Związki literatury i malarstwa
Inspiracja - Natchnienie, zapał twórczy, poddawanie myśli, wywieranie wpływu, sugestia; inspirować - pobudzać twórczo; o inspiracji malarstwem można mówić wówczas, gdy jest ono twórczo wykorzystane w literaturze.
„Bogurod/ica" - Temat Deisis (gr. - modlitwa, błaganie) pochodzący z ok. VI-VII w. z Bizancjum, przedstawiający władcę (sędziego) w asyście Matki i Protektora w pozach wstawienniczych. Około X w. motyw ten dotarł do Europy. U nas - malowidło ścienne w kolegiacie w Tumie pod Łęczycą (ok. 1160 r.). W „Bogurodzicy" prośba o dostatnie, ale i pobożne życie na ziemi i zbawienie wieczne, skierowana do Boga za pośrednictwem Matki Boskiej i św. Jana Chrzciciela.
,;Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią" - Bardzo popularny w średniowiecznej Europie motyw danse ma-cabre. Mamy tu do czynienia z wzajemnym przenikaniem się tematu w literaturze (moraliety) oraz ikonografii (malarstwo ścienne we Francji i Niemczech oraz cykl drzeworytów H. Holbeina pt. „Bilder des Todes"). Temat sprowadza się do obrazu korowodu ludzi różnych stanów prowadzonych przez śmierć (Wielkiego Tancerza), co alegorycznie podkreślało nieuchronność śmierci i równość wszystkich wobec niej.
P. Yerlaine „Sztuka poetycka" - Wyraźne inspiracje malarstwem impresjonistycznym, którego główne cechy to: indywidualizacja odbieranych wrażeń, wrażliwość na grę światła i barwy, technika operowania plamami, brak wyraźnych konturów przedmiotów, próba uchwycenia (zatrzymania) wrażeń ulotnych, takich jak: zapach, dźwięk, kolor (w zależności od oświetlenia) oraz próba nazwania (utrwalenia) odczuć odbierającego te doznania artysty. W wierszu Yerlaina impresjonistyczne elementy to: oczy za woalu zasianą, dzień od żaru południa drżący. Obrazy te składają się w utworze na tzw.: przymgloną piosenką. Obok nich występują ulotne, chwilowe doznania: puszysty powiew poranku oraz woń mięty i tymianku.
K. Przerwa-Tetmajer „Melodia mgieł nocnych" - Główny wysiłek twórczy skupia się na wydobyciu zwiewności i ulotności unoszącej się nad Czarnym Stawem Gąsienicowym mgły, która przybiera różne kształty. Impresjonizm polega też na uchwyceniu chwilowego doznania, wynikającego z obserwacji obrazu, na który składa się gra barw, dźwięków i niewyraźnych konturów przedmiotów.
K. Przerwa-Tetmajer - „Widok ze Swinicy do Doliny Wierchcichej"
- Elementy impresjonistyczne to: migotanie i skrzenie się wody, pastelowe barwy obrazu (srebrnotęczowy, biel, złoto, zieleń) oraz ulotne wrażenia zmysłowe (kolory, dźwięki).
J. Kasprowicz „Krzak dzikiej róży"
- Wyraźny wpływ symbolizmu. Róża
- to uosobienie życia, piękna, woli walki, zaś limba - śmierci, brzydoty, poddania się. Oba te obrazy (wczepionej w skąpą glebę róży i spróchniałej limby) odsyłają do rzeczywistości innej niż tylko górska. Oprócz symbolizmu wykorzystanie również techniki impresjonistycznej - operowanie barwną plamą (na plamy szarych ztomów ciska), zmienność obrazu w czasie jednego dnia.
J. Kasprowicz „Dies irae" - Obraz Sądu Ostatecznego pokazany został w sposób ekspresjonistyczny. Świadczą o tym barwy używane podobnie jak w malarstwie ekspresjonistów: ognia, krwi, czerwieni oraz na zasadzie kontrastu - jasnowłosa Ewa w trakcie aktu erotycznego z Szatanem. Z ekspresjoni-stycznego sztafażu pochodzą również dynamiczne obrazy (strzaskane świerki, pękające skały). Rozgrywającej się na ziemi walce dobra ze złem przygląda się lodowaty Bóg. Może to przywodzić na myśl inspirację z obrazem H. Memlinga „Sąd Ostateczny", który przedstawia postać sądzącego Boga i Archanioła Michała odważającego dusze: zbawionych - wspinające się do wrót niebieskich i potępionych - spadające w głąb piekieł.
S. Wyspiański „Wesele" - Dla interpretacji utworu ważne są dwa obrazy Matejki, których reprodukcje wiszą nad biurkiem Gospodarza. Są to: „Wernyho-ra" i „Kościuszko pod Racławicami". Wernyhora pojawi się później, w II akcie, by zostawić Gospodarzowi złoty róg i polecenia. Natomiast drugi obraz Matejki posłużył Wyspiańskiemu do skompromitowania mitu bezpodstawnej i bezkrytycznej wiary w zbawcze działania chłopów, nawiązujących chwalebnie w swej tradycji do Bartosza Głowackiego. Inspiracje malarskie w „Weselu" polegają również na niezwykle barwnie przedstawionych chłopskich strojach (np. Panna Młoda w koronie świecide-lek, w tym rozmaitym gorsecie, a chłopi to lud krasy, kolorowy). Służy to skompromitowaniu idei chłopomanii.
S. Żeromski „Ludzie bezdomni" -
Gdy Judym poznaje panią Niewadzką i jej wnuczki oraz Joasię, oglądają oni obraz pt. „Ubogi rybak" Puy de Chavan-nesa w Luwrze oraz rzeźbę Wenus z Milo. Służy to pisarzowi do impresjonistycznego przedstawienia gry uczuć i doznań patrzących na arcydzieła odbiorców (Oto mato wiedząca ciekawość... Oto pierwszy promyczek wrażenia sunie się po brwiach, przyciska rysy i zmierza ku wargom). Podobnej grze uczuć poddany jest obserwujący młodą damę Judym. Impresjonistyczna metoda widoczna jest też w sposobie przedstawiania uczuć innych bohaterów powieści.
W.S. Reymont „Chłopi" - Oprócz innych technik artystycznych (realizm, symbolizm, naturalizm) autor wykorzystał w powieści impresjonistyczny sposób przedstawiania zjawisk przyrody (np. nadchodząca zima: zmieniające się szybko obrazy, bogactwo dźwięków, często niewyraźne kontury opisywanych przedmiotów) oraz stanów psychicznych (np. marzenia i tęsknoty Jagusi, której dusza wyrywała się dokądś, leciała; jej myśli pokazane są jako chwilowe, migotliwe, barwne zjawiska).
J. Conrad „Lord Jim" - W utworze występuje wielu narratorów, co służy koncepcji powieści impresjonistycznej. Każdy z nich bowiem wnosi własne spojrzenie na postać głównego bohatera, oświetla jakby z zupełnie innej strony stały, niezmienny fakt (ucieczka Jima z „Patny")- Zabiegi te mają wywołać u czytelnika subtelną grę uczuć, wzruszeń w miarę ujawniania kolejnych faktów i sądów oraz potwierdzenie prastarej prawdy, że nie ma pełnej wiedzy o człowieku i można się tylko do niej nieco zbliżyć.
J. Iwaszkiewicz „Erotyk" (Więc plamiąc mojej psyche nadwiślański gotyk) - Podmiot mówiący wiersza nie przeżywa uczucia, lecz je kreuje. Jego główne zainteresowanie skupione jest na samym utworze (porównania do gotyku i baroku) oraz na analizie własnych przeżyć i autoprezentacji, wskazującej, że jest to człowiek nie przeżywający głęboko uczuć, natomiast wielki koneser sztuki (powołuje się np. na obrazy Van Dycka).
F. Kafka „Proces" - Jedną z wielu możliwych interpretacji wędrówki Józefa K. jest jej rozumienie w sensie egzystencjalnym. Wówczas oskarżony nie wiadomo przez kogo i nie wiadomo o co bohater, bezskutecznie poszukujący wyjaśnienia i ratunku, będzie przypominał postać z symbolicznego obrazu E. Mun-cha pt. „Krzyk". Wołanie, które rozlega się z obrazu jest właśnie takim rozpaczliwym i niemym egzystencjalnym krzykiem człowieka końca XIX i początku XX w.
A. Słonimski „Elegia miasteczek żydowskich" - Sam tytuł jest kluczem do interpretacji wiersza: Już nie ma tych miasteczek, gdzie szewc byt poetą, Ze-. garmistrz filozofem, fryzjer trubadurem. Jako przykład twórczości dotyczącej Żydów, pełnej liryzmu i piękna, przywołane zostały obrazy M. Chagalla, w których można było odnaleźć dwa zlote księżyce. Czasy te już minęły. Czy jednak bezpowrotnie?
J. Iwaszkiewicz „Ikar" - Opowiadanie Iwaszkiewicza nawiązuje do obrazu Bruegla „Upadek Ikara", który przedstawia ludzi zajętych swoimi codziennymi pracami (np. oracza, który ze spokojem orze pole), a w oddali morze pochłaniające właśnie Ikara. Widać już tylko kawałek stopy chłopca. Dramatyzm sceny zawiera się w tym, że nikt nie dostrzega tragicznego w skutkach upadku Dcara. Płótno Bruegla skojarzyło się narratorowi opowiadania z sytuacją, której był świadkiem w czasie okupacji. Jakiś chłopiec został na ulicy aresztowany przez gestapo, a nikt z przechodniów tego nie zauważył.
J. Andrzejewski „Bramy raju" - Między powieścią i obrazem P. Bruegla pt. „Ślepcy" widać bezpośredni związek, przy czym obraz uplastycznia i pozwala boleśnie zrozumieć sytuację dziecięcej krucjaty, zmierzającej do grobu Chrystusa. Zarówno wędrówkę Brueglows-kich ślepców, jak też wyprawę dzieci z „Bram raju" należy rozumieć paraboli-cznie. Jest to nieuchronny marsz ku śmierci, donikąd. Bohaterów Andrzeje-wskiego pochłonie pustynia, która jest grobem wszelkich marzeń i nadziei, a ślepcy Bruegla mijają w ogóle cel swojej wyprawy, ponieważ ślepo (no-men omen) zawierzyli przewodnikowi.
W. Szymborska „Kobiety Rubensa"
- Wiersz inspirowany obrazami niderlandzkiego malarza, który w XVII w. wykreował na ich podstawie pewien wzorzec kobiecego piękna: nagie lub półnagie, pełne, zmysłowe. Szymborska przeciwstawia im wzorzec kobiecego piękna ze średniowiecza, by skonstatować, że każda epoka ma swe własne... kanony piękna.
W. Szymborska „Dwie małpy Bruegla" - Co prawda A. Sandauer powiedział o wierszach Szymborskiej, że są one żartobliwym przekładem na język poezji stylów i wizji malarskich, jednak w tym wypadku nawiązanie do obrazu P. Bruegla pt. „Dwie małpy" służy wyrażeniu innej prawdy o świecie, tzn. wątpliwości na temat możliwości pełnej i dojrzałej odpowiedzi na zagadnienia podstawowe, szkolne, oczywiste, a zatem najtrudniejsze - na pytania o człowieka.
W. Szymborska „Miniatura średniowieczna" - Wiersz inspirowany późnośredniowiecznymi miniaturami braci van Limburg. Poetycki obraz średniowiecza zbudowany jest z takich elementów, jak: zamek, orszak konny, para książęca, damy, rycerze. Wszystko to jest przenaj-, arcy-, naj- (uwznioślone, piękne - nawiązanie do średniowiecznej idealizacji), ale są to tylko wybrane elementy średniowiecznej rzeczywistości. Brak tu np. śmierci, bólu, ubóstwa. Dlatego jest to tylko miniatura tej epoki.
S. Grochowiak „Ikar" - Obraz P. Bruegla pt. „Upadek Ikara" posłużył poecie jako argument w dyskusji na temat istoty piękna (nie można go znaleźć w napowietrznych pokojach). Brue-gel na pierwszym planie obrazu umieścił oracza, podobnie Grochowiak pragnie widzieć piękno w rzeczach ciężkich: krześle, balii, stole. Jest to również wypowiedź na temat roli poety i poezji.
S. Grochowiak „Lekcja anatomii (Rembrandta)" - Wiersz nawiązuje do obrazu Rembrandta pt. „Lekcja anatomii doktora Tulpa" i jest jakby próbą poetyckiego „opowiedzenia" wykładu doktora Tulpa, który ten wygłasza do zebranych, dokonując jednocześnie sekcji zwłok. Utwór skłania też do refleksji nad czasem, przemijaniem, człowiekiem i jego ustawiczną chęcią poznania świata, pogonią za odkrywaniem i poznawaniem jego tajemnic.
T. Różewicz „Syn marnotrawny z obrazu Hieronima Boscha" - Bezpośrednia inspiracja dziełem H. Boscha pt. „Syn marnotrawny". Obrazy poetyckie składają się z elementów widocznych u Boscha: karczma pod białym łabędziem, kocia skórka, starucha. O ile jednak Bosch pokazuje syna marnotrawnego w momencie przełomowym jego życia (układ ciała, stóp, skierowanie głowy, wymowa symboli), to wiersz Różewicza kończy się jednoznacznie negatywnie (nie pozostawia nadziei): wracać nie trzeba.
Tom esejów inspirowanych malarstwem włoskim, w których Herbert przekornie występując w roli tytułowego barbarzyńcy, analizuje wiele dzieł sztuki włoskiej. Metoda ta daje mu możliwość świeżego, twórczego spojrzenia na obrazy i dostrzeżenia w nich zupełnie innych wartości niż zrobiliby to historycy sztuki.
Z. Herbert „Martwa natura z wędzidłem" - Tom esejów poświęconych malarstwu holenderskiemu, przy czym autor wykazuje, że malarstwo holenderskie to nie tylko Rembrandt i Rubens. Jest to np. znakomity obraz mało znanego malarza Torrentiunsa pt. „Martwa natura z wędzidłem". Doskonały warsztat eseisty, obok informacji o malarstwie dostarcza też wiedzy o historii Holandii, obyczajowości, gospodarce, życiu, osobowości ludzi tej epoki (XVI/XVH w.).
* „Malarstwo jest milczącą poezją, a poezja - mówiącym malarstwem". (Symonides z Keos - przytoczone przez Plutarcha)
* „Ciała i ich widzialne cechy to właściwe przedmioty malarstwa. Czynności są właściwym przedmiotem poezji". (G. Lessing)