5 marca 1953 w Moskwie w niewyjaśnionych okolicznościach) - formalnie pełnił obieralne, kadencyjne funkcje sekretarza generalnego KPZR i jej poprzedniczek oraz premiera ZSRR, a faktycznie był dożywotnim dyktatorem Związku Radzieckiego, posiadającym nieograniczoną władzę i stosującym w celach wyznawanej idei walki klasowej jako metodę rządzenia masowy, państwowy wewnętrzny i zewnętrzny terror, który pochłonął według różnych ocen od kilku do kilku dziesiątków milionów ofiar śmiertelnych. Spotykane są też wyższe szacunki, Robert Rummel, historyk ze Stanowego Uniwersytetu Hawajskiego ocenił liczbę wymordowanych przez niego osób na co najmniej 43 miliony ludzi^[5] i 62 miliony^[5] w ZSRR w latach 1917-1987. Szacunki powyżej 100 milionów, pojawiające się u części historyków i badaczy, wydają się jednak wątpliwe, gdyż np. szeroko znana, ale też krytykowana przez część historyków, którzy twierdzą iż podaje ona liczby ofiar komunizmu w XX wieku zawyżone niemal dwukrotnie, Czarna księga komunizmu, ocenia łączną liczbę ofiar tego systemu w skali świata na 94 miliony, z czego w ZSRR na 20 milionów, a brytyjski historyk Norman Davies ocenia liczbę śmiertelnych ofiar polityki Stalina na nie mniej niż 50 milionów ludzi^[6]. Był jednym z największych ludobójców w historii ludzkości.

Dokonał zmiany życia wielu ludzkich istnień i degradacji ich świadomości: „Jeżeli ludzie przez długie lata żyli w poniżeniu, nie będąc w stanie przeciwstawić się samowoli i okrucieństwu stosowanym przez kręgi rządowe, gotowi są wówczas zacząć wielbić zło”.
Stalin dążył do rozbicia jedności ludzi, masowe przesiedlenia doprowadziły do wymieszania się narodowości. To z kolei uniemożliwiało wspólny zryw, bunt, walkę narodowowyzwoleńczą. Z cała pewnością można stwierdzić, że bardzo skuteczną i owocną prowadził politykę. Tak skuteczną, że nawet po jego śmierci, przez wiele lat społeczeństwo [ szczególnie rosyjskie] odczuwało dotkliwe skutki władzy Stalina. Kontynuowali ją bowiem ci, w których zaszczepił on kult dla swojej osoby i wierności komunizmowi. Za koniec stalinizmu uważa się wystąpienie Nikity Chruszczowa na XX zjeździe KPZR w 1956 roku, gdzie poddał on ostrej krytyce okres władzy Stalina. W okresie stalinizmu komuniści wprowadzili nowy porządek społeczno- gospodarczy.

Od października '56 do grudnia `70

Po śmierci Stalina nie zaszły w Polsce żadne zauważalne zmiany w sposobie kierowania krajem czy w prowadzeniu polityki gospodarczej. W ramach walki z kościołem zamknięto katolickie pisma „Tygodnik Powszechny” i miesięcznik „Znak”. Czesławowi Kaczmarkowi i czterem osobom z jego kurii wytoczono proces, w którym oskarżano ich o szpiegostwo. Biskupa oskarżano również o współprace z Niemcami i dążenie to obalenia ustroju PRL. We wrześniu 1953 roku aresztowano Kaczmarczyka wraz z pięcioma innymi biskupami. Jednocześnie pogłębiały sie trudności gospodarcze kraju. Spowodowane one były brakami surowców i nie zaopatrzenie rynku w podstawowe artykuły. Zbyt wolno wzrastała produkcja rolna, kora pochodziła z niewydajnych państwowych gospodarstw rolnych (PGR) i spółdzielni rolniczych. Kryzys gospodarczy i świadomość o prawdziwym obliczu polskich komunistów spowodowały zmiany na najwyższych szczeblach władzy. Zlikwidowano Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego, zwolniono z wiezienia Władysława Gomułkę, odsunięto od władzy najbardziej skompromitowanych działaczy państwowych. W lutym 1956r. XX zjazd komunistycznej Partii Związku Radzieckiego podczas którego sekretarz Nikita Chruszczów poddał krytyce osobę Stalina i metody sprawowania władzy. W marcu 1956r, w Moskwie zmarł szef delegacji PZPR Bolesław Bierut. Następca Bieruta na stanowisko I sekretarza Komitetu Centralnego PZPR został Edward Ochab. Od kwietnia 1956r załoga poznańskich zakładów im. H. Cegielskiego domagała sie obniżenia norm produkcyjnych , podwyżki plac i obniżenia podatków. 28 czerwca rozpoczęła sie w Poznaniu wielka manifestacja robotnicza pod hasłem Chleba i wolności. W odpowiedzi przed zatrzymaniem manifestanci obrzucili budynek urzędu kamieniami i kostka brukowa. Niebawem padły pierwsze strzały.

Zdeterminowani demonstranci zaczęli wnosić barykady i rozbijać na ulicach oddziały wojska. Wydarzenia czerwcowe spowodowały wzrost nienawiści do systemu władzy opartego na terrorze i bezprawiu. Z więzień wypuszczano wielu żołnierzy i oficerów AK. Do sadów wpływały także rewizje w sprawach z lat 1945-1956. Pod koniec sierpnia 1956r odbyła sie potężna religijno-patriotyczna manifestacja ludności na Jasnej Górze. W październiku, w atmosferze oczekiwania na zasadnicze zmiany, stanowisko I sekretarza KC PZPR powierzono Władysławowi Gomułce. Juz w końcu lat pięćdziesiątych, kiedy władze umocniły swoja pozycje w społeczeństwie, pozytywne przemiany w Polsce uległy zahamowaniu. Krytycznie nastawieni działacze partyjni dążyli do zmian w systemie rządzenia państwem i gospodarka. Ich dążeniom sprzeciwiła sie rządząca ekipa, oskarżając reformatorów o tzw. rewizjonizm. Nastroje demokratyczne w Polsce nasiliły sie na skutek wydarzeń, które rozegrały sie w Czechosłowacji w 1968r. Dla inteligencji warszawskiej okazują do manifestowania swych przekonań było przedstawienie „Dziadów” Adama Mickiewicza, które cieszyło sie ogromna popularnością. 30 stycznia 1968 zdjęto dramat ze sceny w obawie przed wzrostem nastrojów antyradzieckich. Za udział w manifestacji usunięto z Uniwersytetu Warszawskiego studentów, Adama Mickiewicza i Henryka Szlajfera .w ich obronie na dziedzińcu uniwersytetu 8 marca 1968r zorganizowano wiec. Po opanowaniu ruchów studenckich Gomułka odzyskiwał pełna kontrole nad sytuacja w partii i państwie. Ostatnim znaczącym aktem politycznym jego ekipy stało sie podpisane 7 grudnia 1970 w Warszawie „Układu miedzy PRL a RFN o podstawach normalizacji ich wzajemnych stosunków”, w którym oba państwa uznały m .im ze granica na Odrze i Nysie Łużyckiej jest zachodnia granica Polski. 12 grudnia 1970 rząd podjął decyzje o wprowadzeniu, z dnia na dzień, znacznie wyższych cen na kilkadziesiąt grup towarów, w tym na żywność.14 grudnia ok. 3 tys. Pracowników Stoczni Gdańskiej zebrało sie na wiecu z zadaniem cofnięcia podwyżek i wyrównania dla mniej zarabiających.15 grudnia rozpoczął sie strajk w Stoczni Gdańskiej i kilku innych zakładach Gdańska. Następnego dnia do strajkujących przyłączyli sie robotnicy ze Szczecina, Słupska i Elbląga. Chcąc ratować sytuacje, Komitet Centralny PZPR, cala winą za zaistniała sytuacje obarczał Gomułkę i jego kilku najbliższych współpracowników. Zostali oni niebawem usunięci z kierownictwa partii. Funkcje I Sekretarza KC PZPR objął partyjny działacz z Górnego Śląska Edward Gierek.

Życie i rządy Edwarda Gierka

Cofniecie podwyżek oraz styl działania nowych władz pozwolił Gierkowi szybko pozyskać środowiska robotnicze. Władze zmodyfikowane także uchwalony wcześniej plan gospodarczy na lata 1971-1975. Jego założenia były niezwykle ambitne. W ciągu pięciu lat miał nastąpić 50% wzrost produkcji przemysłowej., a rolniczej o 20%. Założono tez wzrost plac o około 18% i przyjęto program budowy wielkich inwestycji. Ciągle jednak import był znacznie wyższy od eksportu, co powodowało stały wzrost zadłużenia kraju. Pierwsze oznaki kryzysu w gospodarce pojawiły się juz w 1974r. Okazało się bowiem, ze wydajność pracy nie wzrastała w ostatnich latach proporcjonalnie do wzrostu wynagrodzeń. Wkrótce trudności gospodarcze Polski spowodowały spadek stopy życiowej ludności. Ponownie opustoszały półki sklepowe, a władze, aby ratować sytuacje, podjęły decyzje o podwyżkach cen. W czerwcu 1976r ogłoszono, ze ceny żywności wzrosną średnio o kilkadziesiąt procent. Działania milicji wywołały protesty Kościoła i środowisk opozycyjnych. W 1976 szczególnie silnie uaktywniła się opozycja wśród inteligencji, stłumiona przez władzę po wydarzeniach 1968r. We wrześniu 1979r ogłoszono „Apel do społeczeństwa i władz PRL”. Informowano w nim o utworzeniu Komitetu Obrony Robotników (KOR). Apel podpisali m.in. Jacek Kuroń, Stanisław Barańczak, Antoni Macierewicz i Jerzy Andrzejewski, którzy zostali także członkami założycielami KOR-u. Władzę zaostrzyły swój zgodzony na początku lat 70-tych stosunek do opozycji. W maju 1977r funkcjonariusze Służby Bezbieczenstwa zamordowali w Krakowie studenta, działacza opozycji, współpracownika KOR-u Stanisława Pyjasa. Uwieziono także 12 czołowych działaczy tej organizacji. Wielkim zaskoczeniem dla komunistycznych władz Polski był wybór na papieża 16 października 1978 Polaka, arcybiskupa krakowskiego, kardynała Karola Wojtyły, który przyjął imię Jan Paweł II. Rok 1980 przyniósł społeczeństwu polskiemu dalsze pogorszenie zaopatrzenia, bezradność władz i lawinowo juz narastający kryzys gospodarczy. 1 lipca w sieci handlu detalicznego pojawiły sie wyroby po tzw. „cenach komercyjnych”, znacznie wyższych od dotychczasowych. 14 sierpnia rozpoczęła sie strajk sławna po wydarzeniach 1970r Stocznia Gdańska. Protest stoczniowców miał sie okazach końcem ekipy Edwarda Gierka, a początkiem końca PRL-u.

Polska lat osiemdziesiątych

Od 14 sierpnia 1980r trwał strajk w Stoczni Gdańskiej, w trakcie którego robotnicy zawiązali komitet strajkowy i wysunęli pod adresem rządu szereg postulatów. Kilka dni później powstał Międzyzakładowy Komitet Strajkowy (MKS), skupiający strajkujących z różnych zakładów pracy Trójmiasta, z pracownikiem Stoczni Gdańskiej Lechem Wałęsą na czele. 17 sierpnia Komitet ogłosił 21 postulatów strajkowych w których domagał sie m.in.:

*Utworzenie niezależnych od władz związków zawodowych

*Zagwarantowania prawa do strajku.

*Zagwarantowania Bezbieczenstwa strajkującym

*przestrzegania wolności słowa i publikacji

*uwolnienia wszystkich więźniów politycznych

*poinformowania całego kraju o zadaniach strajkujących

*przywrócenia do pracy osób zwolnionych po wydarzeniach lat 1970 i 1976

*informacji o faktycznym stanie polskiej gospodarki.

Gierek w oficjalnym telewizyjnym wystąpieniu nie zgodził sie na realizacje żadnego politycznego postulatu, ale zdecydował sie na rozmowy ze strajkującymi. 21 sierpnia do Gdańska Przybyla komisja rządowa z wicepremierem Mieczysławem Jagielskim na czele, która rozpoczęła negocjacje z MKS. Trudne rozmowy robotników z władzą zakończyły sie sukcesem stajkujacych. 30 sierpnia podpisano porozumienie w Szczecinie, a 31 sierpnia, transmitowane na cały kraj porozumienie w Gdańsku. Niebawem po wystąpieniu gdańskiego MKS-u z propozycja stworzenia wspólnej organizacji związkowej powstał ogólnopolski Niezależny Samorządny Związek Zawodowy „solidarność” z Krajowa Komisją Porozumiewawczą. 10 listopada Sąd Najwyższy zatwierdził statut „Solidarności”. W listopadzie 1980r planowano wprowadzić w Polsce stan wojenny. 5 września 1981r rozpoczął sie pierwszy zjazd NSZZ „Solidarność”, która liczyła wówczas juz 10mln. członków. W trakcie obrad uchwalono m.in. „Posłanie do ludzi pracy Europy Wschodniej”,

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Średniowiecze to termin na określenie dziejów w kulturze i historii, Notatki, Filologia polska i spe
historia notatki3
historia notatki1
historyczna notatki z zajec, Filologia polska, Gramatyka historyczna, Gramatyka historyczna(2)
historia notatki4
historia notatki2
Gramatyka historyczna-notatki z palatalizacji, Gramatyka historyczna-notatki
historyczna notatki z zajec id Nieznany
Średniowiecze to termin na określenie dziejów w kulturze i historii, Notatki, Filologia polska i spe
historia notatki całosc
12 10 27 Warsztat historyka (notatki)
12 09 29 Warsztat historyka (notatki)
12 10 13 Warsztat historyka (notatki)
Historia notatki z lekcji
Egzamin magisterski Historia literatury rosyjskiej notatki z Drawicza

więcej podobnych podstron