Miłośnictwo języka w dziejach polszczyzny
Zenon Klemensiewicz
Dwojaki stosunek do języka
a) praktyczny
b) przedmiot obserwacji, świadomych starań i zamierzeń
Wyznawcy i rzecznicy idei miłości języka (historycznie poświadczeni)
Jakub syn Parkosza (prof. i 3-krotny rektor UJ)
ok. 1440 r. traktat o ortografii - cel: inne narody mogą spisywać swoje dzieje we własnym języku co chroni je przed różnymi błędami
W tradycji średniowiecznej panował kult łaciny, jednakże próbowano się temu przeciwstawić
Krzysztof Warszewicki (kanclerz koronny)
1518r. - został powitany przez Uniwersytet Krakowski mową łacińską, ten natomiast odpowiedział im w języku polskim: Ja jako Polak a więcej w polskiej rzeczy niż w łacińskiej zwyczajny...
Mikołaj Rej
Zwierzyniec - A niechaj narodowie wżdy postronni znają, Iż Polacy nie gęsi, iż swój język mają
Niektóre próby używania języka polskiego uważano za niestosowne np.:
Maciejowski (biskup)
nad trumną Zygmunta Starego wygłosił kazanie po polsku
Piotr Myszkowski
1549 r. został oddelegowany do powitania pary królewskiej, a dokładnie samego Zygmunta Augusta po łacinie, a ten oprócz tego zwrócił się do Barbary po polsku ( na szczęście powitanie się spodobało ;)
Do zasłużonych starających się podnieść rangę języka polskiego należą niewątpliwie:
Zygmunt August
za jego czasów wzrosła liczba ksiąg w języku polskim
wprowadził język polski do obrad sejmowych
Łukasz Górnicki (bronił czystości mowy przed „wydważaniem” i podnosi język polski do rangi języków klasycznych)
W XVII w. znów na arenę wkracza łacina, gdyż humanistyczna wizja zakłada, że to co dostojne, ważne dla rozumu musi być napisane w tym właśnie języku. W obronie stają:
Andrzej Maksymilian Fredro (mówca)
Grzegorz Knapski (słownikarz)
Wojciech Kojałowicz
Łukasz Opaliński
Wacław Potocki
Stanisław Herakliusz Lubomirski
Wojciech Dębołęcki (ksiądz, etymolog)
uważał, że najstarszym językiem ludzkim jest UWAGA! „słowieński”, a to prawie polski (najstarożytniejszy język Adama i Ewy) i to w nim można znaleźć wyjaśnienie pierwotnych znaczeń różnych wyrazów :D
W XVIII w. wyróżnić należy następujących obrońców języka polskiego:
Stanisław Konarski (ksiądz)
pomimo starań obrony języka polskiego wprowadził do szkół pijarskich nowe zagrożenie w postaci języka francuskiego
Adam Naruszewicz
żali się, że Polacy potrafią gadać w ojczystym języku natomiast dużo gorzej jest z pisaniem i mówieniem
U schyłku XVIII w. następuje katastrofa polityczna, wtedy też język ojczysty zaczyna nabierać nowego znaczenia. Staje się najcenniejszym dobrem kulturalnym, przedmiotem wzmożonej miłości i opieki
Towarzystwo Przyjaciół Nauk (ośrodek propagandy)
zamierzają zachować godność języka ojczystego wzięta od przodków, ale również wzbogacić go i przekazać potomnym
Hugo Kołłątaj
1808 r. Uwagi nad teraźniejszym położeniem... - język narodowy to jedyny skarb, który w tej sytuacji politycznej dał się uratować
Adam Kazimierz Czartoryski
1801r. Myśli o pismach polskich - język polski służy nie tylko do wyrażania myśli wyniosłych i silnych, ale również do subtelnego wyrażania uczuć
Julian Ursyn Niemcewicz
1809 r. w odezwie zawiera informację, że w mowie ojczystej zapisana jest pamięć dawnego jestestwa, a także wyraża życzenie przywrócenia jej dawnej świetności oraz ubogacania jej
Tadeusz Czacki
16.07.1812r. w przemówienie w liceum mówi, ze ten, kto lekceważy swoją mowę, ten jest cudzoziemcem na własnej ziemi
Jan Śniadecki (astronom, matematyk, znawca j. polskiego)
1814r. O języku polskim - rozprawa o czystości języka
1781r. jako 26-latek gdy rozpoczynał wykłady w Akademii Krakowskiej, przemawiał po polsku wbrew dotychczasowej tradycji
Jędrzej Śniadecki (brat Jana)
przechadzając się po Wilnie czyta potworne językowo napisy i nabija się z nich w „Wiadomościach Brukowych”
Onufry Kopczyński (ksiądz, autor Gramatyki polskiej)
1816r. dostał od Stanisława Potockiego - ministra oświecenia - złoty medal: „Za Gramatykę polskiego języka - Ziomkowie. 1816”
Samuel Bogumił Linde (słownikarz)
uważa, że największą przysługę językowi robi ten, kto zebrawszy go w jedno, przekazuje potomności
Kazimierz Brodziński
1818r. Żal za językiem polskim - wiersz
Klementyna Hoffmanowa (jedyna kobieta w tym tekście)
domagała się nauki mowy ojczystej (w mowie i piśmie) od najwcześniejszego dzieciństwa
w „Rozrywkach dla Dzieci” zamieściła rozprawki o używaniu języka z wypisami autorów staropolskich (strach się bać ;p)
Franciszek Morawski
Mowa polska - w wierszu ubolewa nad jej zaniedbaniem i upomina społeczeństwo
1829r. List do romantyków - pisze o zaniedbaniu czystości języka
Kajetan Koźmian (najbardziej zacietrzewiony, uparty i ciasny bojownik czystości języka, wierzył, że może prześcignąć wzory francuskie i łacińskie - zresztą bezskutecznie)
1827r. w liście do Morawskiego krytykuje Sonety Mickiewicza - czyt. cyt. s. 13
Józef Mroziński (pierwszy gramatyk historyczny górujący nad Kopczyńskim, dał zarys gramatyki polskiej)
Krzysztof Celestyn Mrongowiusz (nauczyciel - kapłan, autor czytanek, słownika i gramatyki polskiej, w pierwszej poł. XIX w. działał w Królewcu i Gdańsku)
głosił, że mowa polska jest piękniejsza i cudowniejsza niż j. francuski i niemiecki, dlatego nie powinien się jej człowiek wstydzić
Stanisław Koźmian (syn Kajetana)
lata '50 XIX w. Mowa polska - wiersz
Karol Libelt
1844r. O miłości ojczyzny - „Narodowość jest sercem, język jest krwią ojczyste ciało narodu opływającą... Wytocz z człowieka krew, a ubiegnie z nią i życie jego, - wytocz z narodu język, a ubiegnie z nim żywot jego. Naród żyje, dopóki język jego żyje, bez języka narodowego nie ma narodu... Mowa jest obrazem myśli i uczuć człowieka; język jest obrazem uczuć i myśli narodu... Po stanie języka można orzec o zdrowiu lub słabości narodu...[...] A ci, co obojętni są na język ojczysty, są jak poganie obojętni na światło ewangeliczne; ci zaś, co pogardzają i poniewierają nim, a nawet zatracają go w dzieciach swoich, są jak okrutni prześladowcy pierwszych wieków... [...]”
Akademia Umiejętności (powstała w 1873r. w Krakowie - opiekunka polskiej nauki)
W drugiej poł. XIX w. zaczyna się walka z błędami językowymi:
Henryk Suchecki (prof. UJ, autor podręczników gramatycznych)
wykłady O błędach w polszczyźnie potocznych
Fryderyk Skobel (prof. medycyny UJ)
O skażeniu języka polskiego w dziennikach i w mowie potocznej osobliwie w Galicji - praca w trzech wydaniach 1870-72
Walicki
Szczerbowicz
Krasnowolski
Peschke
Król
Aleksander Brückner
1917r. Walka o język - tępi niepotrzebne zapożyczenia i oświetla je ze stanowiska historycznego
Adam Antoni Kryński
na łamach prasy zabiera głos doradczy w sprawach wątpliwości językowych
uczestniczy w komisjach
Jak nie należy mówić po polsku? - zbiór artykułów
Artur Passendorfer
1933r. Poradnik gramatyczny (razem z Henrykiem Gaertnerem) - porusza ponad 160 zagadnień
Stanisław Szober
artykuły i rozprawki w „Języku Polskim”, „Poradniku Językowym” i „Kurierze Warszawskim”
1937r. Na straży języka - zbiór artykułów
1937r. Słownik ortoepiczny: Jak mówić i pisać po polsku
Roman Zawiliński
Nasz język ojczysty w przeszłości i teraźniejszości
redaktor miesięcznika krakowskiego „Poradnik Językowy” (1901r.) - pismo realizuje cele popularne, pomaga praktycznie
(1913r.) - przekształciło się w popularnonaukowe
(1919r. - 22r.; 1925-39r.) - wznowienie w pierwotnej formie poradnika
udzielający się w nim poloniści: Czubek, Danysz, Magiera, Nitsch, Passendorfer, Rudnicki, Stein, Ułaszyn
Stefan Żeromski
1923r. Snobizm i postęp
1918r. Projekt Akademii Literatury Polskiej - na pierwszym miejscu wymienia sprawę czystości i piękności języka; projekt urzeczywistniono w 1933r.
Zdzisław Dębicki
1922r. Podstawy kultury narodowej - czyt. cyt. s. 17
Towarzystwo Miłośników Języka Polskiego (1920r. Krk - Nitsch, Gawroński, Rozwadowski) - zbyt teoretyczny i naukowy
Towarzystwo Krzewienia Poprawności i Kultury Języka Polskiego (1930r. W-wa - Kryński, Szober, Doroszewski)
1