1. Układ moskiewski

Rozmowy pomiędzy RFN a ZSRR w sprawie normalizacji stosunków były prowadzone jeszcze, gdy kanclerzem był Kiesinger. Trwały one od lutego 1967 r. do lipca 1968 r. Rząd RFN chciał tylko uzgodnić warunki układu o wyrzeczeniu się siły bez rozwiązywania sporów wokół kwestii granic i sprawy istnienia NRD. Rozmowy zostały przerwane na skutek wydarzeń w Czechosłowacji w sierpniu 1968 r. Ogłoszenie w Moskwie we wrześniu 1968 r. tzw. doktryny Breżniewa, która przysługiwała ZSRR prawo do interwencji wojskowej w państwach socjalistycznych, gdy ich ustrój został zachwiany, uzmysłowił Willy Brandtowi fakt, że porozumienia i normalizacji stosunków należy szukać najpierw u najważniejszego mocarstwa komunistycznego. Brandt zdawał sobie też sprawę z tego, że nie będzie normalizacji jeżeli RFN nie uwzględni i nie zgodzi się na warunki wysuwane przez Polskę, Czechosłowację i NRD. Od wymienionych czynników zależała przyszłość kwestii niemieckiej i utrzymanie postulatu zjednoczenia Niemiec. W chwili objęcia władzy w RFN przez koalicję socjalliberaną w październiku 1969 r. rozmowy z Moskwą zostały wyraźnie przyspieszone. Postanowiono prowadzić jednocześnie rozmowy z Warszawą i Berlinem Wschodnim, na te same tematy: czyli w sprawie wyrzeczenia się siły, respektowania powojennych granic, a w przypadku rozmów z NRD, wzajemnego uznania się i poszanowania suwerenności.

Według Brandta już na początku 1969 r. widać był pierwsze oznaki tego, że ZSRR chce zmienić swoją politykę wobec RFN i jest zainteresowany wznowieniem rozmów. Władze radzieckie na krótko przed wyborami do Bundestagu oświadczyły, że podejmą rozmowy z RFN w sprawie obustronnego wyrzeczenia się stosowania siły. Na zmianę radzieckiego stanowiska miały wpływ takie czynniki jak: utrzymujący się konflikt z Chinami oraz fakt, że po interwencji państw Układu Warszawskiego w Czechosłowacji zmniejszyło się niebezpieczeństwo jakie widziano w „nowej polityce wschodniej”, która w ocenie władz radzieckich miała poróżnić obóz komunistyczny. Poza tym władze radzieckie pozytywnie odniosły się do osoby Willy Brandta, który w przeszłości był aktywnym członkiem opozycji antyhitlerowskiej i w żaden sposób nie był związany ze zbrodniami hitlerowskimi. Osobowość i życiorys Willy Brandta szybko uwiarygodniły „nową politykę wschodnią” RFN.

Gdy od 28 stycznia 1970 r. w Moskwie przebywał Egon Bahr i rozmawiał z władzami radzieckimi w sprawie normalizacji stosunków, kilka dni później do Warszawy przybył sekretarz sta­nu w bońskim MSZ Georg Ferdinand Duckwitz i pod­jął rokowania z polskim wiceministrem spraw zagra­nicznych Józefem Winiewiczem. W dniach 22—24 stycznia 1970 r. w RFN złożył wizytę polski minister handlu zagranicznego Janusz Burakiewicz. Była to pierwsza wizyta członka rządu polskiego w tym kraju. W dniach 22—26 czerwca 1970 r. wizytę w RFN złożył premier Rumunii Gheorghe Manescu. Była to z kolei pierwsza wizyta w RFN szefa rządu państwa bloku wschodniego. 26 marca 1970 r. ambasadorowie Wielkiej Brytanii, Francji i USA w RFN oraz ambasador radziecki w NRD rozpoczęli rokowania w spra­wie statusu Berlina Zachodniego.

ZSRR oczekiwał od rządu Brandta/Scheela w polityce wschodniej i niemieckiej kon­kretnych posunięć. Dlatego też rząd RFN w celu uwiarygodnienia swoich intencji zdecydował się 28 listopada 1969 r. na przystąpienie RFN do układu o nie rozprzestrzenianiu broni nuklearnej. Ta decyzja rządu zachodnioniemieckiego przyspieszyła zgodę rządu ZSRR na rozpoczęcie z RFN rozmów w sprawie wy­rzeczenia się siły. W Moskwie wstępne rozmowy sondażowe między RFN a ZSRR prowadził ambasador RFN w Moskwie, Helmut Allardt. W trakcie rozmów w Moskwie (8 listopada i 23 grudnia 1969 r.) Allardt i ministrem spraw zagranicznych ZSRR Gromyko uzgodnili tylko kwestie techniczne przyszłych spotkań. Następne rozmowy miały być kontynuowane w styczniu 1970 r. Allardt udał się do Bonn na konsultacje. W czasie rozmów z Schellem opowiadał się za bardzo ostrożnymi negocjacjami z Moskwą i sugerował zajęcie twardej posta­wy oraz obwarowanie rokowań szczegółowymi instrukcjami. Allardt był dyplomatą „starej daty”, będącym przeciwnikiem porozumienia ze ZSRR i jakichkolwiek innowacji w polityce zagranicznej. Brandt odrzucił propozycje Allardta i przekazało prowadzenie rozmów z ZSRR swojemu najbliższemu współpracownikowi — Egonowi Bahrowi.

W Moskwie Bahr prowadził rozmowy z Gromyko w dwóch turach (30 stycznia-18 luty oraz 3 marca-21 marca 1970 r.). Rozmowy miały poufny charakter i zakończyły się lakonicznym komunikatem, który stwierdzał, że podjęty dialog będzie kontynuowany. Strona zachodnioniemiecka skłaniała się do uznania istniejącego w Europie status quo jedynie w formie modus vivendi.

Przerwa w rozmowach trwała do maja 1970 r. Obydwie strony wykorzystały przerwę w rokowaniach na konsultacje ze swoimi rządami. RFN konsultowała się także z mocarstwami zachodnimi, natomiast ZSRR z NRD i Polską. Rząd boński uzyskał aprobatę mo­carstw zachodnich, by traktował rozmowy z ZSRR, Polską i NRD jako całość.

III runda rozmów RFN—ZSRR odbyła się również w Moskwie w dniach 12-22 maja 1970 r. W rezultacie 14 spotkań między Bahrem a Gromyką doszło do uzgodnienia tekstu przyszłego układu między obu państwami. Z oficjalnych wypowiedzi Bahra i Scheela wynikało, że rząd RFN nie jest jeszcze gotów do podpisania układu i rozmowy muszą być kontynuowane.

Poparcie dla wysiłków RFN w celu osiągnięcia mo­dus vivendi, wyraziły państwa zachodnie na posiedzeniu Rady NATO 27 maja 1970 r. w Rzymie.

Po zapoznaniu się z wynikami trzeciej rundy rozmów rząd RFN opracował 7 czerwca 1970 r. szczegółowe wytyczne dla delegacji RFN, które przewidywały między innymi: uwzględnienie w układzie sprawy samostanowienia narodu niemieckiego oraz zabezpieczenie interesów RFN w Berlinie Zachodnim (dostęp, obecność oraz jego reprezentacja przez rząd RFN). Rząd RFN przy opracowaniu wytycznych musiał liczyć się nie tylko z własnym ustawodawstwem (artykuł 79 Ustawy Zasadniczej w sprawie ratyfikacji układów międzynarodowych), lecz także ze stanowiskiem opozycji CDU/CSU.

12 czerwca 1970 r. zachodnioniemiecka gazeta „Bild Zeitung” opublikowała tzw. „dokument Bahra”, w którym były przedstawione dotychczasowe uzgodnienia między RFN i ZSRR. Artykuł w „Bild Zeitung” zawierał jedynie cztery pierwsze artykuły projektu układu, natomiast 1 lipca tygodnik „Quick” opublikował szerszy tekst „dokumentu Bahra” zawierający 10 artykułów opracowywanego układu. Dokument wywołał protesty opozycji, a rząd RFN nie mógł kwestionować autentyczności powyższego dokumentu. Samo opublikowanie „dokumentu Bahra” postawiło rząd Brandta w niezręcznej sytuacji wobec radzieckiego rządu ponieważ została złamana zasada poufności. Ze względu na dobro samych rozmów i prestiż ministra Scheela nie mówiono, że tekst układu jest już gotowy i nie wymaga dalszych rokowań. W istocie punkty l-4 „dokumentu Bahra”, stanowiły załącznik do układu RFN-ZSRR z 12 sierpnia 1970 r., pokrywały się z treścią tego dokumentu. Natomiast pozostałe punkty wyrażały intencje polityczne, jakimi miały kierować się obie strony przy rozstrzyganiu ważnych problemów międzynarodowych. Przewidywały one m. in.: traktowanie wszystkich układów RFN z krajami socjalistycznymi jako jednej całości (pkt 5); ułożenie stosunków między RFN a NRD na zasadzie równoupra­wnienia i niedyskryminacji (pkt 6); popieranie przyjęcia NRD i RFN do ONZ (pkt 7); podjęcie przez RFN rozmów z CSRS w sprawie nieważności Układu Monachijskiego z 1938 r. (pkt 8); dalszy rozwój stosunków gospodarczych, naukowo-technicznych i kulturalnych między RFN a ZSRR i innymi państwami RWPG (pkt 9); poparcie przez RFN projektu zwołania KBWE (pkt 10).

Rządu RFN na posiedzeniu w dniu 23 lipca 1970 r. omawiał ostatnie przygotowania do rokowań ze ZSRR i potwierdził sześciopunktowe wytyczne z 7 czerwca 1970 r. Oficjalne rokowania między RFN a ZSRR na szczeblu ministrów spraw zagranicznych odbyły się w dniach 27 lipca-7 sierpnia 1970 r. Na czele delegacji za­chodnioniemieckiej stał Scheel, jego zastępcami byli Frank oraz Bahr, a po stronie radzieckiej Gromyko i ambasador ZSRR w Bonn Wiktor Falin. Odbywały się one w trzech płaszczyznach: plenarne posiedzenia delegacji, posiedzenie komisji roboczych (Frank—Falin), spotkania Scheel—Gromyko. W ciągu dwunastu dni odbyło się łącznie 19 spotkań na różnych szcze­blach.

W wyniku rokowań stronie RFN udało się osiągnąć następujące zmiany: nazwy układu (zamiast układ „o wyrzeczeniu się siły” — „układ między RFN a ZSRR”), wprowadzenie szerszej preambuły, uzgodnienie formuły tzw. opcji ogólnoniemieckiej w formie listu. Delegacja zachodnioniemiecka musiała jednak zrezygnować w Moskwie z omawiania problemu zachodnioberlińskiego, ponieważ ZSRR mógł uzgodnić ją tylko w obecności pozostałych trzech mocarstw odpowiedzialnych za miasto. Duży kontrowersji wywoływały „pojęcia” - jakich należy użyć w układzie w kwestii granic. Chodziło o sformułowania: „nie­zmienne” względnie „nienaruszalne”. Spór był na tyle poważny, że wymagał uczestnictwa w ro­kowaniach po obu stronach nawet filologów. Delegacja zachodnioniemiecka zabiegała o umieszczenie w tekście układu wzmianki na temat prawa do samostanowienia, traktatu pokojowego lub dążenia do tzw. jedności niemieckiej. Strona ra­dziecka zdecydowanie sprzeciwiała się temu, ale zgodziła się na przedstawienie stanowiska rządu RFN poza tekstem właściwym układu w formie listu.

Układ został parafowany 7 sierpnia 1970 r., a następnie po powrocie do Bonn ministra Scheela zaaprobowany na posiedzeniu gabinetu rządu RFN w dniach 8 i 11 sierpnia 1970 r. Informacje końcowe uzyskali również ambasadorzy mocarstw zachodnich w Bonn oraz komisja spraw zagranicznych Bundestagu. Opozycja CDU/CSU do końca była przeciwna podpisania układu, sugerując przesunięcie terminu do chwili zakończenia rozmów w kwestii Berlina Zachodniego oraz poprawy stosunków z NRD. Według chadecji normalizacja stosunków Bonn z ZSRR i krajami socjalistycznymi oraz rozwój współpracy we wszystkich dziedzinach i kontaktach dwustronnych miałyby być realizowane bez uznania - w układach międzypaństwowych - terytorialno-państwowego status quo.

Układ RFN-ZSRR został podpisany 12 sierpnia 1970 r. Ze strony RFN podpis złożyli kanclerz Willy Brandt oraz wicekanclerz i minister spraw zagranicznych Walter Scheel; ze stro­ny radzieckiej zaś premier Aleksiej Kosygin i minister spraw zagranicznych Andriej Gromyko. Układ składał się z dwóch części: z tekstu zasadniczego i dokumentów towarzyszących. Tekst zasadniczy składał się z preambuły i 5 artykułów, natomiast na dokumenty towarzyszące: nota rządu RFN do trzech mocarstw zachodnich z 7 sierpnia 1970 r.; odpowiedź mocarstw zachodnich dla rządu RFN z 11 sierpnia 1970 r.; list o jedności niemieckiej. Zarówno preambuła, jak i poszczególne artykuły nie ograniczały się tylko do spraw bilateralnych, ale podejmowały również zagadnienia związanie z bezpieczeństwem i poko­jową współpracą w Europie.

Oba rządy uznały, że układ radziecko-zachodnioniemiecki oraz wszystkie przyszłe układy normalizacyjne RFN z krajami socjalistycznymi tworzyć będą jedną całość. W ten sposób rząd Brandta wyrzekł się taktyki, którą prowadziły poprzednie rządy RFN, a która polegała na próbie różnicowania obozu socjalistycznego przez dwustronne kontakty.

Artykuł III układu moskiewskiego regulował stosunki wielostronne, gdyż były w nim zawarte sprawy dotyczące Polski i NRD, a z którymi RFN nie miała jeszcze podpisanych układów. Moskwa poprzez ten układ rościła sobie prawo do wyłącznego gwarantowania interesów Polski i NRD.

Preambuła wskazywała cele układu, którymi były wyrzeczenie się siły we wzajemnych stosunkach i nienaruszalność obecnych granic w Europie. Podkreślała również po­trzebę umocnienia pokoju i bezpieczeństwa w Europie oraz potrzebę roz­budowy stosunków dwustronnych.

Artykuł I wyrażał dążenie obu stron do normalizacji w Europie i rozwoju pokojowych stosunków między wszystkimi państwami europejskimi, biorąc przy tym za punkt wyjścia rzeczywistą sytuację istniejącej w tym rejonie. Artykuł I wyrażał przekonanie, iż warunkiem pokojowej współpracy w Euro­pie jest uznanie polityczno-terytorialnego status quo.

Artykuł II deklarował poparcie dla zasad Karty NZ i rozwiązywanie wszystkich spraw spornych przy pomocy środków pokojowych, czyli w istocie zawieszał możliwości interwencji ZSRR. Artykuł II zabezpieczał RFN przed groźbą interwencji zbrojnej ZSRR jakie jej dawała klauzula o byłych państwach nieprzyjacielskich zapisana w Umowie Poczdamskiej i Karcie NZ. Zrzeczenie się ZSRR z powoływania się na klauzulę o byłych państwach nieprzyjacielskich nie byłoby możliwy, gdyby RFN nie zaakceptowałaby polityczno-terytorialnego status quo ustalonego po wojnie. Poza tym obie strony zobowiązywały się do rozstrzygania wszelkich spraw spornych środkami pokojowymi i powstrzymania się od stosowania siły lub groźby jej użycia we wzajemnych stosunkach i powoływanie się przez ZSRR na wymienioną wyżej klauzulę czyniłoby taki zapis bez znaczenia.

Artykuł III potwierdzał nienaruszal­ność wszystkich granic europejskich, w tym zachodniej granicy Polski na Odrze i Nysie Łużyckiej oraz granicy między NRD i RFN, podkreślając zarazem, że nie będą wysuwane żadne roszczenia „obecnie i w przyszłości”, do któregokolwiek z wyżej wymienionych państw. W Artykule III została zawarta akceptacja przez RFN granic, które zostały ustalone na konferencji w Poczdamie, a przy ustaleniu, której brał udział ZSRR. W artykule III układu NRD zo­stała potraktowana jako odrębne państwo z jego pełną oficjalną nazwą i z uwzględnieniem jego granic. Był to międzynarodowo-prawny akt, zawierający uznanie osobnej państwowości NRD przez RFN, chociaż odbywało się to tylko wobec ZSRR. W sprawie zachodniej granicy Polski artykuł III podkreślał fakt, że opiera się ona na rzekach Odra i Nysa. Jednak przy tych uzgodnieniach zawartych w układzie RFN-ZSRR brak było podpisu władz polskich. Spowodowało to sytuację, w której jedynym gwarantem nienaruszalności i bezpieczeństwa zachodniej granicy Polski jest ZSRR.

Z układu jako aktu bilateralnego wynika przede wszystkim bezpośrednie uznanie przez RFN terytorialnego stanu posiadania ZSRR, obejmującego rejon Kaliningradu oraz obowiązek pełnego poszanowania przez RFN integralności radzieckiego terytorium państwowego.

Układ RFN-ZSRR precyzował dwie istotne zasady: wyrzeczenie się siły i groźby jej użycia, a także nienaruszal­ność granic, które miały niezwykle ważne znaczenie dla przyszłości procesu odprężenia oraz kształto­wania bezpieczeństwa i pokojowej współpracy w Europie. Dwustronne ustalenia artykułu III układu z 12 sierpnia 1970 r., znalazły z kolei wyraz bilateralnie, bezpośrednio wiążący w przyszłych układach RFN z Polską i NRD. Później zostały one rozwinięte i przyjęte przez wszystkie kraje europejskie oraz USA i Kanadę w Akcie Końcowym Konferencji Bezpie­czeństwa i Współpracy w Europie, podpisanym w Helsinkach l sierpnia 1975 r. Akceptacja Aktu Końcowego KBWE przez wszystkie państwa europejskie byłaby nie możliwa bez udziału RFN, a jej udział z kolei nie byłby możliwy gdyby nie zawarła układów ze ZSRR, Polską i NRD, akceptujących terytorialne i polityczne status quo na starym kontynencie.

Artykuł IV zawierał klauzulę stwierdzającą, iż pod­pisany układ nie narusza wcześniej podpisanych układów dwustronnych i wielostronnych. W przypadku RFN chodziło przede wszystkim o tzw. układ ogólny z 26 maja 1952 r. i układy paryskie z 23 października 1954 r.

Artykuł V ustalał zasady wejścia w życie układu.

Noty skierowane do rządów mocarstw zachodnich podtrzymywały „odpowiedzialności czterech mocarstw za Berlin i Niemcy jako całość”. Noty zabezpieczały RFN od jednostronnych gwarancji ze strony Moskwy. Noty mocarstw zachodnich do rządu RFN i ZSRR posiadały tekst, stwier­dzający, iż podpisany układ nie narusza uprawnień Wielkiej Bry­tanii, Francji i USA, wynikających z układu paryskiego o suwerenności RFN z 23 paź­dziernika 1954 r., dotyczących przyszłego traktatu pokojowego, Niemiec jako całości oraz Berlina (artykuł IV układu mo­skiewskiego). Noty stanowiące dokumenty towarzyszące układu potwierdzają fakt, że RFN występuje tylko we własnym imieniu i nie może się wypowiadać w sprawach, które nadal znajdują się w kompetencji czterech mocarstw. Układ moskiewski nie podważał znacze­nia ewentualnego przyszłego traktatu pokojowego, stwierdzał jednak, że na konferencji pokojowej rząd RFN nie podniesie żadnych roszczeń terytorialnych.

Noty skierowane do rządów mocarstw zachodnich były potrzebne, aby nie było podejrzeń ze strony Waszyngtona, Londynu i Paryża, że Moskwa i Bonn prowadzą jakąś nową tajną grę za ich plecami. Rząd USA, chociaż sam nastawał na zmianę kursu polityki wschodniej RFN, to już w 1969 r. miał obawy czy najważniejszy sojusznik w Europie nie zacznie prowadzić zbyt samodzielnej polityki sprzecznej z amerykańskimi interesami. 13 lipca 1969 r. ówczesny przewodniczący FDP Walter Scheel poinformował prezydenta USA o zamiarach SPD/FDP w sprawie pertraktacji z Moskwą. To samo uczynił później Bahr i sam Willy Brandt, który wysłał list do doradcy prezydenta Richarda Nixona Henry'ego Kissingera. Po wyborach w RFN państwa zachodnie z niepokojem wysłuchiwały relacje Bahra z rozmów z Gromyką. Zachód obawiał się tak szybkiego obrotu spraw, a zwłaszcza USA, które oznajmiły, że nie pozwolą na uszczuplenie swoich praw dotyczących Niemiec jako całości i naruszenie swoich interesów w Berlinie Zachodnim. Rząd RFN nie chcąc wywołać braku zaufania USA, Wielkiej Brytanii i Francji wobec jej „nowej polityki wschodniej” zgodził się na konsultacje swoich poczynań wobec Moskwy i pozostałych państw bloku wschodniego. Dlatego noty - dołączone do układ moskiewskiego - skierowane do mocarstw zachodnich miały usunąć wszelkie wątpliwości co do intencji zawartego układu.

Cel polityczny rządu RFN został sformułowany w tzw. liście o je­dności niemieckiej, wyrażającym wolę działania w kierunku zapewnienia Europie stanu pokoju, w którym naród niemiecki uzyska znów jedność na zasadzie samookreślenia. List został przyjęty do wiado­mości przez ministra Gromykę 30 minut przed podpisaniem układu i stanowił dokument towarzyszący układowi moskiewskiemu z 12 sierpnia 1970 r. powtarzał on fragment preambuły Ustawy Zasadniczej RFN z 1949 r. Zachodnioniemieccy politycy liczyli, że poprzez ten dokument zostanie utrzymana kwestia zjednoczenia Niemiec na porządku spraw europejskich. Liczyli też, że list stanie się „namiastką” odniesioną do przyszłego traktatu pokojowego.

ZSRR oceniał inaczej od RFN problem niemiecki. Utrwalenie pokoju i bezpieczeństwa w Europie ZSRR łączył z istnieniem dwóch suwerennych państw niemieckich.

Po podpisaniu układu jeszcze tego samego dnia wieczorem Brandt w mowie telewizyjnej skierowanej z Moskwy do społeczeństwa zachodnioniemieckiego oświadczył:

Jestem, jak większość was, wolny od myślenia w kategoriach życzeń. Nasze stulecie charakteryzowało się krwią, łzami i twardą pracą nauczyło nas trzeźwości. Musi się ta trzeźwość potwierdzać przede wszystkim wtedy, gdy stajemy się świadkami historycznych przemian. Nie możemy z tej trzeźwości rezygnować także wtedy, gdy mamy powody do satysfakcji i do nowych nadziei, gdy z pełnym prawem możemy mówić o naszym sukcesie. A ten układ jest osiągnięciem niemieckiej polityki czasów powojennych. Jest to decydujący krok do poprawy naszych stosunków ze Związkiem Radzieckim i z naszymi wschodnimi sąsiadami, a to w ćwierćwiecze po katastrofie, która wśród narodów - na wschodzie więcej niż na zachodzie - pociągnęła za sobą niezliczone ofiary. Poprawa stosunków właśnie ze Związkiem Radzieckim odpowiada interesom całego narodu niemieckiego. Związek Radziecki jest nie tylko jednym z dwóch mocarstw światowych - jest on także szczególnie odpowiedzialny za Niemcy jako całość [...]. Jutro minie dziewięć lat od chwili wzniesienia muru. Dziś, mam nadzieję, że daliśmy początek temu, by przepaść zamknąć [...] by pewnego dnia można było przezwyciężyć podział naszego narodu [...] Niczego, czegośmy już przed tym nie przegrali, nie utraciliśmy przez ten układ. Mamy odwagę, by otworzyć nową kartę historii.

14 sierpnia 1970 r. Willy Brandt na konferencji prasowej w Bonn po swoim przybyciu z Moskwy, ocenił układ zawarty z ZSRR jako nową drogę otwierającą sfinalizowanie rozpoczętych rokowań z Polską i wszczęcia nowego dialogu z NRD oraz wywrze pozytywny wpływ na rokowania czterech mocarstw w sprawie Berlina Zachodniego.

Po podpisaniu układu RFN-ZSRR w stolicach państw europejskich rozchodziły się echa pozytywnych komentarzy na temat układu moskiewskiego. Państwa Stron Układu Warszawskiego 20 sierpnia 1970 r., wydały komunikat, w którym stwierdzono między innymi, że układ wytyczył drogę RFN do zawarcia podobnych porozumień z innymi krajami socjalistycznymi i umoż­liwi w przyszłości zwołanie Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie. W polskiej „Trybunie Ludów” A. Stanka stwierdził, że do poprawy stosunków między RFN a blokiem wschodnim przyczynił się Willy Brandt. Rząd NRD uznał, że układ RFN-ZSRR usuwa przeszkody w nawiązaniu stosunków miedzy dwoma państwami niemieckimi. Państwa NATO i EWG zgodnie przyjęły układ moskiewski jako zapowiedź odprężenia i szerokiej współpracy w Europie we wszystkich dziedzinach. Amerykański sekretarz stanu W. Rogers, powiedział, że układ jest pierwszym krokiem na drodze do polepszenia atmosfery w Europie, po którym nastąpią dalsze. Jednym z nich powinna być - według sekretarza stanu - poprawa sytuacji mieszkańców Berlina Zachodniego. Swoje pozytywne stanowisko wyraził również sekretarz generalny ONZ U. Thant, który uważał, że układ jest zgodny z Kartą NZ. Optymistyczne stwierdzania padały również z ust polityków i przywódców państw neutralnych i niezaangażowanych tj. prezydent Jugosławii Josef Broz Tito, premier Indii Indira Gandhi, premier Szwecji Olof Palme, szef watykańskiego biura prasowego Federico Alessandrini.

Kontakty i bezpośrednie rozmowy Brandta z czołowymi politykami radzieckimi stanowiły przełom w podejściu polityków zachodnioniemieckich do ZSRR. Od tej pory były utrzymywane częstsze kontakty przyszłych kanclerzy z kierownictwem radzieckim. Sam Brandt i Bahr cieszyli się w sferach partyjno-rządowych ZSRR dużym uznaniem i zaufaniem dzięki swojej realistycznej ocenie polityki odprężenia. Sekretarz generalny KC KPZR Leonid Breżniew, przemawiając 28 sierpnia 1970 r. w Ałma Ata, podkreślił:

Układ z RFN oceniamy jako wydarzenie bardzo ważne, które z chwilą wejścia jego w życie, mieć będzie ogromne, pozytywne znaczenie nie tylko dla rozwoju wzajemnych stosunków międzynarodowych w Europie w chwili obecnej i w przyszłości [...]. Jeśli chodzi o RFN, niewątpliwie cenimy realne podejście, jakie w ostatecznym rachunku przejawił rząd RFN przy opracowaniu układu. Nie ulega wątpliwości, że uznanie przez RFN realiów politycznych, jakie powstały w Europie, co znalazło wyraz w wynikach naszych rokowań, w tekście układu radziecko-zachodnioniemieckiego, jest rozsądnym krokiem na słusznej drodze.

Układ z 12 sierpnia 1970 r. zamknął pewien powojenny okres oraz otworzył nowy etap rozwoju politycznego Europy. Układ RFN-ZSRR stanowił niewątpliwie przełom w stosunkach dwustronnych, lecz nie był w stanie przezwyciężyć różnicy interesów politycz­nych, wynikających z przynależności do odmiennych systemów społeczno-politycznych i sojuszy wojskowych. W samej RFN dominował pogląd, że udało się osiągnąć znośne modus vivendi z ZSRR, co znacznie ułatwiło także proces normalizacji stosunków z innymi państwami socjalistycznymi i udało się zachować opcję „jedności niemieckiej” jako przesłanki dla zjednoczenia Niemiec.

W RFN przeciwko układowi z 12 sierpnia 1970 r. zdecydowanie występo­wała opozycja CDU/CSU, wskazując na rezygnację z zasadniczych celów w dotychczasowej polityce niemieckiej i wschodniej, a w dalszej perspekty­wie także na osłabienie RFN w sojuszu zachodnim. Wskazywała na osłabienie argumentów zawartych w tzw. „pozycjach prawnych” wypracowanych przez prawników zachodnioniemieckich przez cały okres istnienia RFN. Chadeccy politycy mówili, że układ moskiewski zabezpieczył wpływy ZSRR w Europie Środkowej i Wschodniej. Brandt stwierdził, że ZSRR bez tego układu zabezpieczył swoje interesy ogłaszając doktrynę Breżniewa. Kanclerz wyjaśniał, że układ ma wspomóc proces odprężenia i współpracy w Europie i przezwyciężyć nienaturalny podział kontynentu i samych Niemiec.

Kanclerz Brandt na forum Bundestagu odrzucił oskarżenia chadecji o „politykę rezygnacji” i „wyprzedaży narodowych interesów”, stwierdzając 18 września 1970 r. między innymi:

Narodowy cel jedności niemieckiej nie doznał szwanku przez ten układ [...]. Układ ten utrzymuje jako otwartą tę drogę, na której chcemy osiągnąć taki stan pokoju w Europie, w którym i kwestia niemiecka może znaleźć na podstawie prawa samostanowienia i trwałe i sprawiedliwe rozwiązanie.

Rząd SPD/FDP uznawał zawarcie układu za korzystne z następujących względów: nastąpiła zmiana niekorzystnego nastawienia do polityki RFN w krajach Europy Środkowo-Wschodniej; przyspieszona została współpraca gospodarcza, naukowo-techniczna i kulturalna; doszło do rozwiązania wielu problemów praktycznych w stosunkach z NRD (o czym będzie mowa w następnych podrozdziałach), co byłoby niemożliwe bez układu RFN-ZSRR z 12 sierpnia 1970 r. Dzięki staraniom rządu Brandta/Scheela, RFN stała się równoprawnym podmiotem stosunków międzynarodowych, który w znacznym stopniu rozszerzył swoją swobodę działania na arenie międzynarodowej, przyczyniając się szczególnie do przyspieszenia kształtowania odprężenia w stosunkach Wschód—Zachód.

K. Stern, Willy Brandt, Warszawa 1996, s. 95.

M.G. Dönhoff, Kanclerze Republiki Federalnej Niemiec jakich nie znamy, Warszawa 1999, s. 174.

J. Krasuski, Historia RFN, Warszawa 1987, s. 520.

E. Cziomer, Polityka zagraniczna RFN. Uwarunkowania-cele-mechanizm decyzyjny, Warszawa 1988, s. 79; E. Cziomer, Miejsce ZSRR w polityce zagranicznej RFN, Poznań 1988, s. 147.

M. Tomala, Polityka wschodnia rządu Brandta 1969-1972, Warszawa 1972, s. 41-42; E. Cziomer, Miejsce ZSRR w polityce zagranicznej RFN, Poznań 1988, s. 147. Kronika. Dokumentacja Prasowa, R. XIX, nr 852 i 858, 22-28 luty 1970 i 8-14 kwietnia 1970, s. 155-156 i 284.

E. Cziomer, Miejsce ZSRR w polityce zagranicznej RFN, Poznań 1988, s. 147-148.

M. Tomala, Polityka wschodnia rządu Brandta 1969-1972, Warszawa 1972, s. 43. Kronika. Dokumentacja Prasowa, R. XIX, nr 866, 7-15 czerwca 1970, s. 496-497.

E. Cziomer, Miejsce ZSRR w polityce zagranicznej RFN, Poznań 1988, s. 148.

E. J. Bartosz, Mitologia okrężnych dróg. Przyczynek do doktryny politycznej Willy Brandta, Wrocław 1977, s. 104.

Kronika. Dokumentacja Prasowa, R. XIX, nr 871, 16-22 lipiec 1970, s. 604.

M. Tomala, Polityka wschodnia rządu Brandta 1969-1972, Warszawa 1972, s. 43.

E. Cziomer, Miejsce ZSRR w polityce zagranicznej RFN, Poznań 1988, s. 150; E. Cziomer, Polityka zagraniczna RFN. Uwarunkowania-cele-mechanizm decyzyjny, Warszawa 1988, s. 83; Kronika. Dokumentacja Prasowa, R. XIX, nr 876, 24-31 sierpień 1970, s. 693.

M. Tomala, Polityka wschodnia rządu Brandta 1969-1972, Warszawa 1972, s. 43; E. Cziomer, Miejsce ZSRR w polityce zagranicznej RFN, Poznań 1988, s. 151; Kronika. Dokumentacja Prasowa, R. XIX, nr 876, 24-31 sierpień 1970, s. 694.

E. Cziomer, Miejsce ZSRR w polityce zagranicznej RFN, Poznań 1988, s. 151-152.

Cyt. za: E. Cziomer, Polityka zagraniczna RFN. Uwarunkowania-cele-mechanizm decyzyjny, Warszawa 1988, s. 81-82; Kronika. Dokumentacja Prasowa, R. XIX, nr 876, 24-31 sierpień 1970, s. 694.

M. Tomala, Polityka wschodnia rządu Brandta 1969-1972, Warszawa 1972, s. 44-45; E. Cziomer, Miejsce ZSRR w polityce zagranicznej RFN, Poznań 1988, s. 152-153.

J. Sułek, Chadecja w NRF - kontynuacja czy zmiana, [w:] „Sprawy Międzynarodowe”, nr 4, 1971, s. 16-17.

E. Cziomer, Miejsce ZSRR w polityce zagranicznej RFN, Poznań 1988, s. 153.

E. Cziomer, Polityka zagraniczna RFN. Uwarunkowania-cele-mechanizm decyzyjny, Warszawa 1988, s. 80.

J. Stefanowicz, Problem niemiecki w polityce europejskiej, [w:] „Sprawy Międzynarodowe”, nr 5, 1975, s. 38.

M. Cygański, Polityka wschodnia Niemiec w latach 1969/70-1988/89, Opole 1990, s. 21.

Układ między Republiką Federalną Niemiec a Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich, [w:] Układy Związku Radzieckiego i Polski z Niemiecką Republiką Federalną. Dokumenty, przemówienia, wywiady, komentarz, Warszawa 1972, s. 5.

Cyt. za: Układ między Republiką Federalną Niemiec a Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich, [w:] Układy Związku Radzieckiego i Polski z Niemiecką Republiką Federalną. Dokumenty, przemówienia, wywiady, komentarz, Warszawa 1972, s. 5-6.

E. Cziomer, Polityka zagraniczna RFN. Uwarunkowania-cele-mechanizm decyzyjny, Warszawa 1988, s. 80.

Układ między Republiką Federalną Niemiec a Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich, [w:] Układy Związku Radzieckiego i Polski z Niemiecką Republiką Federalną. Dokumenty, przemówienia, wywiady, komentarz, Warszawa 1972, s. 7; E. Cziomer, Polityka zagraniczna RFN. Uwarunkowania-cele-mechanizm decyzyjny, Warszawa 1988, s. 80. E. Cziomer, Miejsce ZSRR w polityce zagranicznej RFN, Poznań 1988, s. 153.

L. Janicki, Republika Federalna Niemiec wobec terytorialno-politycznych następstw upadku Rzeszy. Zagadnienia prawne, Poznań 1986, s. 217-218.

Układ między Republiką Federalną Niemiec a Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich, [w:] Układy Związku Radzieckiego i Polski z Niemiecką Republiką Federalną. Dokumenty, przemówienia, wywiady, komentarz, Warszawa 1972, s. 7.

L. Janicki, Republika Federalna Niemiec wobec terytorialno-politycznych następstw upadku Rzeszy. Zagadnienia prawne, Poznań 1986, s. 216.

E. Cziomer, Polityka zagraniczna RFN. Uwarunkowania-cele-mechanizm decyzyjny, Warszawa 1988, s. 80.

L. Janicki, Republika Federalna Niemiec wobec terytorialno-politycznych następstw upadku Rzeszy. Zagadnienia prawne, Poznań 1986, s. 219.

Układ między Republiką Federalną Niemiec a Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich, [w:] Układy Związku Radzieckiego i Polski z Niemiecką Republiką Federalną. Dokumenty, przemówienia, wywiady, komentarz, Warszawa 1972, s. 8.

A.W. Walczak, Przesłanki ogólnoniemieckie polityki wschodniej, [w] RFN w dobie rządów koalicji socjaldemokratyczno-liberalnej (1969-1982), Poznań 1985, s. 379.

Układ między Republiką Federalną Niemiec a Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich, [w:] Układy Związku Radzieckiego i Polski z Niemiecką Republiką Federalną. Dokumenty, przemówienia, wywiady, komentarz, Warszawa 1972, s. 8.

Układ między Republiką Federalną Niemiec a Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich, [w:] Układy Związku Radzieckiego i Polski z Niemiecką Republiką Federalną. Dokumenty, przemówienia, wywiady, komentarz, Warszawa 1972, s. 8-9; E. Cziomer, Miejsce ZSRR w polityce zagranicznej RFN, Poznań 1988, s. 154; J. Krasuski, Historia RFN, Warszawa 1987, s. 521.

E. Cziomer, Polityka zagraniczna RFN. Uwarunkowania-cele-mechanizm decyzyjny, Warszawa 1988, s. 81.

J. Krasuski, Historia RFN, Warszawa 1987, s. 521-522; J. Bartosz, Mitologia okrężnych dróg. Przyczynek do doktryny politycznej Willy Brandta, Wrocław 1977, s. 106.

A.W. Walczak, Przesłanki ogólnoniemieckie polityki wschodniej, [w] RFN w dobie rządów koalicji socjaldemokratyczno-liberalnej (1969-1982), Poznań 1985, s. 378.

Cyt. za: Układ między Republiką Federalną Niemiec a Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich, [w:] Układy Związku Radzieckiego i Polski z Niemiecką Republiką Federalną. Dokumenty, przemówienia, wywiady, komentarz, Warszawa 1972, s. 9. Kronika. Dokumentacja Prasowa, R. XIX, nr 876, 24-31 sierpień 1970, s. 696.

E. Cziomer, Polityka zagraniczna RFN. Uwarunkowania-cele-mechanizm decyzyjny, Warszawa 1988, s. 81.

A.W. Walczak, Przesłanki ogólnoniemieckie polityki wschodniej, [w] RFN w dobie rządów koalicji socjaldemokratyczno-liberalnej (1969-1982), Poznań 1985, s. 380.

M. Cygański, Polityka wschodnia Niemiec w latach 1969/70-1988/89, Opole 1990, s. 19.

Cyt. za: J. Bartosz, Mitologia okrężnych dróg. Przyczynek do doktryny politycznej Willy Brandta, Wrocław 1977, s. 105-106; Kronika. Dokumentacja Prasowa, R. XIX, nr 876, 24-31 sierpień 1970, s. 696.

Kronika. Dokumentacja Prasowa, R. XIX, nr 876, 24-31 sierpień 1970, s. 696.

Kronika. Dokumentacja Prasowa, R. XIX, nr 876, 24-31 sierpień 1970, s. 697.

E. Cziomer, Miejsce ZSRR w polityce zagranicznej RFN, Poznań 1988, s. 154.

M. Cygański, Polityka wschodnia Niemiec w latach 1969/70-1988/89, Opole 1990, s. 19.

Cyt. za: Przemówienie sekretarza generalnego KC KPZR Leonida Breżniewa, Układ ZSRR-NRF, [w:] „Zeszyty Dokumentacyjne”, Warszawa , nr 9, 1970.

E. Cziomer, Miejsce ZSRR w polityce zagranicznej RFN, Poznań 1988, s. 155-156.

J. Sułek, Chadecja w NRF - kontynuacja czy zmiana? [w:] „Sprawy Międzynarodowe”, nr 4, 1971, s. 18.

E. Cziomer, Miejsce ZSRR w polityce zagranicznej RFN, Poznań 1988, s. 156.

J. Bartosz, Mitologia okrężnych dróg. Przyczynek do doktryny politycznej Willy Brandta, Wrocław 1977, s. 107.

Cyt. za: J. Bartosz, Mitologia okrężnych dróg. Przyczynek do doktryny politycznej Willy Brandta, Wrocław 1977, s. 108.

E. Cziomer, Miejsce ZSRR w polityce zagranicznej RFN, Poznań 1988, s. 157.

---