Problemy periodyzacji literatury drugiej połowy XX wieku - konteksty polityczne, społeczne i estetyczne przełomowych dat (1945, 1949, 1956, 1968, 1976, 1981, 1989).

• Stanisław Stabro polską literaturę krajową po 1939 roku podzielił na pięć okresów (kryterium tego podziału ma podłoże historyczno - socjologiczne):

1. 1944-1948 → 02.10.1944 kapitulacja powstania warszawskiego = koniec II Rzeczpospolitej

2. 1949-1956 → Styczeń 1949 sformułowanie programu socrealizmu.

3. 1956-1968 → 1956 koniec socrealizmu, pojawienie się „pokolenia 56”

4. 1968-1989 → Nowe pokolenie literackie - 1989 Koniec PRL-u powstaje III RP.

5. 1990-2000 → Nowe pokolenie literackie (pisarze urodzeni po 1960), postmodernizm, „pokolenie x”.

• Stanisław Burkot swoją periodyzację literatury oparł o daty, które w jakiś sposób wpłynęły na zmiany w kulturze polskiej:

1. 1939 - 1945

2. 1945 - 1955

3. 1955 - 1968

4. 1969 - 1989

5. 1989 - 2003

• 1939r. - Klęska wrześniowa zmieniła preferencje w literaturze i sztuce. Najważniejsze stały się powinności wobec społeczeństwa, wobec narodu, a mniej istotne były już eksperymenty formalne, właściwości autonomiczne i poszukiwania. Znaczenia nabrały funkcje poznawczo - dokumentacyjne i perswazyjno - edukacyjne. Główną rolę odgrywała teraz poezja, która zgodnie z nadrzędnymi wartościami tworzyli wszyscy poeci, nawet ci, którzy wcześniej się takiej twórczości sprzeciwiali: Przyboś Póki my żyjemy, Młodożeniec i jego żołnierskie słuchowiska radiowe, Broniewski Bagnet na broń, Słonimski-pacyfista Alarm, wychodźcy Wierzyński Róża wiatrów, Tuwim Kwiaty polskie, Miłosz Wiersze (wydane konspiracyjnie) i Pieśń niepodległa.

• 1945r. - Ludzie, którzy wyemigrowali z kraju zaczynają w tym roku powracać do Polski m.in. Broniewski, Kruczkowski, Ksawery Pruszyński, Leon Schiller, (w 1946r.) K. I. Gałczyński, Tuwim, Borowski, Morcinek, Wat, (w 1947r.) Iłłakowiczówna, Stanisław Zieliński, Irena Eichlerówna. Zaczyna się kształtować doktryna realizmu socjalistycznego, który w 1949r. zostanie narzucony polskim literatom. Poza tym powstaje zjawisko rozdwojenia kultur (bo nie tylko w Polsce) na krajowe i emigracyjne. Jeśli chodzi o polską literaturę na wychodźstwie, to charakteryzowała się ona skostnieniem zasad i postaw estetycznych wyniesionych z kraju, czyli kontynuacją Dwudziestolecia. Natomiast w kraju pojawiło się nowe pokolenie twórców (pokolenie wojenne), które poddało krytycznej ocenie i interpretacji niektóre idee i zasady estetyczne wypracowane w Dwudziestoleciu.

Odrębność tego pokolenia polegała na tym, że jego członkowie nie czuli się odpowiedzialni za klęskę wrześniową i musieli podjąć walkę z okupantem, wojna bowiem zabierała im młodość i zmuszała do największych ofiar.

• 1955r. - Następuje bunt literatów polskich wobec socrealizmu. Rok 1956 przynosi znaczący rozwój zjawisk kulturalnych, aktywizację życia literackiego związaną ze zmianą sytuacji politycznej. Od momentu śmierci Stalina (1953r.) idea socrealizmu słabnie, a na lata 1954-55 przypada okres tzw. odwilży.

• 1969r. - W tym czasie okres „małej stabilizacji” zamyka się. Zaczynają się natomiast działania władz przeciwko inteligencji. Narasta poczucie rozchwiania wcześniejszych zasad i konwencji, liberalny charakter mecenatu państwa zostaje zlikwidowany. Cyklicznie powtarzają się konflikty społeczne. Rozpoczęła się akcja antysemicka. Doszło do powstania konfliktowego układu między władzą a społeczeństwem („my” i „oni”), podzielili się nawet komuniści na „reformatorów” i „twardogłowych”. Nastąpił kryzys polityczny, który miał destrukcyjny wpływ na kulturę polską. Wielu twórców opuściło kraj, a co za tym idzie pogłębił się podział na literaturę krajową i emigracyjną. Literatura w tym czasie staje się zaangażowana w politykę i albo broni władzę, albo się jej sprzeciwia. Czytelnik w takiej sytuacji musi opowiedzieć się po którejś stronie i włączyć się w grę.

• 1989r. - Mimo wyzwolenia sztuki spod mecenatu państwa, przezywała ona kryzys. Spowodowany on został zakręceniem kurka z pieniędzmi, których właśnie państwo dostarczało na rozwój kultury. Rozwijały się jednak nowe czasopisma, które prezentowały sztukę młodego pokolenia subkultur młodzieżowych. rozwinęła się w tym czasie także kultura masowa.

• Można także przyjąć podział na literaturę Polski Ludowej (1944-1989) i literaturę współczesną (po 1990r.), przy czy, literatura Polski Ludowej będzie się dzielić dalej. W jej obrębie można wyodrębnić trzy rodzaje literatury:

1. Literaturę obiegu oficjalnego

2. Literaturę drugiego obiegu tzw. podziemną, wydawaną poza oficjalną cenzurą

3. Literaturę trzeciego obiegu wykształconą w latach 80. nie związaną ani z nurtem oficjalnym literatury, ani z polityczno-społecznym zaangażowaniem literatury opozycyjnej (art-ziny, Pomarańczowa Alternatywa).

Literatura okresu 1944-1989 została podzielna na pięć etapów charakteryzujących się odmiennymi poetykami i poruszaną problematyką. Wyróżniono kilka znaczących dat: 1949, 1956, 1968-70, 1978-80, 1986-89, a związku z nimi takie oto etapy:

1. 1944-1949 → Etap między kończącą się wojną a początkiem działalności pierwszych instytucji kulturalnych oraz Zjazdem Szczecińskim. W literaturze mamy kontynuację problematyki wojennej. Pisarze poszukują najlepszego sposobu opisu apokalipsy spełnionej, czasów ludobójstwa, totalitaryzmu. Literatura ujęta zostaję perspektywę martyrologii albo szyderstwa. Z tej drugiej zradza się literatura „obrachunków inteligenckich”. Panuje przeświadczenie o kryzysie sztuki, kultury i literatury.

2. 1949-1956 → Czas od Zjazdu Szczecińskiego do odejścia od zadeklarowanych na nim założeń realizmu socjalistycznego jako obowiązującego sposobu opisu rzeczywistości. Literatura znajduje się w tym czasie pod opieką państwa, które zapewnia środki materialne niezbędne do funkcjonowania kultury. W zamian za mecenat państwa oczekiwano twórczości zgodnej z założeniami nowego ustroju. Powołano cenzurę, która uniemożliwiała ogłaszanie na forum publicznym poglądów niezależnych. Ustanowiono zasady socrealizmu.

3. 1956-1968/70 → Jest to czas, w którym tworzy pokolenie „Współczesności”. Pojawia się i prężnie się rozwija krytyka socrealizmu. Miejsce mają debiuty wtórne (Szymborska, Nowak) i spóźnione (Białoszewski i Herbert). Pokolenie „Współczesności” nazwę swą wzięło od czasopisma, które drukowało i debiuty, choć były one sprzeczne z doktryną. Należeli do niego m.in. Bursa, Bryll, Grochowiak, Hłasko, Mrożek, Stachura. W tym czasie pojawiają się propozycje zmian w literaturze: nowa wyobraźnia surrealistyczna, kreacjonizm, poezja lingwistyczna, antyestetyka, czyli turpizm i mizerabilizm, neoklasycyzm.

4. 1968-1978 → Okres twórczości „ Nowej Fali”. Pokolenie Nowej Fali nazywane też pokoleniem 60. lub 70. przyczynia się do zmiany pokoleniowej w historii literatury. Należą do niego m.in. Lipska, Zagajewski, Wojaczek, Barańczak, Krynicki, Komolka. Wszyscy oni urodzili się podczas okupacji albo tuż po niej. Poezję tego czasu cechuje aktualność, codzienność, biograficzność. Na zmiany w polskiej literaturze miał również spory wpływ fakt, że bardzo wielu twórców należących do pokolenia Dwudziestolecia i pokolenia wojennego umiera, np. Wierzyński, Gombrowicz, Peiper, Szaniawski, Jasienica, Przyboś, Vincez, Słonimski, Grochowiak, Jastrun, Białoszewski, Kantor, Andrzejewski i inni.

5. 1978-1986/89 → Ten okres nie nosi oficjalnej nazwy, ale czasami określa się go jako czas realizmu antysocjalistycznego, który charakteryzował literaturę drugiego obiegu. W tym czasie nasila się działalność cenzury i trudno mówić pojawieniu się formacji pokoleniowej, którą łączyłby podobny program. W tym czasie Miłosz dostaje Nobla, ze sceny literackiej odchodzą Grochowiak, Iwaszkiewicz, Jastrun, Kubiak, Słonimski, Stachura, Ważyk i Wittlin, a swoje debiuty przeżywają T Jastrun, Maja, Polkowski, Sommer. W tym czasie do głosu dochodzi nowa fala muzyki rockowej: Kombi, Perfect, Maanam, Bajm, Republika, Sztywny Pal Azji, Dobranocka, które tworzą „złoty okres polskiego rocka”.

6. Po 1989r. → Twórczość pokolenia „barbarzyńców”. W tym czasie rozwija się literatura undergroundu. Pokolenie „bruLionowców” (od czasopisma bruLion) lub inaczej barbarzyńców ( od tomiku wierszy Przyszli barbarzyńcy 1991).

• Trudności w nazywaniu, klasyfikacji i interpretacji współczesnej literatury wynikają z braku czasowego dystansu, co często uniemożliwia jej obiektywną ocenę. Przyczyną może być też bogactwo ilościowe najnowszej produkcji literackiej.

PRZEŁOMOWE DATY: ( Nie każda data, która stanowi przełom w historii jest przełomowa dla literatury!!)

1945 - Konferencja w Jałcie. Churchill, Roosvelt, Stalin decydują o ostatecznym kształcie powojennej Europy. Do Polski włączone zostają Opole, Wrocław i Szczecin.

- Maj koniec wojny, ostateczna kapitulacja Niemiec.

1949 - Styczeń IV Zjazd Zawodowego Związku Literatów Polskich (przekształcony w Związek Literatów Polskich), na którym sformułowano program realizmu socjalistycznego wzoru, według którego miała się odtąd rozwijać literatura.

1956 - Czerwiec w Poznaniu wybuchają strajki robotnicze krwawo stłumione przez wojsko

- VIII plenum KC PZPR (Komitet Centralny Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej), na którym Gomułka ponownie dochodzi do władzy i sprzeciwia się polityce radzieckiej, zaczyna być postrzegany jako potencjalny lider opozycji → wydarzenia te nazywa się legendą „polskiego października”, który zamknął okres socrealizmu

- Luty XX zjazd KPZR, na którym Nikita Chruszczow wygłasza słynne przemówienie o zbrodniach stalinowskich.

- Przełom października i listopada na Węgrzech wybucha antyradzieckie powstanie, które zostaje krwawo i bezwzględnie stłumione przez wojska radzieckie → Jest to sygnał dla Polski, że wolność w systemie radzieckiego komunizmu to jednak złudne nadzieje.

1968 - Marzec strajki studentów w Krakowie, Warszawie i Poznaniu z powodu zakazu wystawiania Dziadów A. Mickiewicza w teatrach.

- Sierpień udziela polskiej armii w inwazji wojsk Układu Warszawskiego na Czechosłowację

- Do literatury wchodzi generacja nowego pokolenia urodzonego po wojnie. Kształtuje się ono na hasłach amerykańskich beatników, hipisów oraz na ideach „paryskiego maja” ( „Zabrania się zabraniać!”).

1976 - Czerwiec strajki i protesty robotnicze w Radomiu, Ursusie i Wrocławiu.

- Wrzesień powstaje Komitet Obrony Robotników (od 1977 Komitet Samoobrony Społecznej). Apel komitetu podpisują m.in. Jerzy Andrzejewski, Stanisław Barańczak, Jacek Kuroń, Jan Józef Lipski.

1981 - 13 grudnia wprowadzenie stanu wojennego (władzę obejmuje Wojskowa Rada Ocalenia Narodowego pod przewodnictwem Jaruzelskiego). Internowano ponad 6 tys. działaczy związkowych i politycznych, w tym także wielu twórców kultury: Władysława Bartoszewskiego, Andrzeja Drewicza, Ankę Kowalską, Andrzeja Wernera,.

- 16 grudnia zbrodnia w kopalni „Wujek”.

1989 - 19 lipca Jaruzelski pierwszym „kontraktowym” prezydentem PRL.

- 24 sierpnia Tadek Mazowiecki powołany przez Sejm na urząd premiera.

- 29 grudnia Sejm dokonuje zmian w konstytucji, które formalnie kończą istnienie PRL. Powstaje III Rzeczpospolita.

Odwilż - pojawiają się głosy krytyki w prasie politycznej i kulturalnej. Mówi się o upadku literatury i sztuki, o ich schematyzmie i deklaratywności, np. Ludwik Flaszen O trudnym kunszcie womitowania (pisał tu o tym, że pisarze, którzy ulegli doktrynie socrealizmu są odpowiedzialni za własną klęskę), Jan Błoński Za pięć dwunasta (pisał o spustoszeniu w literaturze jakiego dokonał socrealizm i o nieuchronnym jego odrzuceniu), Leszek Kołakowski Światopogląd i krytyka (atakuje tu schematyzm i dogmatyzm ówczesnej „szkoły marksistowskiej”). Następuje też złagodnienie cenzury, która ogranicza się właściwie do wyznaczenia granic, których nie można przekroczyć, a nie ingeruje już w tematykę i budowę utworów.

Art-zin to skrót od art.-magazin. Były to pisma niezależne, w których drukowali się twórcy undergroundowi. Wytwarzane były manufakturowo i nawiązywały do subkultury punku.

Kryterium pokoleniowe wiąże się z pojawianiem się nowych twórców, a co za tym idzie, nowych kierunków dominujących, które na krótki czas nadawały rysy charakterystyczne literaturze w danym czasie.

Podpisany między ZSRR, NDR, Węgrami i Bułgarią.

4

---