Wrodzone wady rozwojowe
Anna Materna-Kiryluk
Katedra i Zakład Genetyki Medycznej UM w Poznaniu
Wrodzona wada rozwojowa
Wrodzoną wadą rozwojową nazywamy wszelkie zewnętrzne lub wewnętrzne morfologiczne odchylenia od prawidłowego rozwoju bez względu na etiologię, patogenezę, czas powstania i moment ustalenia rozpoznania.
Wrodzone wady rozwojowe
Częstość występowania
2-3% izolowane wrodzone wady rozwojowe
7/1000 zespół wad wrodzonych
Etiologia wad
Etiologia około 50%-60% poważnych wad rozwojowych pozostaje nieznana.
Wśród wad o znanej etiologii
34% stanowią- wady spowodowane czynniki genetycznymi (aberracje chromosomowe, mutacje pojedynczych genów)
16%-wady spowodowane czynniki środowiskowymi (teratogeny)
50% wad ma etiologię wieloczynnikową
Zespoły wad spowodowane czynnikami środowiskowymi
Szereg czynników środowiskowych, zwanych teratogenami, jest odpowiedzialnych za powstawanie wrodzonych wad rozwojowych.
Dla wszystkich czynników teratogennych istnieje okres krytyczny uszkodzenia płodu (zwykle 4-8 tydzień ciąży).
Teratogeny
Chemiczne (używki -alkohol, palenie tytoniu; szkodliwe substancje w miejscu pracy; leki; niektóre antybiotyki np. tetracykliny-powodują hypoplazję szkliwa, zęby brązowe lub żółte)
Fizyczne (np. promieniowanie)
Biologiczne (wirusy, pierwotniak Toxoplasma gondi)
Teratogeny biologiczne- przykłady
Wirus różyczki (wrodzona wada serca, zaćma, małogłowie, upośledzenie umysłowe, głuchota, małoocze, retinopatia)
Cytomegalowirus (małogłowie, upośledzenie umysłowe,)
Toxoplasma gondi (małogłowie, upośledzenie umysłowe, zapalenie siatkówki i naczyniówki, głuchota)
Podział patogenetyczny
Malformacje
Dysrupcje
Deformacje
Dysplazje
♦ Malformacja - defekty pierwotne
Zmiany budowy wywołane nieprawidłowościami, które wystąpiły w okresie zarodkowym (przed 10 tyg.życia)
Są następstwem nieprawidłowej proliferacji komórek zarodka, zaburzeń różnicowania i migracji komórek, np.rozszczep wargi
Przykłady malformacji:
Rozszczep wargi i/lub podniebienia
Do połączenia wargi dochodzi zwykle przed 35 dniem od zapłodnienia. Jeśli do tego nie doszło, efektem może być zaburzone połączenie się blaszek podniebienia, które następuje między 8 a 9 tygodniem ciąży.
Najczęściej występuje izolowany rozszczep wargi i podniebienia- jest uwarunkowany wieloczynnikowo.
Rozszczep wargi i/lub podniebienia może być składową wielu zespołów wad (Treachera-Collinsa, zespołu Patau, zespołu pasm owodniowych i innych).
Zespół Van der Woude
Zespół o autosomalno- dominującym sposobie dziedziczenia
Obraz kliniczny:
Rozszczep wargi i podniebienia
Zagłębienia w centralnej części dolnej wargi
Może występować Hypodontia, Syndaktylia
♦ Dysrupcja (defekt wtórny)
Wynika z zadziałania czynników zewnętrznych na pierwotnie prawidłowy proces rozwojowy.
W tych przypadkach dochodzi do destrukcji (przerwania) tkanek pod wpływem szkodliwego czynnika zewnętrznego
np. zespół pasm owodniowych( pasma owodniowe wywołują amputacje i przewężenia)
Deformacja - defekt wtórny
Powstają w sytuacji, kiedy budowa struktury danej części ciała jest prawidłowa, ale została poddana nieprawidłowemu uciskowi mechanicznemu, zwykle w ostatnim trymestrze ciąży, np. płaskogłowie, stopy końsko-szpotawe.
Dysplazje
Strukturalne defekty powstające wskutek nieprawidłowej organizacji lub czynności komórek, które z reguły dotyczą tylko jednego typu tkanek, np. dysplazje ektodermalne, w których zmiany dotyczą skóry, zębów, włosów i paznokci
Dysplazje ektodermalne
Ponad 170 różnych zespołów, w których patologia dotyczy struktur pochodzących z ektodermy
Najczęstsze cechy kliniczne:
Cienkie, jasne włosy, braki w uzębieniu (hypodontia, anodontia)
Hiperpigmentacja, szczególnie wokół oczu
Paznokcie mogą być pogrubione, nieprawidłowo ukształtowane, o zmienionej barwie
Zredukowana liczba gruczołów potowych może powodować nietolerancję wysokiej temperatury
Skóra jest wrażliwa na infekcje
Skóra pogrubiona na podeszwach i dłoniach
Występuje hypodontia i anodontia, zmiany kształtu koron
DYSMORFOLOGIA
Dysmorfologia jest nauką zajmującą się wadami wrodzonymi.
Lekarz dysmorfolog analizuje wady występujące u dziecka oraz ocenia dziecko pod kątem tzw. „cech dysmorfii”, czyli nieprawidłowości wyglądu, które niekiedy naprowadzają na rozpoznanie określonego zespołu wad.
Cechy dysmorficzne w zakresie twarzo - czaszki i kończyn zostały omówione w konspekcie „Podstawy dysmorfologii i cechy dysmorficzne” dla wydziału lekarskiego
Kraniosynostozy
Deformacje czaszki, związane z przedwczesnym zarastaniem szwów czaszkowych.
Kształt czaszki zmienia się w zależności od szybkości zarastania poszczególnych szwów.
Najczęstsze kraniosynostozy to: zespół Aperta, Crouzona, Pfeiffera
Zespół Aperta
Charakteryzuje się
Dużą deformacją czaszki (spłaszczeniem przednio-tylnym)
Obustronnym wytrzeszczem oczu z szerokim ich rozstawieniem
Krótkim i grubym nosem,
Niedorozwojem szczęki
Zrostem palców rąk i nóg (charakterystyczny zrost palców w kształcie rękawiczki)
Rozszczepem podniebienia
W tym zespole może występować upośledzenie umysłowe
Zespół Crouzona
Obraz kliniczny podobny jak w Zespole Aperta
Przedwczesne zarośnięcie szwów czaszkowych, niskie osadzenie uszu
Wytrzeszcz oczu ,płytkie oczodoły, niedorozwój szczęki.
Nie stwierdza się zmian w zakresie kończyn (syndaktylii i polidaktylii) w odróżnieniu od Zespołu Aperta i Zespołu Pfeiffera.
Zespół Pfeiffera
Kraniosynostoza
Polidaktylia oraz syndaktylia (polisyndaktylia)
Ocena dziecka z kraniosynostozą przez lekarza ortodontę powinna być przeprowadzona miedzy 3 a 4 rokiem życia.
Częste cechy dysmorfii w kraniosynostozach:
Szczeka jest często przesunięta ku tyłowi i przewężona.
Ścieśnienie zębów,
Przodozgryz
Podniebienie wąskie i wysokie.
Opróżnione wyrzynanie się zębów
Braki zębów lub zęby dodatkowe
Aberracje chromosomowe
Podział aberracji chromosomowych
Zmiany liczby chromosomów
- Aberracje autosomów-przykłady:
Zespół Downa (trisomia 21)
Zespół Patau (trisomia 13)
-Aberracje chromosomów płciowych-przykłady:
Zespół Turnera (monosomia X)
Zespół Klinefeltera (47 XXY)
Zmiany struktury chromosomów:
Duplikacje
Delecje
Inwersje
Translokacje
Pacjent z aberracją chromosomową w praktyce stomatologicznej
W przypadku niezrównoważonych aberracji autosomów - zespół wad/dysmorfia i niepełnosprawność intelektualna
U pacjentów z niezrównoważonymi aberracjami dotyczącymi chromosomów płci - zaburzenia różnicowania płci, wady somatyczne, intelekt prawidłowy lub obniżony
Patologia dotycząca jamy ustnej - często, ale występują także w/wym. objawy
Zmiany w obrębie jamy ustnej różnorodne i zwykle niecharakterystyczne, najczęściej obserwowane to:
Rozszczep wargi/wyrostka zębodołowego/podniebienia
Niedorozwój szczęki
Mała żuchwa
Wady zgryzu
Podniebienie wysokie
Brak zawiązków zębów
Opóźnione wyrzynanie zębów
Zęby małe, o zmienionym kształcie
Nieregularne ustawienie zębów
Taurodontyzm
Niedorozwój szkliwa
Znaczna próchnica
Zmiany przyzębia
UWAGA: Trudności związane z występującą zazwyczaj niepełnosprawnością intelektualną
Aberracje autosomów:
Zespół Downa
Częstość zespołu Downa - 1 na 700 urodzeń żywych
Cechy kliniczne
Niski wzrost
Spłaszczenie potylicy
Płaski profil twarzy
Nisko ułożone małżowiny uszne
Mały nos
Skośno-górne(mongoidalne) ustawienie szpar powiekowych
Zmarszczka nakątna
Plamki Brushfielda występują u 85% dzieci z trisomią 21
Krótka szyja z nadmiarem skóry na karku
Hypotonia
Wady serca
Niepełnosprawność intelektualna
Bruzda poprzeczna
Małe usta, małe zęby, wysokie i wąski łuk zębów
Hypoplazja szczęki
Żuchwa w kształcie V
Duży język
Wady zgryzu
Zęby stożkowate
Opóźnione wyrzynanie się zębów
Nasilona próchnica
Skłonność do chorób przyzębia
U osób z zespołem Downa występuje cięższa postać chorób przyzębia niż w populacji ogólnej, co może być związane z deficytami w układzie odpornościowym. Choroby przyzębia są najczęstsze w wieku 16 -20lat.
Zespół Patau
Zespół Patau (trisomia 13).
Cechy kliniczne
Małogłowie,
Wady rozwojowe twarzoczaszki
Rozszczep wargi i podniebienia
Małoocze
Nisko ułożone małżowiny uszne
Wada serca
Wady narządów płciowych
Wady układu moczowego
Głębokie upośledzenie umysłowe
Aberracje chromosomów płci
Zespół Turnera (45,X)
Znaczna niskorosłość znaczna
Płetwista, krótka szyja, niska linia owłosienia
Szerokie rozstawienie brodawek sutkowych, koślawość łokci
Często wada serca
Bezpłodność
Mała krótka żuchwa
Wysokie łukowato wysklepione podniebienie
Molaryzacja zębów przedtrzonowych
Hypoplazja szkliwa
Zespół Klinefeltera
Aberracja chromosomowa polegająca na obecności w kariotypie męskim dodatkowych chromosomów płciowych X.
Cechy kliniczne:
Wysoki wzrost
Eunuchoidalna budowa ciała
Ginekomastia
Brak mutacji głosu
Małe jądra, bezpłodność (brak spermatogenezy)
Niski poziom testosteronu ( w wyniku postępującego szkliwienia i włóknienia kanalików nasiennych)
Obniżenie ilorazu inteligencji w skali słownej
Zmiany w jamie ustnej :
Prognatyzm
Taurodontyzm
Taurodontyzm
Powiększenie komory miazgi
Wydłużenie koron
Przykłady aberracji struktury chromosomów:
Zespół Wolfa-Hirschhorna
(Delecja 4p)
Cechy charakterystyczne:
Małogłowie ,asymetria czaszki
Szeroki nos "Greek warrior helmet"
Hiperteloryzm,
Opadające kąciki ust.
Obustronny rozszczep wargi i podniebienia
Małżowiny uszne zrotowane ku tyłowi
Wyrośla przeduszne
Wady narządów wewnętrznych
Duplikacja chromosomu 15
Upośledzenie umysłowe
Mikrodolichocefalia
Wąskie lub krótkie szpary powiekowe skierowane ukośnie ku dołowi
Deformacja małżowiny usznej
Kamptodaktylia
Długie philtrum
Mała żuchwa
Wysokie podniebienie
Rozszczep podniebienia
Częściowa Delecja chromosomu 15
Upośledzenie umysłowe
Trójkątna twarz
Wady uszu
Klinodactylia
Nieprawidłowo wykształcone małżowiny uszne
Wrodzona wada serca
Hypodontia
Zespół Pradera-Williego
(Mikrodelecja 15q)
nadmierny apetyt prowadzący do znacznej otyłości
cechy dysmorfii twarzy (migdałowaty kształt oczu)
małe dłonie i stopy
zaburzenia zachowania( skłonnośc do agresji)
niepelnosprawność inteletualna
Zmiany w j. ustnej:
Obniżone wydzielanie śliny
Hipoplazja szkliwa
Próchnica
Zespół Rubinstein-Taybi
Microdelecja 16p 13.3
Małogłowie
Skośno-dolne ustawienie szpar powiekowych
Klinodaktylia
Szerokie kciuki i duże palce nóg.
Wady serca i układu moczowego
Wąskie usta
Zwężenie szczęki
Niedorozwój żuchwy
Wysoko wysklepione podniebienie
Tyłozgryz
zęby wrodzone,
Gruszkowate guzki na zębach
Choroby uwarunkowane mutacjami pojedynczych genów (jednogenowe)
Ogromna różnorodność kliniczna
Zmiany w obrębie jamy ustnej mogą być częścią zespołu genetycznego lub jedyną patologią
Zmiany materiału genetycznego są submikroskopowe, wykrywalne tylko metodami biologii molekularnej
Choroby uwarunkowane jednogenowo
Zmiana nawet jednej pary zasad może prowadzić do choroby genetycznej
Możliwości badań molekularnych zależą od tego, czy gen, którego mutacje prowadzą do choroby został poznany
Przykłady zespołów jednogenowych:
Zespół ustno-twarzowo-palcowy (OFD1)
(locus Xp22.3-p22.2; X-dominujący, mutacje w genie CXORF5)
Cechy dysmorfii twarzy:
Hyperteloryzm
Hypoplazja skrzydełek nosa
Rozszczep wargi górnej lub pseudorozszczep wargi górnej
Micrognathia
Mogą występować takie wady palców jak:
Brachydaktylia
Syndaktylia
Klinodaktylia
Zdwojony palec duży stóp
Polidaktylia
Mogą występować wady OUN upośledzenie umysłówe w stopniu lekkim
Anomalie w jamie ustnej:
Płatowaty język
Tłuszczaki języka
Rozszczep twardego i miękkiego podniebienia
Brak dolnych, bocznych siekaczy
Hypodontia
Zespół Coffin-Lowry
(X-dominujący, locus Xp22.2-p22.1, mutacje w genie RSK2- regulator cyklu komórkowego)
Cechy kliniczne:
Niskorosłość
Wady układu kostnego i narządów wewnętrznych
Niepełnosprawność intelektualna
Niedorozwój górnej szczęki
Szeroki nos
Odstające nozdrza
Duże, grube usta
Szeroko rozstawione oczy (hyperteloryzm)
Szerokie, gęste brwi
Duże uszy
Częsty brak siekaczy stałych lub redukcja koron
Wady zgryzu
Choroby przyzębia
Zespół Peutza-Jeghersa
Zespół o autosomalnym dominującym sposobie dziedziczenie
Zmiany barwnikowe o charakterze plamek wokół otworów naturalnych, na placach, dłoniach, stopach i na śluzówce jamy ustanej
Pigmentacja błony śluzowej jamy ustnej
Polipy jelit
15-krotnie wyższe ryzyko rozwoju nowotworu złośliwego w stosunku do ryzyka populacyjnego
Skłonność do powstawania nowotworów złośliwych układu pokarmowego i trzustki
Nietrzymanie barwnika (Incontinentia pigmenti)
(X dominujący, letalny dla chłopców)
Incontinentia pigmenti dziedziczy się jako cecha sprzężona z chromosomem X, jest zaburzeniem letalnym dla płodów męskich w okresie płodowym. Płody płci męskiej, które odziedziczyły patologiczny gen warunkujący chorobę obumierają we wczesnym okresie ciąży, po czym następuje poronienie. Matki nosicielki przekazują zatem cechę połowie swoich córek, maja mniej synów i częściej dochodzi u nich do poronień. Choroba wykazuje szeroki zakres ekspresji.
Cechy kliniczne to:
Wielopostaciowe zmiany skórne
Zmiany w układzie kostnym(niedorozwój szczęki i żuchwy)
Gotyckie podniebienie
wady zgryzu
braki i zniekształcenia zębów
choroby przyzębia
W wielu przypadkach występuje niepełnosprawność intelektualna
Zespół EEC (ectrodactyly-ectodermal dysplasia-clefting syndrome)
Dziedziczenie autosomalne dominujące z obniżoną penetracją i różnorodną ekspresją
Ektrodaktylia
Rozszczep wargi i podniebienia w 10% przypadków
Częstą cechą są zmiany w uzębieniu:
•Brak zębów stałych
•Zmiany kształtu koron
•Braki w uzębieniu
Taurodontyzm
8