Historia sztuki średniowiecza w Polsce
cricetus
hasło: student
studia stacjonarne
termin „średniowiecze”- z XVII w.- Christoph Keller z Halle
Historia universalis: Historia antiqua; Historia medii aevi (pierwsze naukowe użycie terminu); Historia Nova
Francisco Petrarka „Africa”
Aetas nostra- „nasz wiek”, w odróżnieniu od starożytności
Tenebrae- „mroki”
Renesans- jako pojęcie XIV-XVI w.
Użyte w połowie XIX w., Jules Michelet „Histoire de France”
Jacob Burchardt „Die Kultur der Reneissance In Italien. Ein Versuch, 1860”
Vasari- aetas nostra
Cezury średniowiecza
313- dykt mediolański Konstantyna Wielkiego
496- chrzest Chlodwiga
529- zamknięcie Akademii Ateńskiej przez Justyniana i założenie opactwa na Monte Cassino
622- hidżra
800- koronacja cesarska Karola Wielkiego
966- chrzest Mieszka
1450- Gutenberg- odciskanie- wynalezienie grafiki
1453- upadek Bizancjum; koniec wojny stuletniej
Architektura i sztuka przedromańska X/XI w.
Katedra- „siedziba biskupa”
Siedziba, skąd przekazuje się naukę
Średniowiecze- władza świecka również sakralna-cesarz lub król boskim pomazańcem
Łac. Chrystus- pomazaniec
Badania
Katedra w Poznaniu
- założona tuż po 966 r.; znalezienie pozostałości poprzedniej katedry pod aktualną
- później?
Rekonstrukcja według K. Józefowiczówny- dwuchórowa, dwie wierze, przebudowana
Zachowały się ściany obwodowe
Krąg
Terminologia
Architektura i sztuka: przedromańska (ottońska, karolińska- akurat zachowało się najwięcej dzieł z tych obszarów)
Ludolfingowie (Ottoni)- Henryk I- Henryk II
Co ze sztuką państwa Karola Łysego czy u Słowian?
Romańska- termin ok. początku XIX w., (o Normandii) Charles de Gerville (1769-1856), propozycja (w liście) zastosowania terminu „romański” z języków także dla sztuki
„Abécédaire ou Rudyment”- Arcisse de Caumont:
Architecture romane
Architecture ogivale (ostrołukowa)
Gotycka- w XIII w.- opus fraucigenium (“francuska”)- termin w Anglii i w Niemczech
Burchardt von Hall, 1280- kościół św. Piotra w Wimpfen
Vasari- “questa maniera fu trovata dai Gotti”- “wynaleziona przez Gotów”, „sposób budowania, zwany niemieckim” (wł. Tedesca- niemiecka)
Andrea Orcagna, 1710 Académie d'Architecture- omówienie i potępienie stylu neogotyckiego
Tabernakulum w Orsanmichelle, Florencja
Wcześniej: Wielka Brytania, Thomas Rockman, „architektura normandzka” (Norman- Elary English- Decorative- …)
Malarstwo:
Filippo Villani- „gruba nieudolność”
Lorenzo Ghiberti- od XII w.- proces odradzania malarstwa od Giotta
Cimabue trzymał się maniery greckiej, a Giotto osiągnął po nim wielkość sztuki malarskiej.
Maniera grecka- maniera niemiecka
Vasari- „chiani… vecchio e autico”- dawni (średniowieczni) i antyczni, chiani- Grecy
Maniera: antica, vecchia (średniowieczna- niezdarna i bez proporcji), greca (nie toskańska), tedesca (niemiecka- odpowiedzialność za zniszczenie sztuki antycznej)
Cel Vasariego- udowodnienie, że kolebką odrodzenia była Florencja
Giulio Mamcini (głównie Rzym)- polemika z Vasarim- odrodzenie narodziło się także w Rzymie i Konstantynopolu
Po kryzysie w Polsce w latach 30. XI w. państwo i sztuka dość szybko się podniosły
Gniezno, katedra (40. XI w.-, konsekracja w 1064?), pożar w XII w.
Zachowane fragmenty posadzki
Drzwi gnieźnieńskie (1170-1180, czyli dodane do istniejącej już katedry)
Wawel
Kościół św. Gereona (1038-1058)
(niegdyś nazywana drugą katedrą wawelską, co jest nieprawdą)
Dość bogaty program architektoniczny- absyda w prezbiterium oraz dwie dodatkowe po obu jego stronach na wschodniej ścianie
Kościół książęcy
Konkurencyjność wobec kościoła biskupiego
Ornamentyka- niektóre motywy są nawiązaniem do sztuki antycznej (podział kolumny na kapitel, trzon i bazę, gdzieniegdzie wolty na kapitelach), zaś niektóre zupełnie niezwiązane z Antykiem- ornamenty plecionkowe
II katedra (1090-1142)
Zachowana np. krypta św. Leonarda
Nawiązanie do tradycji wielkich kościołów dwuchórowych
Relief smoka na belce nadproża (najprawdopodobniej)
Zachowana posadzka z zastosowaniem rzeźbionych płyt
Kapitele- woluty i liście akantu- lekko spłaszczone rzeźby, przez co pozostaje forma kostki
Potem na jej miejscu wzniesiono katedrę gotycką
Kolegiata w Tumie pod Łęczycą (połowa XII w.)
Podobna do drugiej katedry wawelskiej?
Bazylika dwuchórowa, empory nad nawami bocznymi
Zachowany portal boczny z detalem roślinnym i zwierzęcym, kapitel wywiedziony z korynckiego
W tympanonie- fryz Maria Królowa Aniołów; motywy ikonograficzne- jeden z aniołów trzyma krzyż, dość duże dzieciątko, leży na kolanach Marii- nawiązanie do piety
Fragment reliefu z Chrystusem- fragment przegrody chórowej lub antypodnium ołtarzowego??; dość duże rozmiary
Malowidło w absydzie chóru zachodniego, bardzo źle zachowane
Fryz arkadkowy- z Lombardii (opactwo Como, Sant'Abbondio), dalej Spira, katedra (Nadrenia), w XI w. obecny już w całej Europie, katedra w Moguncji (źródło inspiracji dla wielu budowli w Polsce)
Kolegiata w Opatowie, 2. ćwierć XII w.
Znaleziono fundamenty absydy, która prawdopodobnie nie została wzniesiona lub zburzona, a na jej miejsce pojawił się fryz arkadkowy
Kościół jednochórowy
Dwie absydy boczne na ścianie bocznej
Pas dekoracji figuralnej (zoomorficzna), w bardzo dziwnym miejscu- w połowie okna, bez połączenia z jakimś elementem architektonicznym, pierwszy ornament figuratywny
Podobne ornamenty- Pawia (Lombardia), San Michele Magiore
Takie przedstawienia miały na celu odgonić złe duchy od wejścia do kościoła
Bryła- Murbach, 1130, Marmoutier poł. XII w. (Alzacja); rozczłonkowanie bryły wywodzącej się z prostokąta, dwuwiekowa fasada
Kraków, kościół św. Andrzeja, ok. 1100
Tradycja saska- zastosowanie masywu zachodniego
Fundacja Sieciecha
Na niewielkiej przestrzeni zmieszczono bogaty program architektoniczny- trzy absydy, transept
Kolegiata w Kruszwicy
Tradycja saska (Konigslutter, Dolna Saksonia)
Bazylika trójnawowa i wieloabsydowa
Brak ornamentów figuralnych, bardzo oszczędna dekoracja, kapitele jedynie kostkowe (Paulinzella, Turyngia)
Klasztor Kanoników Regularnych, Czerwińsk, do 1155
Nie ma transeptu ani bogatego założenia kaplic, choć rozmiar jest duży
Fryz arkadkowy na ścianie nawy bocznej
Zachowane kolumny z bogatymi kapitelami rzeźbiarskimi- np. motyw Gilgamesza walczącego ze smokami, belka progowa, fragment płyty z przedstawieniem skrzydła (z tympanonu?)
Strzelno
Rotunda św. Prokopa
Sklepienie oparte na szerokich pasach, dwa aneksy boczne
Osobne przęsła dla nawy i dla prezbiterium
Kopia tympanonu, najprawdopodobniej znad wejścia do rotundy
Kościół św. Trójcy, Norbertanek (konsekrowany w 1216)
Fasada zupełnie przebudowana w stylu barokowym, jednak jest na konstrukcji romańskiej
Bardzo bogaty program architektoniczny- empory w nawach w bocznych, absydy, dwuchórowa
Kolumny pokryte dekoracjami figuralnymi- przywary i cnoty, rzeźby na trzonach kolumn
Płyta z Marią- przegroda chórowa?
Tympanony- fundacyjny; w przejściu pomiędzy kościołem a klasztorem- Chrystus w mandorli podtrzymywanej przez aniołów (katedra w Moguncji), tympanon w kształcie trzyczęściowego łuku ostrego, jak liść- potem- Wysocice 1. ćwierć XIII w.
Jak tradycja antyczna przedostała się na tereny, gdzie nie było Cesarstwa Rzymskiego?
Ołtarz:
mensa
stipest- podstawa mensy, musi być spojony z posadzką, ołtarza nie można przesuwać
816-17 nowe założenia, klasztor w Saint Gallen
W centrum klasztoru- dziedziniec (ogród) ze studnią (życiodajne źródło), zamiast kościoła
Dookoła ogrodu krużganki, które tworzą enklawę.
Liczne ołtarze w nawie głównej i nawach bocznych. Przy nich odprawiane liturgie przez zakonników mających święcenia, a także elementy liturgii procesyjnej.
Krypta jako sposób na stworzenie nowej przestrzeni dla liturgii innej niż w głównym kościele.
Sztuka romańska
Portale i drzwi brązowe
Katedra w Płocku
1102- pochówek Władysława Hermana
1144- konsekracja przez biskupa Aleksandra z Malonne
Aktualna katedra nie ma materialnie nic wspólnego z katedrą romańską- jedyną pozostałością jest kawałek fundamentów z lewej strony absydy wschodniej.
Obecnie drzwi z Płocka znajdują się w soborze św. Zofii w Nowogrodzie Wielkim co najmniej od XVI w.
Drzwi płockie (tzw. drzwi koruńskie; ros. Korsuń- Cersones, obecnie w Turcji, tam został ochrzczony pierwszy chrześcijański władca Nowogrodu; korsuńskie- odnoszące się do pierwotnego chrześcijaństwa na Rusi)
Drzwi odlane w Magdeburgu w XII w.
Kwaterowy układ zajmujący się Chrystusem jako bramą do nieba.
Drzwi gnieźnieńskie, 1170-80
Kwatery o tematach hagiograficznych
Tum pod Łęczycą- kolegiata
Tympanon- Maria z Dzieciątkiem w towarzystwie aniołów (każde przedstawienie Marii z Dzieciątkiem jest symbolem wcielenia) z zapowiedzią męki
Fragment reliefu z Chrystusem w Mandorli (być może element lektorium lub antepedium- przodu ołtarza)
Kościół kanoników regularnych w Czerwińsku
Tympanon niezachowany
Opactwo benedyktynów na Ołbinie we Wrocławiu (całkowicie zniszczone w 1529 przez luteranów)
Zachowany portal, wtórnie osadzony w południowej elewacji kościoła św. Marii Magdaleny we Wrocławiu
Jedna z archiwolt- wątek wcielenia Chrystusa- od sceny zwiastowania, potem Boże narodzenie, ofiarowanie w świątyni
Reszta z archiwolt pokryta ornamentami
Tympanon- zachowany w muzeum narodowym w Poznaniu- dwustronny
Po stronie zewnętrznej tympanonu- zapewne zdjęcie z krzyża (typowe połączenie z archiwoltą)
Po stronie wewnętrznej- zaśnięcie i wniebowzięcie Marii (grupa apokryfów asumpcjonistycznych), co jest zaskakującym tematem, typowym raczej dla Bizancjum
Drugi fragment portalu- tympanon Jaksy - z Chrystusem w Mandorli
Płyciny (zachowane tylko przerysy)- do czego służyły? Być może przegroda chórowa
Przegroda chórowa= lekorium
Strzelno, kościół św. Trójcy- płycina z Marią i Jezusem
Liebfrauenkirche, Halberstadt
Lektorium i cancelli
Monumentalne kamienne przegrody oddzielające prezbiterium od reszty kościoła
Santa Sabina, Rzym
Chór wydzielony za pomocą niskich ścianek- cancelli
Santa Maria In Cosmedin, Rzym
Bariera wysoka, ale ażurowa oraz dwa balkony do odczytywania czytań- lektorium
Dwa balkony- z jednej strony- strona lekcji (ST), strona epistołu (NT)
Katedra w Miśni
Przegroda całkowicie zasłaniająca prezbiterium, dodatkowo wyniesionego powyżej poziomu nawy przez kryptę. Nie widać prezbiterium z nawy.
Ołtarz- grób
Ponieważ przy ołtarzu jest sprawowana ofiara i przemiana, zatem przypomnienie momentu śmierci, a potem złożenia do grobu.
Od czasów karolińskich paralela między wydarzeniami z życia i śmierci Chrystusa z liturgią. Chrystus po narodzeniu zawinięty w pieluszki i złożony w żłobie (złożenie eucharystii na ołtarzu, zawiniętej w chustę), potem przy złożeniu do grobu- zawinięty w całun.
Betlejem- hebr. Dom chleba
Sepulcum- grób
W każdym ołtarzu zamurowywane relikwie- ruchoma płytka w mensie, zakrywająca zagłbienie
Stipes fundacji księcia Ratchisa dla San Giowanii w Cividale (737-744)
Chrystus w mandorli
Na tylnej ścianie- wgłębienie na relikwie
Vuolvinus, antepedium ołtarza głównego kościoła św. Ambrożego w Mediolanie
Maiestas Domini- Saloniki, Hosios Dawid V w., malowidło absydy (najwcześniejsze przedstawienie)
Bawit w Egipcie
Inne monumentalne elementy
Gniezno, przy grobie św. Wojciecha- złote płyty i krzyż ufundowane przez Chrobrego, wywiezione do Pragi w czasie najazdu Brzetysława (1038) (zapiski)
Złoty relikwiarz głowy św. Wojciecha ufundowany przez Krzywoustego w 1113
Krucyfiks Gereona, katedra w Kolonii 975
Złota Madonna z Essen, ok. 1000 r.
Księgi liturgiczne:
Sakramentarz (do ok. XII w.)- do sprawowania liturgii (głównie przez biskupów)
Mszał- osobna księga z formularzami liturgicznymi
Antyfonarz
Graduał - księgi z pieśniami i psalmami dla chóru
Ewangelistarz (perykopy- fragment do odczytania na dany dzień)- księga z czytaniami z ewangelii
Sakramentarz tyniecki
Kolonia, ok. 1060-70
Prefacja (od sursum corda do sanctus)
Miniatura Chrystusa na majestacie
Te igitur- inicjał z Chrystusem na krzyżu
Naczynia i paramenty (szaty) liturgiczne
Kielich i patena (symbolika od czasów karolińskich)
Kielich- novum speulchrum Christi (nowy grób)
Patena- kamień zakrywający grób
Korporał (tkanina przykrywająca kielich i patenę)- całun oraz pieluszki Chrystusa
Czara włocławska- zachowana bez pateny i korporału, ale bardzo bogato zdobiona
Kielichy i pateny z Tyńca, XI w.
Kielich agatowy św. Wojciecha
Kielich królewski z Trzemeszna
Kielich niellowany (oba z XII w.) Trzemeszna
Podstawa- 8 cnót, wyżej- 4 błogosławieństwa, modus- rzeki rajskie
Zestawienie scen staro i nowotestamentowych; w ST także sceny ofiar- na szczycie kielicha
Typologia
Patena- kontynuacja programu kielicha, ukrzyżowanie
„rota in medio rotae” (Ez 1)- głowa w kręgu
Oraz sceny o znaczeniu moralnym
Sztuka romańska
Fundacja
Anniversalia- doroczne modlitwy za fundatora
Pochówek ad Sanctos- pochówek we wnętrzu kościoła, „przy świętym”
Do XII/XIII w. fundator wyłącznym właścicielem kościoła (instytucja patronatu), ma prawo do wyboru proboszcza.
1203 Celestyn III- bulla w celu zmniejszenia uprawnień fundatora (gł. Wyboru proboszcza)
Obowiązek fundatora: utrzymanie proboszcza i finansowanie liturgii, także ksiąg i naczyń
Patena kaliska (fundacja Mieszka Starego dla klasztoru Cystersów w Lądzie, 1193-1202)
Awers: Ukrzyżowanie, zwiastowanie, 4 proroków
Rewers: przedstawienie Mieszka III, trzymającego patenę, opat Szymon, dla którego była fundacja, w centrum patron- św. Mikołaj; u dołu- popiersie złotnika Konrada z Lądu (wykonawcy)
Kielich i patena Konrada Mazowieckiego z katedry w Płocku XIII w.
Rewers: upamiętnienie fundatora i jego potomków; książę i jego żona oraz potomkowie
Mozaika absydy San Vitale, 526-547
Przedstawienie fundatora po prawej na skraju, podającego „miniaturę” kościoła San Vitale, w Chrystus otoczony aniołami, po lewej (czyli po prawej Chrystusa) św. Witalis, któremu
Chrystus podaje winiec męczeństwa
Oś horyzontalna, przedstawienie symetryczne
Jezus tronuje na kuli (nie kuli ziemskiej- kosmos jest kulą), nad łąką z czterema rzekami- Eden; zatem fundator zostaje umieszczony w niebie
Mozaiki z orszakami Justyniana i Teodory- fundatorzy trzymają naczynia liturgiczne
Hagia Sophia
Mozaika: Maria z Dzieciątkiem pomiędzy Justynianem Wielkim z modelem kościoła a Konstantynem Wielkim z modelem miasta- bez otoczenia aniołów.
Mozaika: Chrystus między Konstantynem IX Monomachem a cesarzową Zoe
Katedra w Magdeburgu
Relief: Otton I funduje katedrę, przekazuje model kościoła Chrystusowi (tronującemu na wieńcu, Otton w mniejszej skali)
Krzyż Matyldy, Essen 976-1011
Matylda i Otto Dux, jej brat, trzymają model krzyża (nie w towarzystwie osoby świętej)- u podstawy krzyża
Psałterz Egberta (ok. 980, Cividale, Museo Civicico), biskupa Trewiru
Prawdopodobnie od 1013 r. w Polsce, przywieziony przez Rychezę, żonę Mieszka II, potem Gertruda, ich córka, odziedziczyła go, z mężem Izajsławem, księciem kijowskim, wygnana z Kijowa, powraca do Krakowa.
Do psałterza dodane jej miniatury i modlitwy- dlatego w polskiej literaturze określany jako Modlitewnik Gertrudy
Miniatury na sąsiednich kartach: skryba ofiarowuje rękopis Egbertowi
Następna strona: Egbert przekazuje rękopis św. Piotrowi
Ewangelistarz Egberta (Codex Egberti),980-993, Trewir
Pierwsza strona: skrybowie (malutcy) przekazują rękopisy Egbertowi (nie ma Chrystusa)
Ordo Romanus (rękopis zaginiony w 2. połowie XI w.)
Matylda Lotaryńska wręczająca rękopis Mieszkowi II
Ewangelistarz Emmeramski, XI/XII w., Kraków
Zakonnicy ofiarowują kodeks św. Emmeramowi
Drzwi Płockie, poł. XII w., Nowogród Wielki
Umieszczenie wizerunku fundatorów w kwaterach przy kołatkach
Pod kołatką: biskup płocki Aleksander w otoczeniu diakonów (odbiorca fundacji i zapewne inicjator, niekoniecznie fundator)
Wechmann, arcybiskup magdeburski (współfundator, fundator? Czy tylko szkoła?)
Requinus i Waismuth- wykonawcy drzwi
Kościół Norbertanek w Strzelnie
tympanon fundacyjny z końca XII w.
rotunda św. Prokopa
tympanon fundacyjny
Opactwo św. Wincentego na Ołbinie, Wrocław
Tympanon Jaksy 1160-1163
Dwie postaci- obie z modelami, jeden to kościół w Bytomiu oraz inne osoby
Kościół Panny Marii na Piasku, Wrocław
Tympanon Marii i Świętosława (wdowa i syn po Piotrze) po połowie XII w. (kościół obecnie z XIV wieku)
Wszystkie 4 tympanony: w centrum odbiorca fundacji (św. Anna z małą Marią, Chrystus, Maria z Dzieciątkiem, Pantocrator)- fundator z modelem, sakiewką- ofiarowywanym osobie świętej, upamiętnienie rodu- fundacja w aspekcie drugiej osoby- ktoś związany z fundatorem (żona, potomek)
Kolegiata w Wiślicy (XIIw.- mały z prezbiterium wyniesionym na krypcie, 1. tercja XIII w., nieco większy, na tym wszystkim obecny kościół)
Posadzka wiślicka- niellowana- ryt w posadzce
Program ikonograficzny- zaraz za ołtarzem, zatem posadzka w prezbiterium; dwie kwatery- 1.: trzy osoby- młodzieniec, kapłan i brodaty mężczyzna (Kazimierz Odnowiciel?); 2.: trzy osoby- wszystkie postaci zwrócone głowami w górę- w stronę ołtarza
Inskrypcja: Ci chcą być podeptani, aby mogli być wyniesieni do gwiazd.
>sens murowania płyt nagrobnych w posadzkach, a także chowania pod posadzką kościoła
Płyty nagrobne
Konin, stare miasto, 1 połowa XIII w.
Kalisz, 1 połowa XIII w.
Głogów, 1240
>płyta nagrobna z ubogą dekoracją- jedynie motyw krzyża tryumfującego (procesyjnego), bo na wyniesieniu, a poza tym istotna listwa wokół brzegu płyty- wyznaczenie granicy grobu
Opactwo cysterskie w Wąchocku- dekoracja ornamentalna z elementem pastorału, z plecionką (zatem opat), ale nie ma inskrypcji imiennej
Strzelin, Radom, Sandomierz- miecz na płycie- rycerz
Tum pod Łęczycą, 2. połowa XII w., Wiślica, 2. połowa XII w., Strzelno, XII/XIII w.- przedstawienia figuralne na płytach- niezbyt zindywidualizowane- płeć i przynależność społeczna (na żadnej płycie nie ma upamiętnienia konkretnej postaci)
Wawel, katedra
Skrzynka srebrna, wtórnie relikwiarz św. Stanisława, XII w.
Katedra we Włocławku- relikwiarz kruszwicki, XII w.
relikwiarz do przechowywania cennych przedmiotów, zatem oprawa musi być cenna- kosztowny materiał i dość wyrafinowana dekoracja
Architektura cystersów
Nie ma oddzielnej reguły dla cystersów, tylko zmodyfikowana reguła Benedykta z Nursji.
Nie ma zasad budowlanych w regułach, co najwyżej w wypowiedziach wysoko postawionych zakonników.
Burgundia (Bourgogne)
Cluny III 1089-1131/32
Wydłużony plan, pięcionawowy (trójnawowy), transept, część zachodnia zakończona dwiema wieżami.
Od schyłku XI wieku- próby sklepienia ogromnej powierzchni nawy głównej (sklepienie kolebkowe), w tym czasie w Nadrenii sklepienie krzyżowe, a w Normandii sklepienie krzyżowo-żebrowe. Równoległe prace nad rozwiązaniem problemu sklepienia.
Początek XII w.- pojawienie się łuku ostrego w Burgundii (nie jest elementem wyłącznym dla gotku).
Nowość: tryforium- trzecia kondygnacja nawy głównej, pozorna, ale odciążająca optycznie ścianę
Dekoracja rzeźbiarska a mocno antykizującym charakterze. Bardzo rzeźbiarska dekoracja kapiteli, podobnie do form antycznych formowane liście akantu, w części środkowej wyparte przez trójwymiarowo opracowane dekoracje figuralne.
Cîteaux (Cistertium)
Robert z Molesme- 1098 założenie klasztoru w Cîteaux
Pierwsze klasztory cysterskie: La Ferté (1113), Pontigny (1114), Clairvaux (1115), Morimond (1115)- serce cystersów w całej Europie, cała reszta to filie tych klasztorów
Filiacja morimondzka itd.
Podobne plany: trójnawowe, jeden transept, brak vorkirche (zadaszona część przed kościołem właściwym)- bardzo zredukowana formuła kluniacka
Fontenay (filia Clairvaux) 1118- założenie klasztoru, 1130- budowa klasztoru, 1147- konsekracja
Trójnawowy z transeptem, kaplice przytranseptowe (we wszystkich klasztorach cysterskich)
Sklepienie w kształcie łuku ostrego (element regionalny Burgundii)
Pontigny (filia Cîteaux) fundacja 1114, budowa 1140-1160/70, przekształcenie chóru 1185-1212
„gotyk cysterski”, Zisterziensergotik
Dwie kondygnacje (arkady i empora), brak rozrzeźbienia ściany, profilowanie arkad bez zatarcia granicy ze ścianą, sklepienie krzyżowo-żebrowe, brak kontynuacji linii siły, brak systemu wiązanego
Ȋle de France
Saint-Denis, opactwo benedyktyńskie, Suger- przebudowa 1136
Okres budowy pierwszych opactw cystersów symultaniczny z budową pierwszych kościołów gotyckich.
System wiązany
Sens (Burgundia)- trzynawowy, transept niemal niewidoczny, schowany w obrębie murów, prezbiterium zamknięte półkoliście z obejściem i kaplicą, trzecia kondygnacja nawy głównej (tryforium lub empora)
Laon (Pikardia) 1160- - bardzo rozrzeźbiona bryła, system wiązany, dwie kondygnacje między arkadami a oknami, udział ścian jako wydzielenia jednostki przestrzennej ograniczonym do systemu baldachimowego; sklepienie krzyżowo-żebrowe, sześciodzielne, bo jeszcze jedna gurta przechodzi przez środek krzyża sklepienia
Ciągnięcie we wszystkich budowlach gotyckich linii rozłożenia sił aż do samej posadzki (czasem pozorne).
Notre-Dame, Paris, od 1163, 1180- dodanie łuków przyporowych, dekoracja rzeźbiarska z XIII w.- bardziej płaskie opracowanie, system wiązany, transept schowany w bryle, pięć naw, układ kontynuowany w prezbiterium z obejściem dwunawowym (kaplice promieniste)
Gotyk klasyczny, 1. połowa XIII w.
Chartres, Reims, Amiens
Zerwanie z systemem wiązanym, kwadrat nawy bocznej, prostokąt głównej, transept i bardzo rozbudowana część wschodnia z absydiolami na odejściu prezbiterium
Bezpośrednie filie morimondzkie w Polsce
Jędrzejów- fundacja 1140; przebudowa w baroku, trzy nawy, transept i krótkie prezbiterium, brak elementów figuralnych w dekoracji rzeźbiarskiej
Sulejów- fundacja 1176, silnie przebudowany w XVIII w., ale bryła zachowana, prosta bryła i fasada, trójnawowy, sklepiony krzyżowo-żebrowo, brak sprowadzenia do posadzki elementów nośnych, brak wież (elementy charakterystyczne dla budowli cysterskich), łuk ostry stosowany niekonsekwentnie (pojawiają się też łuki półkoliste), ale portal romański, archiwolty niedekorowane, jedynie ornament na jednym pasie pod archiwoltą, brak tympanonu; czysto ornamentalna dekoracja rzeźbiarska, linearna
Wąchock- fundacja 1179- dwubarwny wątek muru, biały i różowy piaskowiec
Koprzywnica- fundacja 1185, budowa 1207 lub 1218-1238, pojedyncze kaplice przytranseptowe
Lubiąż, kościół Cystersów; przekształcenia:
1175- k. XII w.
Lata 80. XIII w.- wprowadzenie sklepień żebrowo-krzyżowych oraz dobudowanie kaplicy poza bryłą po stronie wschodniej
Pocz. XIV w.- wprowadzenie sklepienia gotyckiego na skrzyżowaniu transeptu i nawy
Od połowy XVIII w.
Filie Lubiąża (zbarokizowane):
Trzebnica, 1203-1240
1240- najazd tatarski, zahamował budowę wielu realizacji, a zniszczenia zmusiły do podjęcia nowych
Służki kontynuujące żebra zostały obudowane dekoracją stiukową, ale nadal widać alternację podpór; skrzyżowanie naw- sklepienie sześciodzielne; system wiązany
Nawy boczne- łuki ostre i kapitele kostkowe oraz bazy ze szponami (dekoracja zazwyczaj floralna)- tradycja romańska
Ok. 1200- w Île-de-France- budowy pierszych klasycznych katedr gotyckich
Reims, Amniens, Chartres
Alternacja podpór- tam, gdzie spotykają się w jednym miejscu dwa żebra i gurt, to podpora musi być mocniejsza; tam, gdzie schodzi tylko żebro jarzmowe- słabsza
Architektura cysterska nie jest ani ściśle romańska, ani ściśle gotycka.
Rzeźba w Trzebnicy:
Trzy portale na ścianie zachodniej, zachował się tylko ten z lewej strony, dekorowany rzeźbą w tympanonie o łuku ostrym oraz ornamentalne jego obramienie; rzeźbione kapitele
Modelunek mocno przestylizowany, co widać w opracowaniu szat
Zwarta, blokowa bryła, nieznacznie rozrzeźbiona w fałdach draperii
Występują elementy plastyczne: dość mocno rzeźbione włosy i niektóre fałdy
Przejścia od sylwetek romańskich w stronę pogłębionego reliefu gotyckiego.
Inspiracja: katedra w Bambergu, Frankonia
Jadwiga siostrą biskupa Bambergu Eckberta
I katedra fundowana przez Henryka II, konsekracja 1012, pożary 1081 i 1185
II katedra fundowana przez Eckerta, 1215
Konsekracja 1237
Warsztat rzeźbiarski działający od lat 20.- brak znajomości tradycji gotyckiej
Brama Łaski
Relief fundacyjny- postaci zmniejszają się zgodnie ze zmniejszaniem się powierzchni w związku z łukiem (architektura dyktuje rozwiązanie rzeźbiarskiej- podejście romańskie)
Ok. 1230-1240 II („młodszy”) warsztat
Grupa nawiedzenia- pełnoplastyczne posągi, ustawione w ościeżach portali
Układ fałd szat pozwala na odczytanie pozy; kontrapost- walor trójwymiarowy oraz cechy bardziej „ludzkie”
„starszy” warsztat zmienia swoje techniki- wprowadzenie większej dynamiki z zachowaniem elementów romańskich- nadal fałdy dekoracyjne
Lektorium chóru wschodniego- zderzenie dwóch technik I warsztatu- ok. 1230 i ok. 1240 r. (przed i po przybyciu „młodszego” warsztatu)
Henryków, fundacja 1227 r., konsekracja 1228 r., 1241- zniszczenie podczas najazdu tatarskiego
Detal romański- kapitele bez dekoracji lub z płytko rzeźbioną dekoracją floralną
Kapitel pączkowy- zaczątki podejścia realistycznego względem przedstawień natury
Kościół odbudowany po 1241 r.
Maswerk- scalenie co najmniej dwóch okien prostokątnych oraz okulusa w jedno okno- okno trójdzielne
(forma gotyku klasycznego)
Bardzo wydłużone korpusy nawowe ze sklepieniami sześciodzielnymi i bardzo rozbudowanym chórem wschodnim- Trzebnica i Henryków
Inspiracje:
Walkenried, Harz
(filia Morimond przez Kamp w Nadrenii)
1127-1129 fundacja
1132- założenie pierwszej filii w Pfort koło Naumburga
Rezygnacja z prostokątnego zarysu i wprowadzenie półkolistego zamknięcia chóru wschodniego oraz rozbudowanej części wschodniej
Riddagshausen (obecnie dzielnica Brunschwicku), Dolna Saksonia
Zredukowana forma gotycka w kwestii rzeźbienia ściany (nie ma kondygnacji arkadek), ale rozbudowana w kwestii sklepienia żebrowo-krzyżowego
Druga fundacja kościoła w Lubiążu, druga połowa XIII w. aż do XIV w.
Przebudowa od prezbiterium
Kaplice wokół całego obejścia z zamknięciem wielobocznym, zamknięcie chóru nadal prostokątne; kaplice schowane w bryle
Katedra we Wrocławiu, chór ok. 1244-1270
System wiązany o formie kwadratu, sklepienie sześciodzielne
Chór prostokątny
Sklepienie schodzące w służki zawieszone ponad posadzką.
Kompilacja Henrykowa i Lubiąża II? Cysterskie miały przęsła prostokątne, a Wrocław bardziej archaiczne- kwadratowe; kaplice wokół prezbiterium wrocławskiego podobne do Henrykowa. Cystersi w tym czasie już sprowadzali służki aż do podłogi.
Laon, katedra 1160-1205, chór rozbudowany po 1210
Chór początkowo zamknięty wielobocznie, ale po rozbudowie zamknięty prostą ścianą, dodatkowo także po rozbudowie w prezbiterium zachowano wczesnogotyckie sklepienie krzyżowo-żebrowe na kwadracie, jak w nawie glównej, zaś w transepcie już na prostokącie
nie tylko cystersi zamykali prezbiterium prostą ścianą
Wrocław, c.d.
W maswerkach- kapitele kielichowe oraz dekorowane liścmi realistycznymi i trójwymiarowymi
Brak konstrukcji gotyckiej- kościół ceglany (kościoły gotyckie są kamienne, nie da się ich zbudować z cegły, bo nie wytrzymuje takich obciążeń); kamienny detal, ścianki a nie łuki przyporowe- z cegły
Sklepienie 1272
Korpus z XIV w.
Rzeźba:
Rozrasta się poza płaszczyznę kapitela
Trzebnica, kaplica św. Jadwigi
Jedyna polska budowla zbudowana zgodnie z zasadami budowy katedry gotyckiej
Zróżnicowane maswerki, kapitele kielichowe i liściaste, sklepienie krzyżowo-żebrowe, czterodzielne, na planie prostokąta, ze służkami sprowadzonymi aż do posadzki, żebra polichromowane; opaski kapitelowe zgodne z wysokością takich samych opasek w maswerkach
Portal pomiędzy prezbiterium a kaplicą
Tympanon- głowa i ramiona wystają poza pole tympanonu, rzeźba nabrała trójwymiarowości; roślinność w archiwolcie realistyczna i głębiej opracowana; bardziej realistyczne figury
Dominikanie- ordo praedicatorum (zakon kaznodziejski)
1206, Langwedocja- Diego Abeces i Dominik Guzman dołączają do misji nawracania katarów
Wzorzec apostolski- wędrowne kaznodziejstwo, jałmużna dla utrzymania, dysputy z katarami i waldensami
1215 sobór laterański IV- wstępne zatwierdzenie zakonu (na tym soborze ustalono bardzo surowe zasady powstawania nowych zakonów)
1216 bulla Honoriusza III- ostateczne zatwierdzenie zakonu o regule św. Augustyna, ale z wyrzeczeniem się własności, żebraczy charakter zakonu zatwierdzony na kapitule generalnej w 1220
XII/XIII w.- urbanizacja w Europie
Herezje katarska i waldensa
Sprzeciw wobec bogactwa zakonów: cystersi
Średniowiecze- dwa typy zakonów:
Benedyktyni- klasztor enklawą wyłączoną ze świata zewnętrznego; obowiązki: ora et labora; modlitwa bardzo dokładnie określona
Zakony karmelickie i w regule św. Augustyna- założenie kontaktu ze społeczeństwem, zasady modlitwy według św. Augustyna, wskazanie powrotu do pierwotnego apostolskiego ubóstwa
Impuls do powstania dominikanów- nawracanie heretyków (południowa Francja i północne Włochy)
Langwedocja- herezja zwalczana przez misję papieską (dołączają Diego i Dominik)
Dominikanie- zrzeczenie się wszelkiej własności, na początku nowoprzyjęty dominikanin musi się postarać sam nawet o szatę dla siebie (żebraczka)
Potrzeba formacji intelektualnej- podporządkowana funkcji dysputy z heretykami, wykształcenie umiejętności argumentowania, nauka dialektu
Brak nowej reguły- przyjęcie reguły św. Augustyna
Zmiana typu struktury zakonnej: brak filiacji, struktura silnie scentralizowana- prowincje podległe generałowi zakonu i kapitule generalnej
Franciszkanie- ordo fratrum minorum (zakon braci mniejszych)
1209- założenie zakonu przez św. Franciszka z Asyżu
II zakon- klaryski (Ordo Santae Clarae) powołany w 1211
1223- reguła św. Franciszka zatwierdzona przez Honoriusza III (spory wokół interpretacji reguły)
1517- podział na obserwantów (w Polsce zwanych bernardynami) i konwentuałów, potem dalsze podziały
Obserwanci, reformaci (Ordo Fratrum Minorum Strictiorum Observantiae), rekolekcji (Ordo Fratrum Minorum Reccolectorum), alkantrarzyści lub dyskalceaci (Ordo Fratrum Minorum Discalceatum)- scaleni na mocy unii leonińskiej (Leon XIII, 1897)
1619- odłączenie kapucynów
Rozłamy po śmierci św. Franciszka
Św. Bernard ze Sieny- obserwanci
Misja- duszpasterstwo, zatem potrzebne wykształcenie, choć nie tak wysokie jak u dominikanów
Augustianie (ordo Sancti Augustini)
1256- zjednoczenie różnych wspólnot eremickich według reguły św. Augustyna w zakon żebraczy
Karmelici (odrdo fratrum Beatae Virginis Mariae de Monte Carmel- zakon braci Marii Panny z góry Karmel)
Grupa pustelników w Jerozolimie
1206-1214- łaciński patriarcha Jerozolimy, Albert, nadaje im regułę (zwana „formułą życia”)- zaczątek reguły karmelitańskiej zatwierdzonej przez Honoriusza III w 1226
Po przeniesieniu do Europy reguła adoptowana do nowych warunków przez Innocentego IV
Konwenty mendykantów w Polsce (przybycie w latach 20., pierwsze budowle w latach 30.-50. XIII w.)
Dominikanie- Płock, Kraków, Sandomierz, Wrocław, Gdańsk, Głogów, Poznań
Franciszkanie i klaryski- Inowrocław, Toruń, Wrocław, Gniezno, Zawichost, Nowy Korczyn, Głogów, Żagań, Kalisz
Szybszy rozwój, bo niekonieczne są stałe uposażenia od biskupa- potrzebne finanse tylko na kościół, ale też nie na własność dominikanów, mogą być użytkowane kościoły już istniejące.
Sandomierz, kościół Dominikanów, św. Jakuba
Rekonstrukcje dopiero XIX-XX w.
Zbudowany w całości z cegły- styl w dużym stopniu jest zdeterminowany przez materiał
Technika ceglana jest tania i szybka (nie potrzeba czasu i pieniędzy na wydobycie i obróbkę kamienia)- odpowiednia dla dominikanów
Cegła- dekoracje kolorystyczne i z kształtek, a nie tak jak zazwyczaj w kamieniu, za pomocą komplikowania bryły
Charakterystyczna bryła dominikańska:
Dość wydłużone i wysokie prezbiterium, 1-3 nawy, brak transeptu i kaplic
Brak wież, potem do kościoła sandomierskiego dobudowano niską dzwonnicę, niesklepiony kościół poza prezbiterium (sklepienie, tak jak baldachim, jest symbolicznym obrazem nieba), sklepienie nie jest konieczne, bo ściany są nośne
Sandomierz: łuki arkad ostre, układ bazylikowy z otwartą więźbą dachową w nawach bocznych, łuk tęczowy pełny, podobnie jak okna
Nurt antykatedralny względem powstałego ok. 1220 w Île-de-France, jeszcze bardziej zredukowany wobec cysterskiego
Detal całkowicie ceglany- naśladowanie detalu kamiennego np. plecionka w archiwoltach za pomocą kształtek; kształtki naśladujące rzeźbiarską dekorację kapiteli, niektóre cegły glazurowanej
Duże możliwości formowania delikatnych detali np. fryzu na ścianie
Sieradz, kościół dominikanów (przebudowany w XVI w., ale bryła dominikańska)
Wrocław, kościół dominikanów św. Wojciecha
Na miejscu kościoła z XII w., przekazanego w 1148 augustianom, w 1226- dominikanom z Krakowa
Rozbudowa o prezbiterium, kościół zniszczony w 1241 r., budowa nowego 1250-1270
Nowe prezbiterium z początku XIV w., podwyższenie i rozbudowa 1487
Pierwotnie klasycznie dominikański
Ma transept
Kraków, pozostałości pierwotnego kościoła dominikanów
(obecnie refektarz, pierwotnie kościół z nabudowanym z drugiej kondygnacji dormitorium)
Kraków, kościół franciszkanów
Chór 1237-1270, korpus nawowy dostawiony w 3. tercji XIII w.
Pierwotnie prezbiterium o kształcie krzyża greckiego
Zawichost, kościół franciszkanów i klarysek (pierwotnie tylko tych drugich), przed 1257
Okna zamknięte ostrołukowo, bryła podobna do kościoła dominikanów w Sandomierzu, choć to kościół halowy- bez transeptu i kaplic przyprezbiterialnych, sklepione tylko prezbiterium (widoczne w szkarpach w ścianach)
Chronologia pojawiania się w Polsce:
- cystersi
- mendykanci
- gotyk katedralny (kaplica św. Jadwigi)
Recepcja gotyku katedralnego w Polsce
Ziębice, fara, 3 ćwierć XIII w.
Dwunawowa (nie katedralne), dwa portale o rozwiązaniach katedralnych- ostrołukowe i z ażurową dekoracją roślinną o naturalistycznym podejściu do liści (dekoracje silnie przekuta w XIX w.), forma wypukła, a nie ściśle ornamentalna
Złotoryja, fara
Portal boczny o dość rozbudowanym stylu romańskim- kolumienki uskokowe, niedekorowane na łuku pełnym
Korpus dobudowany pod koniec XIII w.- przeredagowanie gotyku katedralnego do układu halowego, podparcie każdego przęsła w czterech punktach (jak baldachim), sklepienie krzyżowo-żebrowe na służkach sprowadzonych aż do posadzki
Portal zachodni z rozetą i portalem uskokowym, ale na łuku ostrym i z detalem roślinnym, pączkowym
Lwówek Śląski- rzeźba
Portal o bogato zdobionych archiwoltach, nadal kolumienki uskokowe
Tympanon- scena koronacji Marii, bardzo plastyczna rzeźba i naturalistyczna roślinność
Dekoracja figuralna w archiwoltach
Lubiąż II
Przebudowa kościoła w zredukowanej gotyckiej formie- sklepienie na planie przęsła gotyckiego (wydłużony prostokąt)
Recepcja gotyku katedralnego rozwija się nie w katedrach, a w farach.
Katedry gotyckie
Konkurencja pomiędzy Gnieznem a Krakowem
Kanonizacja św. Stanisława- zabity w 1079 r.
Katedra jako kościół królewski
Różnice stylistyczne pomiędzy chórami a korpusami- z powodu różnic chronologicznych w budowie
Styl- zespół cech, które charakteryzują grupę budowli, modus- wewnątrz stylu
Czyt.: Jan Białostocki, Styl i modus w sztukach plastycznych w: Sztuka i myśl humanistyczna, Warszawa 1966
Wrocław
Chór 1244-1270
Korpus ok. 1320- przed 1376
Prosto zamknięty chór i brak kaplic dookoła chóru- trop do architektury cysterskiej?
Ale prosto zamknięte chóry nie są jedynie rozwiązaniem cysterskim.
Sklepienia w partii chórowej- krzyżowo-żebrowe sześciodzielne (typowo wczesnogotyckie)
Dwie wschodnie i dwie zachodnie wieże (dodatkowe dwie wzbogaceniem programu katedralnego)
Sześciodzielne sklepienie nie jest sprowadzone do samej posadzki, urywa się, nałożony na ścianę; dość masywna ściana obwodowa- nie jak w gotyku (z powodu cegły?)
Zdecydowana dominacja kierunków pionowych (brak gotyckiej równowagi wertykalno-horyzontalnej)
Rezygnacja z kapiteli i opasek- zaakcentowania granicy między ścianą a sklepieniem
Brak trzeciej kondygnacji, choć jest miejsce na tryforium czy emporę- pozostawienie pełnej powierzchni
Gzyms wzdłuż ściany prezbiterium nie został zrekonstruowany, ale tylko nieznacznie zmienia to recepcję.
Chór- bardzo masywny gzyms- różnica względem chóru (gdzie masywne służki dominują linie wertykalne)
Zmiana stosunku do detalu architektonicznego- rozglifienie okien- w odróżnieniu od chóru, wykończenie kamienne
Pseudotransept- transept nie wychodzący poza bryłę, wyróżnia się szerokością przęsła i sklepieniem w nawach bocznych- trójpodporowe, trójdzielne (polega na podzieleniu na trzy trójkątne przęsła i wpisany półpromień)
Kraków
Chór 1320-1346
Korpus do 1364
Katedra jest z definicji kościołem biskupim
Od koronacji Łokietka kościół koronacyjny królów Polski
Sanktuarium św. Stanisława
Od pochówku Łokietka i Kazimierza Wielkiego- nekropolia władców
Przebudowa od chóru, na tym miejscu znajdowała się wcześniejsza katedra romańska (zamiar całkowitego rozebrania katedry- chór rozebrano, w trakcie końca prac przy prezbiterium, być może ze względów finansowych lub ideowych konsekwencji tak drastycznej przebudowy- decyzja o nienaruszaniu części centralnej, gdzie znajduje się konfesja św. Stanisława- w konsekwencji złamanie osi katedry- widać to w elewacji transeptu; zachowanie krypty św. Leonarda oraz wykorzystanie dolnych partii wież)
Cegła i kamień
Prezbiterium
Wszystkie elementy konstrukcyjne i ornament są kamienne, tylko wypełnienie ścian z cegły
Znacznie mniej masywna ściana niż we Wrocławiu
Nie ma tryforium, ale okna podzielone w poprzek- nawiązanie do formy tryforium, gzyms przez okno
Każde okno ujęte dwoma arkadami
Sklepienie trójpodporowe (w tym samym momencie co Wrocław)- służy wprowadzeniu iluzji zamknięcia wielobocznego- powiązanie zredukowanego wzorca katedralnego (proste zamknięcie prezbiterium) z zasugerowaniem tradycji zamknięcia wielobocznego
korpus
System filarowo-szkarpowy (z powodu wykorzystania cegły); wprowadzenie szkarpy przylegającej do filaru- pogłębienie arkady, co ukrywa szkarpę
Brak trzeciej kondygnacji, okna podzielone wertykalnie, rezygnacja z iluzji tryforium, pozostawione dwie blendy, wprowadzenie figur rzeźbionych na konsolach i pod baldachimami, na wysokości okna nawy głównej (w katedrze gotyckiej XIII w. nie ma rzeźby figuralnej we wnętrzu, ale pierwszym miejscem, gdzie pojawia się taka rzeźba figuralna na służkach- Sainte Chapelle, 40. XIII w.)
Fasada:
Bardzo mało miejsca, nie można stworzyć imponującej fasady do oglądania z dystansu
Dostawienie kaplic zasłania ją
Rozeta- nawiązanie do gotyku; trzy motywy na gładkiej ścianie- posąg św. Stanisława na konsoli i pod baldachimem, herb Królestwa Polskiego, inicjał Kazimierza Wielkiego na drzwiach
1333- śmierć Łokietka- fundacja przez Kazimierza Wielkiego nagrobka (ten sam warsztat, który wykonywał dekorację katedry w tym czasie)- nagrobek z baldachimem (rekonstrukcja Sławomira Odrzywolskiego 1897-1898, znaczne zmodyfikowanie oblicza Łokietka- na wzorach Matejki, baldachim rekonstruowany na podstawie opisów, był tam wcześniej); pełnoplastyczna figura króla na trumnie dekorowanej motywem płaczki (typowe, ale dodanie baldachimu jest nowością- domena nagrobków królewskich), piaskowiec
70. lub 80. XIV w.- nagrobek Kazimierza Wielkiego (zmarł w 1370 r.)- dokładnie naprzeciwko nagrobka Łokietka (te dwa flankują chór), także nagrobek trumnowy z baldachimem (baldachim ustawiony na trumnie), czerwony marmur (późniejsze nagrobki też z tego materiału- królewski), na trumnie dekoracja postaci w strojach świeckich siedzące w arkadach, odwrócone do siebie i dyskutujące- urzędnicy królewscy?- idea Corona Regni Poloniae- polegająca na ścisłym powiązaniem z administracją, król już nie utożsamiany z państwem, urzędnicy jednym z elementów zapewniających ciągłość władzy; program nierozerwalności terytorialnej państwa polskiego (nie ma nawiązania w tym nagrobku)
Czyt.: Paul Crossley- publikacje o architekturze małopolskiej
Związek z:
Saint-Denis
Opactwo benedyktyńskie, a nie katedra; kult św. Dionizego- patrona Francji; miejsce przechowywania legendarnego sztandaru Francji oraz orifalmme (aurea flamma- złoty płomień); inicjacja przebudowy od Sugera- doradcy Louis VI i VII, 1147-1149 regent w czasie II krucjaty; od Louis IX (1226-1270) nekropolia królewska
Opactwo Westminsterskie
Od Wilhelma Zdobywcy (1066) kościół koronacyjny królów Anglii; przebudowa za Henryka III ok. 1245- sanktuarium Edwarda Wyznawcy; od XIII w. nekropolia królewska
Praga
1344- powołanie arcybiskupstwa w Pradze
Kościół koronacyjny, kaplica św. Wacława, nagrobki symboliczne Przemyślidów (Karol IV Luksemburski- spokrewniony przez matkę z Przemyślidami)
Gniezno
Chór 1342-1370
Korpus ok. 1370- XIV/XV w.
Budowa rozpoczęta w momencie, gdy kończona jest przebudowa chóru katedry krakowskiej- konkurencja
Wielobocznie zamknięty chór z obejściem (jak francuskie katedry francuskie)
Brak tryforium, zamiast tego na bocznych ścianach chóru ślepe arkadowania wtopione w nadłucza arkad
Głównie cegła
Sklepienie krzyżowo-żebrowe czterodzielne, żebra przechodzą w służki bez opasek (nie ma granicy między ścianą a sklepieniem), służka opiera się na gzymsie, a nie jest sprowadzona do posadzki, potem gładka powierzchnia filaru- podział na dwie powierzchnie ściany, przełamanie ciągłości tradycyjnego gotyku
Wieniec kaplic dodany później
Nie ma nawet pseudotranspetu
Niespójność chóru z korpusem- gzymsy nie spotykają się na tej samej wysokości, choć arkady są tej samej wysokości; inny sposób traktowania tworzywa- w chórze znaczny udział kamienia, w korpusie niemal wszystko z cegły, w korpusie kontynuowane sklepienie krzyżowo-żebrowe wydzielone opaską i doprowadzone do posadzki; w chórze bardzo surowa ściana, w korpusie bardziej plastyczne potraktowanie ściany- lizena zmienia kształt, nadłucza arkad profilowane, w nich rzeźby ze sztucznego kamienia, jak w portalach
Architektura Krakowa w XIV w.
Kraków i Kazimierz były oddzielnymi miastami.
Kościół Dominikanów, długi chór z połowy XIII w.
Pseudohala z końca XIII w.
Przebudowa bazylikowa 1365- początek XV w.
Powstaje w sąsiedztwie aktualnego refektarza, który być może był całym kościołem lub prezbiterium- Dominikanie dostali całą, choć niewielką, budowlę od miasta, potem wznieśli nowy kościół
Fryz aktualnej części wschodniej wyznacza pierwotną wysokość prezbiterium
Dość wysoki jak na tamte czasy prezbiterium, tam pochowany fundator, Leszek Czarny
Zamknięty prostą ścianą
Do niego dobudowany korpus halowy/ pseudohalowy
Największa w swoim czasie budowla krakowska
Pożar w połowie XIX w.- potem poważna restauracja
Pierwotny układ artykulacji ściany- alternacja podpór- mocna służka sześcioboczna (?)- słabsza służka półkolista- więc sklepienie krzyżowo-żebrowe sześciodzielne
Cegła- uniemożliwienie klasycznych rozwiązań gotyckich
Kościół Mariacki
Korpus halowy XIII/XIV w.
Zasadnicza zmiana w kierunku bazyliki zapewne na początku lat 80. XIV w.
Wieże z końca XIII w. (do XIV w.)- zachowane dolne ich partie
Pierwotnie: kościół dwuwiekowy, zapewne z wydłużonym prezbiterium i korpusem halowym (za Dominikanami)
Najwcześniejszy chór tego typu: 1340-1360- dobudowany do korpusu z fasadą dwuwiekową
Zamknięty wielobocznie; dekoracja detalem nawiązującym do fazy gotyku poklasycznego- tzw. ryonnant (dekoracja kamieniarska na ścianie z cegły- zwieńczenia szkarp w formie fiar maswerkowych, w kluczach okien)- modyfikacja wzorca dominikańskiego
Dalej nawiązania do rayonnant- potraktowanie ściany- możliwie duże powierzchnie okien (najdłużej w dół jak się da i wszerz)- nawiązanie do Sainte Chapelle?
Za modelem kaplicowym prezbiterium:
Domniemany fundator: Mikołaj Wierzynek Starszy- miał dążyć do stworzenia z chóru wydzielonej przestrzeni liturgicznej
Sklepienie oparte na filarach otoczonych z pęków służek- pojawia się to także w korpusie katedry (pierwszy raz takie rozwiązanie w Sainte Chapelle)
Korpus bazylikowy 1392-1397
Układ dwukondygnacyjny, obfita polichromia podkreśla kontrarkadę powtarzającą tę z dolnej kondygnacji
Polichromia XIX/XX w.
Dwuwiekowa fasada pozostała jeszcze z układu halowego
Podobne: fundacja Kazimierza Wielkiego przed połową XIV w.- kościół św. Andrzeja w Olkuszu; kościół halowy, kilkuprzęsłowe prezbiterium, brak transeptu
Katedra krakowska
Chór 1320-1346
Korpus do 1364
Układ bazylikowy
Różnica- transept
Dwukondygnacyjna elewacja wewnętrzna- zastosowane później w „kościołach kazimierzowskich”
Sklepienie- trójpodporowe w zamknięciu- wprowadza iluzję zamknięcia wielobocznego
„Kościoły Kazimierzowskie”
Kolegiata w Wiślicy, od ok. 1350-1352
Kolegiata w Sandomierzu, fundacja przed 1370, konsekracja 1382
Stopnica, Niepołomice, Szydłów- od połowy XIV w.
Pozorny podział na dwie nawy?
Kazimierz, kościół Augustianów św. Katarzyny
Chór 1342-1363 i 1363-1378
Dekoracyjne oszkarpowania, ale brak kluczy okiennych i inna dekoracja glifów okiennych
Podobny do chóru kościoła mariackiego
Przednie szkarpy zakończone dwukondygnacyjnymi fiarami z płytkimi dwoma arkadkami na pierwszej kondygnacji, dalsze z jedną kondygnacją z głębszą arkadką- zmiana warsztatu?
Zamknięcie pięciobocznie (mariacki zamknięty trójbocznie)
Pseudosklepienie z konstrukcji drewnianej na miejsce zawalonego i nieodbudowanego sklepienia
Planowana i niezrealizowana fasada dwuwieżowa za kościołem mariackim
Niedokończony- brak fasady (zabezpieczenie po zakończenia przęsła, potem jedynie przebite oknem i dobudowany szczyt)
Szczególne rozwiązanie- brak ciągłości służek, które kończą się na wysokości gzymsu, a tam, gdzie powinna być kontynuowana, pojawia się sterczyna przylegająca do ściany (naruszenie kierunku z góry w dół i zaburzenie ciągłości architektonicznej)
XIV/XV w.- dobudowanie kruchty i kaplicy bocznej
Poklasyczne rozwiązania przylegające do niemal niezdobionej ceglanej ściany
Bogata dekoracja oblicowanego kamienia z tradycji architektury praskiej Karola IV
Kazimierz, kościół Bożego Ciała (parafialny dla Kazimierza)
Chór 1342-1348 i ok. 1380-1405 (konsekracja)
Bardzo oszczędna dekoracja szkarp
Jednolitość w kwestii detalu, ale przerwa w wątku muru- zmiana warsztatu
Najpierw wytyczono zarys murów obwodowych, potem dalej
Planowana i niezrealizowana fasada dwuwieżowa za kościołem mariackim, tylko jedna wieża.
Konkurencja dla kościoła mariackiego, bo Kazimierz był konkurencją dla Krakowa
Korpus dwukondygnacyjny z wprowadzeniem wątku z kamienia łamanego w nadłęczach arkad międzynawowych (surowy charakter)
Najbardziej ascetyczna realizacja w formach detalu
Wzór kościoła z początku XIV w.
Prezbiterium (wydłużone)- zmiana wzorców wobec chóru dominikańskiego- wyciągnięcie w górę, zamknięcie wieloboczne, dekoracja kamieniarska
Arkady międzynawowe niemal stykające się z gzymsem międzykondygnacyjnym
Arkada międzynawowa wyznacza szerokość drugiej arkady w drugiej kondygnacji- w niej węższe okno- brak tryforium czy empory (tak byłoby w gotyku)
Charakterystyczne zlepienie zupełnie innych członów- zwartego korpusu niemal do wpisania w kwadrat oraz silnie wydłużonego prezbiterium, bez oddzielenia, jedynie łuk tęczowy
Przebudowa kościoła Dominikanów
*1850 r.- pożar kościoła i całej dzielnicy
Kolegiata w Wiślicy
Budowla w całości kamienna, ale brak dekoracji architektonicznej
Korpus halowy, prezbiterium dość wydłużone, kilkuprzęsłowe (charakter kaplicowy- nie tak wyraźny jak w Krakowie)
Korpus halowy dzielony trzema wielobocznymi filarami- układ dwunawowy
Bardzo oszczędnie potraktowane ściany boczne, nie ma żadnej artykulacji na poziomie ściany
Sklepienie zawieszone na służkach podwieszonych wysoko i na głęboko wtopionych filarach
Bardzo dekoracyjne sklepienie- skomplikowane sklepienie gwieździste- gwiazdy przenikają się, nie można ich dokładnie odczytać- powiązanie sklepienia na kwadratowym i na trójkątnym przęśle
Sklepienie nie dzieli się na dwie nawy, jest jednolite- czy zatem kościół jest dwunawowy?
Antygotyckie podejścia do konstrukcji i artykulacji- cecha architektury gotyk poklasycznego?
Niepołomice, kościół parafialny
Cały korpus radykalnie zmieniony w późniejszym okresie
Szydłów, kościół parafialny- cegła
Stopnica, kościół parafialny- kamień
Bardzo podobne typy brył
Wnętrze podzielone dwoma filarami, bardzo wysoko podwieszone sklepienie, z dominacją trójpromieni
Różnice wobec Wiślicy: na ścianie dłuższej 1 punkt podparcia, na krótszej- 2- zaprzeczenie logice; w Wiślicy dłuższa- 3, krótsza- 2
Wiślica- ślady podziału na przęsła, można wyznaczyć środkowy kwadrat, skrajnych już nie można
Stopnica- nie ma żadnego kwadratu ani prostokąta- tylko trójkąty, ale także przenikające się, jeśli chodzi o przęsła
Skala zredukowana, ale bardziej odważne rozwiązania architektoniczne
Sandomierz, kolegiata
Fundacja Kazimierza Wielkiego tuż przed śmiercią
Kościół halowy
Tradycyjny układ trójnawowy z konsekwentnym podziałem na przęsła
Służki nie spotykają się z jednym poziomie z opaskami kapitelowymi- gotyk poklasyczny, a nie rozwiązania klasyczne
Długosz: Kazimierz wielki jako pokutę za zabicie kanonika krakowskiego Baryczki miał wybudować kościoły (ekspiacyjne)- te na prowincji- Niepołomice, Szydłów, Stopnica (?), ale Sandomierz ma inną zupełnie konstrukcję
Państwo Krzyżackie w Prusach
Zakony walczące w Ziemi Świętej:
Joannici
Templariusze
Krzyżacy
Zamki
-Zamki konwentualne (wysokie), powstawały na ziemi chełmińskiej i Pomorzu Gdańskim 60.-70 XIII w.- XIV w.
- rozwój zamków po 1309 r.
- zamki krzyżackie w końcu XIV w.-XV w.
Zamki konwentualne
Radzyń Chełmiński, k. XIII w.- lata 30. XIV w.
Plan kwadratu lub zbliżonego prostokąta
Nie ma murów zewnętrznych- same mury zamku pełnią tą rolę- są znacznie mocniejsze niż po prostu mur
Elementy klasztorne: całe założenie oparte na schemacie karolińskim klasztoru- czworokątny wirydarz otoczony krużgankami- jedno skrzydło czterech skrzydeł otaczających wirydarz stanowi kościół (zazwyczaj wiele wyższy od reszty zabudowań), wciągnięty w obręb murów obwodowych- nie osobny budynek, ale pomieszczenie w skrzydle wejściowym, znacznie wyższe od innych- dwie kondygnacje złączone w jedno, wieloboczne zamknięcie chóru wprowadzone za pomocą załamania ścian wewnątrz, ale wtopione w mur, który od zewnątrz jest prosty
Dormitoria, refektarze itd.- wciągnięte w obręb murów; te o najważniejszych funkcjach są najbliżej kościoła, dormitoria oddalone (klasyczne rozplanowanie)
Schron- wewnętrzna wieża w jednym narożniku, silnie fortyfikowana
Wieżyczki na narożach mają głównie funkcję obserwacyjną
>zamek także sygnałem władzy nad zdobytą ziemią
Reguła narzuca obowiązek spędzania nocy w klasztorze- sieć klasztorów-zamków musiała zatem być na tyle gęsta, żeby podróż między nimi nie trwała dłużej niż dzień
Budulec- cegła- mała ilość kamieniołomów
Rzadkie i wąskie otwory w murach, brak dekoracji (raczej elementy wystroju, np. portale, z kamienia sztucznego)- funkcja obronna zamku połączona ze stabilnością muru
Wzór zembrówkowy lub inne na ścianach
Gniew, od końca XIII w.
W dużym stopniu rekonstrukcja
Masywny czworobok wysoko wyciągniętych ścian ujęty w cztery wieżyczki (typ)
Różnice co do typu: okna powtórnie przebite w XVI w., wtedy też zmieniono układ pomieszczeń- po hołdzie pruskim siedziba kasztelana
Golub, 1305-1311, attyka z początku XVII w.
Budowany jeszcze przed przeniesieniem stolicy zakonu do Malborka
Przebudowy:
Okna całkowicie wtórnie przebite w okresie późniejszym
Pozostawione glify ostrołukowe, ale w nie wstawione kwadratowe okna
Wieżyczki zastąpione ozdobnymi basztami o charakterze reprezentacyjnym
Postawiono dodatkowe budowle- złamanie zasady twierdzy zamkniętej w mury wewnętrzne
Lidzbark Warmiński, zamek biskupów warmińskich, od połowy XIV w.
Recepcja założenia zamku konwentualnego w zamkach o innej funkcji
Czworoboczny budynek o wysokich murach, ale nie aż tak jak u krzyżaków
Kościół po lewej stronie- u krzyżaków po prawej
Czworoboczne wieżyczki nadwieszone, a nie wtopione w mur- brak funkcji stricte militarnych oraz brak funkcji klasztornej
Malbork
Zamek wysoki od końca XIII w., rozbudowany od 1331 (1309- przeniesienie stolicy zakony z Wenecji do Malborka)
Pierwotnie:
Czworobok murów z wirydarzem otoczonym krużgankami oraz pomieszczeniami zakonnymi
Kościół wciągnięty w mury, wieloboczne schowane w murach zamknięcie prezbiterium
1330-40- rozbudowa, główna rozbudowa kościoła- powiększony o dodatkowe przęsło prezbiterium, dobudowana pod nim druga kaplica- złamanie stricte obronnego charakteru zamku- pomieszczenia wyszły poza obręb murów obwodowych
Obudowanie zamku murami zewnętrznymi, wprowadzenie znacznie bogatszej dekoracji rzeźbiarskiej
Zamek średni, budowa po przeniesieniu stolicy, rozbudowa aż do XV w.
Trzy skrzydła, otwarty na dziedziniec
XIV/XV w.- dobudowanie Pałacu Wielkiego Mistrza- wyjście poza mury obwodowe
Coraz bardziej zamek traci charakter obronny
Dewastacja XVIII- początek XIX w.
Podczas zaboru pruskiego zamek był magazynem- pożądane mniejsze okna
1895- więzienie, zamurowane okna
Przemarsz wojsk radzieckich na Berlin w czasie II wojnie światowej- znaczna dewastacja
Restauracja zamku:
Lata 30.- Karl Schinkl- głównie restauracja Pałacu Wielkiego Mistrza
Z zasady nie postulowano poszukiwania stanu pierwotnego, ale proponowanie własnego pomysłu artystycznego
Druga połowa XIX w.- zmiana podejścia do konserwacji- postulowanie badań nad pierwotnym kształtem- badania oparte na analogiach
Lata 60. XIX w.- Konrad Steinbech- kolejna rekonstrukcja oparta na badaniach
Aktualnie większość zamku jest rekonstrukcją
Dość dobrze zachowane elementy (niekoniecznie oryginalna)
Kapitularz zamku wysokiego- dekoracja ze sztucznego kamienia, ozdobny portal z namnożonymi archiwoltami i kolumienkami- zendrówki i kształtki pokryte polichromią i terakotą; wykorzystanie pojedynczych elementów kamiennych (granitowe trzony kolumien)
Złota brama (XIII-XIV w.)- portal z wirydarza do kościoła zakonnego (do tej pory odtwarzany kształt kościoła)- dekoracja figuralna- przedstawienia panien młodych i głupich w archiwoltach, tuż przed opaską kapitelową; dekoracja roślinna i zoomorficzna
Środkowe okno prezbiterium zaślepione, na zewnątrz w nim ustawiona monumentalna rzeźba Marii z Dzieciątkiem (ok. 1340 r.), w dużej części złota i obłożona mozaiką- brak paraleli- ewentualnie monumentalne figury Rolanda na rynkach niektórych miast niemieckich; osobliwe umieszczenie
Rozbudowa kościoła- dobudowa kaplicy św. Anny pod prezbiterium, konieczność rozbudowania dolnej części pod prezbiterium
Tradycyjne rzeźby św. Anny
Portale- południowy i północny, w każdym tympanon, oraz tympanon w ścianie szczytowej
Pałac Wielkiego Mistrza, Nicolas Fallensee
Dwa bliźniacze refektarze- letni do 1393 r.
Okna o dwóch kondygnacjach i o wyrafinowanym maswerku, zamknięte prosto- inaczej niż w zamku wysokim
Zamek w Bytowie
Także Nikolaus Fallensee
Wielkie mury obwodowe, zamek w środku- zupełnie inna koncepcja
Katedry
Kościoły zakonne (cystersi, franciszkanie)
Fary
Fundacje Władysława Jagiełły
Sobór w Konstancji, 1414-18
Próba zakończenia schizmy z kościołem wschodnim- podciągnięcie malowideł wschodnich w kościołach katolickich fundowanych przez Jagiełłę pod ekumeniczny charakter
Sobór w Bazylei, 1431-1438
Sobór w Ferrarze i Florencji
Jagiełło:
Fundator wielu kościołów
Poznań, kościół Bożego Ciała, fundacja 1406, przebudowa 1465-1470
Kościoły Bożego Ciała budowane jako ekspiacja za profanowaną (rzekomo przez Żydów) hostię
Monstrancja, 1400, fundacja Jagiełły
Lublin, kościół Brygidek, 1412-26
Wotum dziękczynne za Grunwald
Wiślica, kolegiata
Fundacja malowideł w kościołach Kazimierza Wielkiego
Legitymizacja władzy przez kontynuowanie ciągłości poprzedniej dynastii, kontynuacja polityki
Lublin, kaplica Trójcy Świętej, zamek
Malowidła w zamku Kazimierza, 1414
Matka Boska Częstochowska
Italia XIII w. (na podstawie modelu wschodniego?)
Przemalowany w XIV w. w manierze italizanizującej (w Italii?)
Przemalowany w XV w. po północnej stronie Alp?
Kult maryjny od XV w.
Ustanowienie obrazu dobrem dynastycznym, choć fundatorem był Władysław Polczyk
Kraków, katedra
Koronacje w Krakowie, choć nadal przez arcybiskupa gnieźnieńskiego
Miejsce pochówku królów
Nagrobek po środku prezbiterium- Władysław Łokietek, lata 40. XIV w.- nie sugeruje innych nagrobków
Po śmierci Kazimierza nagrobek Łokietka przesunięty, naprzeciwko ustawiony jego nagrobek- już założenie wielu nagrobków
Nagrobek Łokietka: dodanie baldachimu do typowego nagrobka tubowego z leżącą figurą zmarłego (poza nielicznymi wyjątkami baldachimy tylko w nagrobkach królewskich)
Aktualny baldachim jest z rekonstrukcji XIX w.
Nagrobek Kazimierza: otwarte oczy leżącej postaci (połączenie życia i śmierci), baldachim stoi bezpośrednio na tumbie; znaczące zmiany- wykonany z czerwonego marmuru (z Węgier)- symboliczna czerwień królewska (następne nagrobki też czerwonego marmuru); tumba z postaciami, ale nie z płaczkami, ale siedzące postaci urzędników królewskich, dyskutujących ze sobą- wątek nagrobka jako dzieła upamiętniającego czyny zmarłego za życia (rada po śmierci króla- ważny moment, bo to ostatni Piast) lub pokazanie idei władzy królewskiej z koncepcją Corona Regni Poloniae
Corona Regni Poloniae- władza królewska oparta na administracji urzędników; scalanie i nierozerwalność ziem królestwa
Nagrobek Jagiełły: z czerwonego marmuru, biały baldachim; szczególne cechy- znowu postaci opłakujące króla, ale to urzędnicy królewscy (biskupi itd.); te postaci trzymają tarcze herbowe- program heraldyczny, czyli jakie dokładnie ziemie obejmowało jego królestwo
Datowanie nagrobka sporne: ok. 1421 (większość badaczy; za życia króla), po 1434; po 1440 (tylko jeden badacz); zatem nagrobek powstałby równolegle z malowidłami fundowanymi przez Jagiełłę- bardzo silny impuls toskański- wczesny renesans (jak to się ma da ruskich malowideł?- niespójność fundacji)
Baldachim Giovanni Cini, 1519-1524 (za Zygmunta Starego)
>Lorenzo Ghiberti, św. Jan Chrzciciel, 1412-1416, Florencja, Orsanmichele
Równolegle do fundacji Jagiełły- wczesny renesans włoski
Draperie miękkie, płynne i gładko modelowane, potraktowane nieco dekoracyjnie
Układ draperii pozwalający na odczytanie postaci, ale też dekoracyjny- styl miękki, piękny, międzynarodowy (połowa XIV w.- połowa XV w.)- styl właściwy dla całej Europy (pierwsza taka formacja artystyczna właściwa dla całej Europy); piękne Madonny- bardzo podobny typ sylwetki, bardzo wygięta linia i bogate draperie, także miękki i płynny przebieg fałd (np. Czechy, Austria, Krzyżacy, Polska)
>Claus Sluter, Studnia Mojżesza, Champmol, 1395-1402
Maria z Dzieciątkiem z Regulic (Małopolska), ok. 1370 r.
Te same tendencje co w Europie (tylko skromniejsze fałdy)
Madonna z Krużlowej, 1. ćwierć XV w.- bardziej dekoracyjna
Godzinki księcia Jana de Berry, bracia Limburg, 1412-…
Też styl miękki
Gentile da Fabiano, 1425- Maria z Dzieciątkiem
Masaccio, 1426
Porównanie: Masaccio wczesnorenesansowy- bardziej swobodna sylwetka i mniej dekoracyjna tkanina, ale nadal jest jej za dużo
Nagrobek Jagiełły:
Figura nadal średniowieczna
Nie ma elementów gotyckich na tumbie- płaskie płyciny- raczej renesansowe
>Donatello- także bardzo dekoracyjna draperia
Nagrobek Kazimierza Jagiellończyka:
W kaplicy świętokrzyskiej fundowanej przez Kazimierza Jagiellończyka przy zachodniej fasadzie, tam także malowidła ruskie
Kontynuacja dzieła ojca- fundacja gotyckiej kaplicy z malowidłami malowanymi przez warsztaty ze wschodu
Przemiany rzeźby i malarstwa drugiej połowy XV w.
Zmiana stosunku do tworzywa w rzeźbie
Przemiany stylu- „styl łamany”- zastąpienie stylu miękkiego
Późnogotycki realizm
Zmiana form upamiętnienia- nowe typy nagrobków, nowe wątki treściowe w nagrobkach
Zmiany z poliptyków w stronę jednoczęściowych nastaw ołtarzowych
Południowe Niemcy- Szwabia (Ulm)- główne impulsy przemian dotyczących stylu, form upamiętnienia i nastaw ołtarzowych
Hans Multscher
Nastawa ołtarzowa fary w Ulm (retabulum Konrada Karga)- 1433 (zniszczone znacznie 1531)
Nisza w ścianie, całość zaplanowana jako jednolita przestrzeń, w której stały trzy figury, próba wprowadzenia jednolitości- za figurami tkanina stapiająca kompozycję oraz wprowadzenie przestrzeni za figurami, co wprowadza jakieś osadzenie, a nie tylko szafa nastawy
Hans Multscher rzeźbił w kamieniu i drewnie- nisza kamienna, skrzydła i rzeźby drewniane
Landsberg Am Lech- figura Matki Boskiej, ok. 1437 (rozproszona nastawa ołtarzowa)- jeszcze dekoracyjne farby, ale już bardziej realistyczne, można odczytać układ ciała- układ łamany (twardsze i prostolinijne układy draperii)
Niderlandy
Nikolaus Gerhaert(s) van Leyden - nauczyciel Wita Stwosza?
Trewir- Strasburg- Pasawa- Wiener Neustadt
Krucyfiks z cmentarza w Baden-Baden, 1467- znów łamanie
Późnogotycki realizm- kontrast z jednak dekoracyjną tkaniną
Nagrobek Fryderyka III, katedra św. Szczepana w Wiedniu, 1467
Postać krocząca (wcześniej leżąco-stojąca)- moment śmierci- moment przejścia; postać ujęta arkadą- brama, granica, ale zostaje poduszka, otwarte oczy- dualizm snu i kroczenia
Kraków- w drugiej połowie XV w. powstaje kilka dużych nastaw ołtarzowych
Poliptyk dominikański, ok. 1465:
Dążenie do łamania draperii, słabo zaznaczony realizm- tylko włączanie pejzażu
Struktura dość tradycyjna- silnie podzielona na kwatery
Mikołaj Haberschrack
Kościoł św. Katarzyny na Kazimierzu- nastawa ołtarzowa, 1468- fundacja
Co było w szafie głównej- tego nikt nie wie!
Ramiona- pasja i życie Marii
Rozbudowa studiów typów fizjonomicznych- wprowadzenie pejzażu i elementów architektonicznych- głębia (nie rozbudowa skali ołtarza), wprowadzenie nokturnu, brak tendencji do scalenia nastawy, nadal kwatery
Kościół Mariacki
Ołtarz, 1477-1489
Wit Stwosz- ur. 1447- zm. 1533, Norymberga
Różnica wobec ołtarzy szwabskich, które operowały 3-5 frontalnymi figurami, ewentualnie nieco scalone
Wit: zasypiająca Maria, po dwóch apostołów po bokach- jedna grupa kompozycyjna, dodatkowo w drugim planie postacie załamujące ręce- nastawa sceniczna
Apostołowie drugiej kondygnacji patrzą w górę- uczestniczą we wniebowzięciu- jednocześnie dwie i jedna scena
Dzieło przełomowe- tradycja pięcioosiowego ołtarza szwabskiego oraz zapowiada ołtarze monosceniczne
Styl łamany- ostre załamania szat w obu kondygnacjach
Nagrobek Kazimierza Jagiellończyka
Wit Stwosz
Nawiązanie do figury kroczącej- nie wprost, jest poruszona, ale ostre łamanie szat zasłania układ ciała
Płaczki na tumbie
Nowości nie sprawiły, że skończył się gotyk- w Polsce nawet do połowy XVI w., na Mazowszu nawet do XVII w.