• III.6. Porozumienia i układy RFN

• z pozostałymi państwami socjalistycznymi

Po popisaniu układów RFN z ZSRR, Polską i NRD oraz czterostronnego układu w sprawie Berlina Zachodniego pozostała jeszcze tylko kwestia normalizacji stosunków między RFN z Bułgarią, Czechosłowacją i Węgrami.

Pertraktacje w sprawie układu RFN-CSRS okazały się najdłuższe i najtrudniejsze. Stosunki RFN z Czechosłowacją nie były obciążone problemami granic, lecz oceną Układu Monachijskiego z 29 września 1938 r., który spowodował rozbiór i zabór Czechosłowacji dokonany przez hitlerowską Rzeszę. Strona czechosłowacka jako warunek normalizacji stosunków z RFN wysuwała żądanie uznania przez RFN Układu Monachijskiego za nieważny wraz ze wszystkimi jego skutkami od samego początku ponieważ został on narzucony Czechosłowacji w warunkach nacisku i szantażu wojskowego. Rząd zachodnioniemiecki nie kwestionował bezprawnego charakteru Układu Monachijskiego, jednak wstrzymywał się od oficjalnego potępienia działań Hitlera obawiając się, iż taka decyzja spowoduję roszczenia rządu czechosłowackiego z powodu okupacji Sudetów. Dla Niemców Sudeckich taka sytuacja oznaczałaby przyznanie legalności tzw. dekretom Benesa, na mocy których deportowano ich z Czechosłowacji.

W 1967 r. Rada Ziomkostwa Sudecko-Niemieckiego opublikowała w Monachium dokument stwierdzający, że uznanie Układu Monachijskiego za nieważny (ex tunc) oznaczałaby, iż Niemcy Sudeccy nigdy nie byli obywatelami Rzeszy, a tym samym nieważne i nielegalne lub nieistniejące byłyby wszystkie publiczne zarządzenia i akty prawne wydane i wykonane. Do takich zarządzeń i aktów należały np. umowy kupna sprzedaży, związki małżeńskie. W dokumencie wyrażono także obawy, że w przypadku uznania przez rząd RFN Układu Monachijskiego za nieważny, Niemcy Sudeccy służący w Wehrmachcie podczas II wojny światowej mogliby zostać uznani przez rząd CSRS jako zdrajcy i w przypadku ich wizyty w tym państwie mogli zostać postawieni do odpowiedzialności karnej. Ponadto Czechosłowacja mogłaby domagać się od RFN zwrotu pobranych z terenów Sudetów podatków, sum ubezpieczeń społecznych, ceł itp. Według autorów dokumentów konsekwencją uznania Układu Monachijskiego byłoby ogromne zamieszanie prawne.

Gdy w I połowie lat 60-tych większość państw Europy Wschodniej nawiązały współpracę gospodarczą z RFN, rząd CSRS nawet w tej kwestii twardo uzależnił wszelkie kontakty z RFN od rozwiązania problemu oceny Układu Monachijskiego. Kanclerz Ludwig Erhard próbował złagodzić stanowisko Czechosłowacji co do „sprawy Monachium”. 25 marca 1966 r. rząd RFN złożył tzw. notę pokojową, w której - jak pisałem w podrozdziale I.3 - zaproponowano państwom socjalistycznym normalizację stosunków w oparciu o gwarancję o niestosowanie siły. W fragmencie skierowanym do Czechosłowacji rząd Erharda uznał, że Układ Monachijski z 1938 r. został przez Hitlera złamany 15 marca 1939 r., a tym samym stracił swoją ważność.

Rząd CSRS nie miał zamiaru przyjąć takiego stanowiska rządu RFN. Oznaczało to, że strona zachodnioniemiecka nie wyrażała zgody na uznanie nieważność Układu Monachijskiego od samego początku, ale dawała mu ważność od chwili jego podpisania do czasu gdy wojska niemieckie zajęły całą Czechosłowację. W odpowiedzi skierowanej do Bonn z 5 maja 1966 r. władze czechosłowackie nadal uzależniały normalizację stosunków z RFN od uznania przez nią Układu Monachijskiego za nieważny od samego początku, który został narzucony Czechosłowacji pod groźbą rozpoczęcia wojny ze strony III Rzeszy i wskutek dyplomatycznych nacisków Wielkiej Brytanii i Francji. Poza tym rząd Czechosłowacji zwracał uwagę, że Układ Monachijski był złamaniem prawa międzynarodowego powołując się na artykuł 17 Paktu Ligi Narodu, pakt Brianda-Kellogga z 1928 r., artykuł 52 wiedeńskiej konwencji o pra­wie traktatów z 1969 r. Na podstawie przytoczonych argumentów rząd Czechosłowacji stwierdził, że Układ Monachijski był czynnością dokonaną na nie­korzyść państwa trzeciego i bez jego zgody, a którego nieważność i nielegalność potwierdziły inne państwa sygnatariusze układu Wielka Brytania i Francja w 1942 r., Włochy w 1944 r.

Kanclerz K. G. Kiesinger w expose z 13 grudnia 1966 r. stwierdził, że Układ Monachijski, doprowadzony do skutku pod groźbą użycia siły, nie jest ważny. W expose kanclerz stwierdził również, że Bonn ma w tej sprawie problemy ponieważ musi uwzględnić kwestie przynależności państwowej Niemców Sudeckich. Rząd boński oświadczył, że jest zmuszony twardo bronić ich interesów.

Radykalnej zmiany w stosunku do „Monachium” domagali się politycy SPD. W okresie rządów tzw. „wielkiej koalicji” minister do spraw ogólnoniemieckich Herbert Wehner negatywnie ocenił wydarzenia roku 1938 uważając, że usprawiedliwiając układ nadal usprawiedliwia się kroki prowadzące do II wojny światowej. Taka wypowiedź zapowiadała zmianę polityki wschodniej wobec Czechosłowacji. Drugi znaczący krok zrobił przewodniczący frakcji parlamentarnej SPD w Bundestagu Helmut Schmidt, który w 1966 r. przybył z prywatną wizytą do Czechosłowacji.

Dzięki wypowiedziom polityków SPD doszło do podpisania w Pradze 3 sierpnia 1967 r. układu handlowego między CSRS a RFN, na podstawie którego oba państwa wymieniły przedstawicielstwa handlowe. Przedstawicielstwa handlowe odegrały w późniejszym okresie znaczącą rolę w przygotowaniu i prowadzeniu rokowań dotyczących normalizacji stosunków między CSRS a RFN.

W expose rządowym wygłoszonym w Bundestagu 28 października 1969 r. kanclerz Brandt powiedział, że RFN jest gotowa do zawarcia z CSRS porozumień „likwidujących skutki przeszłości”. Na konferencji prasowej 12 grudnia 1969 r. Brandt zapytany o pogląd rządu RFN wobec Układu Monachijskiego oświadczył, że doszedł on do skutku pod groźbą użycia przemocy, był niesprawiedliwy i jest pozbawiony mocy prawnej. Kanclerz wyraził również gotowości rozmów z Pragą.

W latach 1968-1969 miały miejsce liczne wizyty polityków bońskich w Czechosłowacji. Miały one charakter sondażowy w celu rozeznania co o sytuacji politycznej w CSRS. Na wiosnę 1970 r. rozpoczęły się rokowania pomiędzy RFN-CSRS dotyczące wymiany handlowej, które zakończyły się 12 kwietnia 1970 r. parafowaniem w Pradze umowy (obowiązującej do końca 1974 r.) o wymianie towarowej oraz współpracy gospodarczej i naukowo-technicznej.

Rząd Brandta był skłonny uznać Układ Monachijski za nie ważny, co zostało wyrażone w ujawnionym (w czerwcu 1970 r.) przez zachodnioniemiecką prasę tzw. dokumencie Bahra, który powstał podczas negocjacji zachodnioniemiecko-radzieckich. Miesiąc wcześniej 6 maja 1970 r. ZSRR i Czechosłowacja zawarły układ o przyjaźni, współpracy i pomocy wzajemnej. W artykule 6 układu obydwa państwa socjalistyczne uznały Układu Monachijskiego za nieważny od samego początku. Układ z ZSRR miał wzmocnić rząd czechosłowacki w negocjacjach z RFN. W tzw. deklaracji intencji dołączonej do układu RFN-ZSRR z 12 sierpnia 1970 r. stwierdzono, że podstawą rokowań między RFN a CSRS powinno być uznanie nieważności Układu Monachijskiego.

Przed podjęciem wymiany poglądów RFN-CSRS Rada Niemców Sudeckich przedstawiła rządowi zachodnioniemieckiemu memoriał z 16 października 1970 r., w którym wyrażony został pogląd, że dopóki wykonane porozumienie z 1938 r. nie będą zastąpione przez nowe wiążące porozumienia „prawnomiędzynarodowa przynależność obszaru sudeckiego jest sprawą otwartą”. Oznaczało to że wszelkie spory dotyczące przynależności Sudetów do Czechosłowacji - tak jak w przypadku zachodnich i północnych ziem polskich - miały zostać rozstrzygnięte na przyszłej konferencji pokojowej. Takie stanowisko Niemców Sudeckich skrytykował sekretarz parlamentarny MSZ G. Jahn uważając, że błędem jest łączenie Układu Monachijskiego z prawem do samostanowienia i do ojczyzny. Najważniejsze według sekretarza jest kwestia skutków prawnych, którą należy rozstrzygnąć na korzyść „wypędzonych”.

13-14 października 1970 w Pradze miały miejsce rozmowy pomiędzy radcą prawnym bońskiej MSZ Jürgenem von Altenem a naczelnikiem wydziału czechosłowackiego MSZ J. Götzem. Głównym tematem ich rozmów określanych jako „techniczne i informacyjne” była sprawa ważności Układu Monachijskiego. Podczas tych rozmów doszło do zbliżenia stanowisk dotyczącej głównego problemu wzajemnych stosunków.

I runda rozmów sondażowych miała miejsce w Pradze między 31 marca-1 kwietnia 1971 r. Łącznie przeprowadzono sześć rund rozmów sondażowych oraz dwie oficjalne rundy rokowań. W I rundzie rozmów stronę zachodnioniemiecką reprezentowali: sekretarz stanu bońskiej MSZ P. Frank, kierowniczka referatu wschodnioeuropejskiego MSZ A. Finkce-Osiander i szef misji handlowej RFN w Pradze dr Otto Heipertz. W skład delegacji czechosłowackiej wchodzili: wiceminister spraw zagranicznych M. Klusak, Naczelnik wydziału czechosłowackiego MSZ J. Götz i poseł Kŕepelak. Delegacja czechosłowacka dążyła do przyjęcia przez RFN stanowiska, że Układ Monachijski był nieważny od samego początku i ze wszystkimi jego konsekwencjami tak jak uczynili to wcześniej sygnatariusze układu z 1938 r.: Wielka Brytania, Francja, Włochy oraz NRD. Przedstawiciele RFN nie chcieli na takie warunki wyrazić zgody.

II runda rozmów sondażowych, która odbyła się w Bonn 12-13 maja 1971 r. nie przyniosła przełomu. Obydwie strony nadal pozostawały przy swoich stanowiskach. Główną przyczyną nie możności przełamania impasu w rozmowach zachodnioniemieckich-czechosłowackich były trudności w rozwiązaniu problemu prawnych anulowania Układu Monachijskiego.

W tym czasie między majem 1971 r. a styczniem 1972 r. akcję propagandową rozpoczęło Ziomkostwo Niemców Sudeckich. 30 stycznia 1972 r., podczas Zgromadzenia Federalnego Ziomkostwa Niemców Sudeckich, jego rzecznik, a zarazem deputowany CSU do Bundestagu, Walter Becher, wezwał rząd, aby w rokowaniach na temat normalizacji stosunków z Czechosłowacją działał na zwłokę. Skrytykował rząd Brandta za przedstawianie oficjalnego stanowiska, według którego Układ Monachijski był od początku bezprawny i obecnie już nie obowiązuje. Becher nawoływał na Zjeździe, by rząd RFN zabiegał o poparcie opinii światowej dla obrony niemieckich pozycji prawnych i w ten sposób zmusić Pragę do ustępstw.

4 czerwca 1971 r. Ministerstwo Spraw Zagranicznych Czechosłowacji w nocie protestacyjnej uznała zjazdy i wypowiedzi Bechera jako prowokacje, która stanowi przeszkodę w normalizacji stosunków między CSRS a RFN.

Od III rundy rozmów (Praga 27-28 września 1971) stronę czechosłowacką reprezentował już jako wiceminister spraw zagranicznych J. Götz. Po zakończeniu rozmów dr P. Frank stwierdził, że główną przeszkodą na drodze do zakończenia rozmów jest sprawa skutków nieważności Układu Monachijskiego. Od uzgodnienia sporu wokół „Monachium” zależała możliwość przejścia z rozmów sondażowych na płaszczyznę rozmów w sprawie treści układu o normalizacji wzajemnych stosunków.

Podczas IV rundy rozmów mające miejsce 20 listopada 1971 r. w Rothenburgu strona zachodnioniemiecka była gotowa uznać Układ Monachijski jako akt naruszający od samego początku prawo międzynarodowe i zasady moralne, jednak w zamian główny negocjator zachodnioniemiecki P. Frank, żądał od Czechosłowacji zgody na stwierdzenie w specjalnym aneksie układu, że RFN nigdy nie była sygnatariuszem spornego układu i dlatego można go - według strony bońskiej - uznać za nieważny. RFN chciała wyraźnie ominąć problem Układu Monachijskiego. W zamian za taką formułę rząd RFN był gotowy uznać granicę Czechosłowacji według stanu z 31 grudnia 1937 r.

W czasie V rundy rozmów, które odbyły się w Pradze 29-30 czerwca 1972 r. delegacja czechosłowacka oświadczyła, że w sprawie obywatelstwa Niemców sudeckich rząd CSRS nie zamierza zmieniać ich statusu i są oni w rozumieniu ustaw CSRS cudzoziemcami. Równocześnie strona czechosłowacka wyjaśniła, że nieważność Układu Monachijskiego od samego początku nie dotyczy w żadnym wypadku sprawy ważności indywidualnych aktów prawnych między osobami fizycznymi lub ich spraw rodzinnych. Negocjatorzy czechosłowaccy zaprzeczyli pogłoskom szerzonym przez organizację „wypędzonych” jakoby Czechosłowacja zamierzała pociągnąć Niemców Sudeckich do odpowiedzialności karnej. Czechosłowacja zwróciła się również do strony zachodnioniemieckiej, aby określiła ona wyraźnie swoje stanowisko. W dwa tygodnie później Brandt stwierdził, że stanowiska obydwu państw nie są tak bardzo rozbieżne, a rozmowy z Pragą określił jako szczególne.

Po V rundzie rozmów sondażowych nastąpiła dłuższa przerwa. Była ona spowodowana trudną sytuacją polityczną w RFN, która doprowadziła jesienią 1972 r. do przeprowadzenia przedterminowych wyborów. Po wyborach do VII Bundestagu nastąpiło wzmocnienie koalicji SPD/FDP, ponieważ zdobyła bezwzględną większość mandatów poselskich. Nowy rząd Brandta nie musiał zawierać żadnych kompromisów z partiami chadecji tak jak to miało miejsce podczas ratyfikacji układów z ZSRR i Polską, dlatego też można było przystąpić do bardziej sprawnych rozmów z CSRS. Jednak VI rozmów odbyła się dopiero wiosną 1973 r.

Brak postępów w normalizacji stosunków między RFN-CSRS sprawił, że zahamowany został cały proces odprężenia w Europie. Dyplomaci Bułgarii i Węgier podczas swoich negocjacji z przedstawicielami RFN oświadczyli, że wstrzymują się z nawiązaniem stosunków dyplomatycznych z Bonn do czasu zawarcia przez RFN stosunków z CSRS.

Ostatecznie władze czechosłowackie same poszły na duże ustępstwo w „kwestii Monachium”. W końcu listopada 1972 r. w Usti nad Orlicą I sekretarz KC KPCz Gustaw Husak, wygłosił przemówienie, które mógł zaakceptować rząd Brandta. Husak pominął kontrowersyjną formułę anulowania Układu Monachijskiego i wyraził zgodę na normalizację stosunków z RFN jeżeli strona zachodnioniemiecka ograniczy się jedynie do potępienia hitlerowskiej agresji przeciwko Czechosłowacji oraz treści Układu Monachijskiego. W taki też sposób sami Czechosłowacy - idąc oczywiście na kompromis - usunęli przeszkodę na drodze porozumienia z RFN.

Podczas trwania VI rundy rozmów sondażowych w kwietniu 1973 r. doszło do wymiany listów między premierem CSRS a kanclerzem RFN. Zbliżenie stanowisk pozwoliło na podjęcie oficjalnych rokowań, które nastąpiły 7 maja 1973 r. W ich wyniku 20 czerwca 1973 r. ministrowie spraw zagranicznych CSRS i RFN Bohuslav Chnioupek i W. Scheel parafowali w Bonn tekst Układu o wzajemnych stosunkach oraz teksty dokumentów towarzyszących.

Wydawało się, że układ pomiędzy RFN i CSRS zostanie niebawem podpisany. Jednak w sierpniu, kiedy doszło do ustalenia sposobu postępowania przy ustanawianiu stosunków dyplomatycznych, delegacja zachodnioniemiecka wystąpiła z nieoczekiwanym żądaniem związanym z przyznaniem przez CSRS przyszłej ambasadzie RFN prawa do wykonywania pomocy prawnej dla sądów i urzędów Berlina Zachodniego. Rząd czechosłowacki zgodził się, aby rząd RFN przejął opiekę konsularną nad mieszkańcami Berlina Zachodniego przebywającymi w Czechosłowacji, ale nie nad osobami prawnymi mającymi swą główną siedzibę w tym mieście. Wcześniej rząd RFN nie domagał się spełnienia takich warunków w rokowaniach z ZSRR, Polską i NRD. Spełnienie tego żądania naruszyłoby czteromocarstwowy układ w sprawie Berlina Zachodniego z 3 września 1971 r. Jakiekolwiek zmiany w układzie mogły dokonać tylko wspólnie USA, ZSRR, Wielka Brytania i Francja. Rząd Brandta poprzez nowe warunki chciała stworzyć iunctim, sądząc iż pod wpływem nacisku na Czechosłowację, zostanie przełamane jednolite stanowisko państw socjalistycznych w tej kwestii i tym samym pozwoli to na korzystną dla RFN interpretację czterostronnego układu w sprawie Berlina Zachodniego. Rozmowy prowadzone od 20 do 22 sierpnia 1973 r. między sekretarzem stanu w bońskim MSZ, P. Frankiem, a wiceministrem spraw zagranicznych Czechosłowacji, J. Goetzem, nie przyniosły w sprawie Berlina Zachodniego żadnych rezultatów.

Planowana na 6 i 7 września 1973 r. wizyta Brandta i Scheela w Pradze w celu podpisania układu o podstawach normalizacji wzajemnych stosunków została odwołana. W tej kwestii doszło do konfliktu pomiędzy Brandtem a szefem frakcji parlamentarnej SPD Hebertem Wehnerem, który uważał, że w kwestii Berlina Zachodniego i negocjacji z Czechosłowacją osiągnięto już wszystko. W czasie wizyty parlamentarzystów zachodnioniemieckich w Moskwie w dniach 24 września - 2 października 1973 r. Wehner wypowiedział kilka krytycznych uwag o kanclerzu, a m. in. takich, że nie posiada zdolności przywódczych, jest „bezsilny” i „rozmarzony” a jego „polityka wschodnia” to przesadne żądania. Ta wypowiedź spowodowała, że Brandt przerwał wizytę w USA. Prawdopodobnie już wtedy zaczął rozważać możliwość ustąpienia ze stanowiska kanclerza.

W rezultacie rząd Brandta po uzgodnieniach przeprowadzonych przez ministra spraw zagranicznych W. Scheel z trzema mocarstwami zachodnimi oraz rozmowach w Moskwie (31 października-3 listopada 1973 r.) z ministrem spraw zagranicznych ZSRR Gromyką, zgodził się na odstąpienie od żądań w sprawie Berlina Zachodniego i podpisać układ z Czechosłowacją.

Podpisanie układu o nawiązaniu stosunków pomiędzy RFN i CSRS nastąpiło 11 grudnia 1973 r. w Pradze. Nastąpiło to podczas wizyty kanclerza Willy Brandta i ministra spraw zagranicznych Waltera Scheela w stolicy CSRS. Z ramienia rządu czechosłowackiego układ podpisali: premier Lubomir Strougal i minister spraw zagranicznych Bohuslav Chnioupek.

Układ RFN-CSRS składał się z tekstu zasadniczego: preambuła i 6 artykułów oraz z szeregu dokumentów towarzyszących, które uzgodniły ze sobą strony.

W preambule układ RFN i CSRS, oświadczyły, że Układ Monachijski z 29 września 1938 roku narzucony został Republice Czechosłowackiej przez reżim narodowo-socjalistyczny pod groźbą użycia siły. Obydwa państwa wyraziły też pragnie budowania dobrosąsiedzkich stosunków w oparciu o Kartę NZ, dla dobra młodego pokolenia, lepszej perspektywy osiągnięcia odprężenia europejskiego i pokoju na świecie.

Dopiero w artykule I układu znalazło się stwierdzenie, w którym oba państwa uznały Układ Monachijski za nieważny. RFN i CSRS nie określiły jednak, od którego momentu układ jest uważany za nieważny. Jednak opierając się na podstawie preambuły należy przyjąć, że intencją układających się stron, było określenie co najmniej negatywnego stosunku do decyzji narzuconych Czechosłowacji pod groźbą siły od samego początku, tj. od 29 września 1938 r.

W przypadku preambuły i artykułu I - dotyczących kwestii Układu Monachijskiego - układ RFN-CSRS miał charakter kompromisu. Natomiast w artykule II, pkt. 1 odwrócono skutki nieważności układu, stwierdzając, że Układ RFN-CSRS nie dotyczy skutków prawa obowiązującego od 30 września 1938 r. do 9 maja 1945 r. i zapis ten odnosi się do osób fizycznych lub prawnych. Wyjęte spod tej reguły były skutki zarządzeń uznanych przez oba państwa za niezgodne z „podstawowymi zasadami sprawiedliwości” jak np. dyskryminacja Żydów. W tym przypadku 11 grudnia do układu został załączony w formie załącznika list rządu CSRS do rządu RFN w sprawie ścigania przestępstw, których dopuszczali się Niemcy w Czechosłowacji.

Strony sygnatariusze układu w pkt 2 art. II przyjęły formułę, że układ nie ma wpływu na przynależność państwową osób żyjących i zmarłych, wynikającą z porządku prawnego RFN i Czechosłowacji. W pkt 3 art. II zawarto postanowienie, że formuły dotyczące Układu Monachijskiego nie tworzą podstawy prawnej do roszczeń materialnych dla Czechosłowacji lub jej obywateli. Tak więc rząd czechosłowacki ani nie mógł wysuwać roszczeń z powodu okupacji Sudetów przez Niemcy na mocy Układu Monachijskiego, ani zakwestionować niemieckiego obywatelstwa ówczesnych mieszkańców Sudetów i ścigać ich sądownie za zdradę z tytułu posiadania tego obywatelstwa. W takim przypadku pkt 2 art. II stanowił podważenie tzw. dekretów Benesa.

W artykule III oba państwa wyrzekły się użycia siły we wzajemnych stosunkach, a wszelkie spory będą rozwiązywane na podstawie artykułu I i II karty NZ. RFN i CSRS zobowiązały się również w artykule IV do respektowania wzajemnej integralności terytorialnej i nienaruszalności granic teraz i w przyszłości oraz żadna ze stron nie będzie wysuwać w przyszłości roszczeń terytorialnych. W artykule V zapowiedziana została współpraca pomiędzy RFN a Czechosłowacją w takich dziedzinach jak: gospodarka, nauka, technika, kultura, ochrona środowiska, sport, komunikacji i itp. Ostatni artykuł VI ustalał warunki ratyfikacji układu.

Z licznych dokumentów jakie dołączono do układu najistotniejsze znaczenie miał załącznik, który rozciągał art. II na Berlin Zachodni oraz listy dotyczące uregulowania problemów humanitarnych i akcji łączenia rodzin, związane z umożliwieniem Niemcom żyjącym jeszcze w Czechosłowacji na wyjazd do RFN. Według danych czechosłowackich w 1974 r. w CSRS zamieszkiwało jeszcze 77 tys. osób pochodzenia niemieckiego. Obie strony zgodziły się, iż listy te stanowią nierozerwalną część układu z 11 grudnia 1973 r. W listach tych strona czechosłowacka zobowiązała się, że zgodnie z prawem obowiązującym w CSRS urzędy administracyjne przychylnie będą rozpatrywać wnioski osób niemieckiego pochodzenia, które chcą przesiedlić się do RFN. Organizowaniem akcji łączenia rodzin miał zajmować się Czerwony Krzyż. Rząd czechosłowacki nie zgodził się na emigrację dla celów zarobkowych.

Czechosłowacja i RFN wyraziły zgodną opinię, że układ ostatecznie zamyka spory o przeszłość i stwarza nowe perspektywy w stosunkach między obydwoma państwami. Układ przyniósł polityczne i prawne uregulowanie sprawy stosunku do Układu Monachijskiego oraz określił wspólne stanowisko obu partnerów w konkretnych sprawach związanych z jego następstwami. Skutkiem podpisanego układu była normalizacja stosunków we wszystkich dziedzinach. Na płaszczyźnie problemów europejskich traktat jest ostatnim ogniwem w procesie odprężenie między Wschodem i Zachodem, który likwidował konflikty w Europie (w sprawie status quo ustalonego po II wojnie światowej) i tworzył trwały fundament dla rozwoju współpracy na kontynencie. Zawarty układ oznaczał przede wszystkim rekompensatę polityczno-moralną dla Czechosłowacji za krzywdę jaką doznała bez wątpienia w skutek niesprawiedliwych decyzji monachijskich. Układ z 11 grudnia 1973 r. ostatecznie zamykał przeszłość i otwierał drogę ku przyszłości.

Dla Willy Brandta Układ Praski stanowił ostatni drogę w jego „nowej polityce wschodniej”, która miała doprowadzić do odprężenia w Europie. Normalizacja stosunków z Czechosłowacją nie była tak ważna z punktu widzenia polityki niemieckiej i utrzymania „jedności narodu niemieckiego”, ale bez niej nie byłoby na pewno odprężenia europejskiego. W tym przypadku również nie można było pozostawić żadnych niedomówień czy też uchylonych drzwi.

Układ Praski wymagał jeszcze tylko ratyfikacji. W Bundestagu koalicja rządowa miała zdecydowaną większość i akceptacja układu nie stanowiła problemu. Problemy powstały wtedy, gdy 8 marca 1974 r. układ został odrzucony przez Radę Federalną (Bundesrat), w której większość miała chadecja. Rada Federalna uchwaliła rezolucję stwierdzającą, że układ z Czechosłowacją nie precyzuje, czy Układ Monachijski był nieważny od samego początku, czy został anulowany dopiero później; nie gwarantował uchronienia wszystkich osób fizycznych i prawnych od ewentualnych szkód spowodowanych uznaniem Układu Monachijskiego za nieważny, na przykład odnośnie do opieki konsularnej nad Niemcami mieszkającymi nadal w Sudetach; twierdzenie zawarte we wstępie do układu, że Układ Monachijski doszedł do skutku pod hitlerowską groźbą użycia siły nie odpowiada - zdaniem CDU/CSU - w pełni prawdzie ponieważ przed podpisaniem układu z 29 września 1938 r. odmówiono Niemcom sudeckim skorzystania z prawa samostanowienia. W rezolucji Rada Federalna stwierdziła, że Układ Praski usprawiedliwia „wypędzenie” Niemców i konfiskatę ich majątków. Berlinowi Zachodniemu nie zapewniono pełnej reprezentacji konsularnej przez RFN.

Przesiedleńcy niemiecko-sudeccy w RFN nie mogli wybaczyć rządowi Brandta, że we wstępie do układu praskiego był mowa tylko o zbrodniach hitlerowskich, a nie o wysiedleniu Niemców z Sudetów w latach 1945-1947.

Nową przeszkodą w ratyfikacji porozumienia stała się dymisja kanclerza Brandta. Ostatecznie Bundestag ratyfikował układ 10 lipca 1974 r. natomiast Zgromadzenie Federalne uczyniło to 15 lipca. 19 lipca 1974 r. ministrowie spraw zagranicznych RFN i CSRS Hans Dietrich Genscher oraz Chnioupek dokonali wymiany dokumentów ratyfikacyjnych, co oznaczało wejście układu w życie.

Pomiędzy RFN a Węgrami i Bułgarią nie było żadnych sporów dotyczących roszczeń prawnych lub terytorialnych. Jedyne co dzieliło - wyżej wymienione państwa - to przynależności do dwóch rywalizujących ze sobą bloków politycznych, gospodarczych (EWG i RWPG) oraz militarnych (NATO i Układ Warszawski). Na stosunkach pomiędzy RFN a Węgrami i Bułgarią ciążył ogólnoświatowy podział krajów na: Wschód i Zachód. Jednak nawiązanie stosunków pomiędzy tymi państwami pomimo braku kwestii spornych mogło nastąpić tylko wówczas kiedy RFN rozwiąże spory z ZSRR, Polską, NRD, Czechosłowacją.

Rząd Brandta zrezygnował - w przypadku Węgier i Bułgarii - z prowadzenia polityki z lat 1963-1969 dezintegracji obozu socjalistycznego. Polityka wschodnia z czasów Erhearda i Kiesingera miała doprowadzić do skłócenia tych państw z pozostałymi państwami socjalistycznymi, które byłyby bardziej skłonne do przyjęcia zachodnioniemieckich propozycji normalizacji stosunków. Jednak taka polityka tylko zwiększyła spoistości „bloku wschodniego”, w którym bez zgody Moskwy żaden kraj komunistyczny nie mógł prowadzić samodzielnej polityki wobec RFN, o czym przekonała się Czechosłowacja w sierpniu 1968 r.

Negocjacje miały RFN a Węgrami i Bułgarią trwały od wiosny 1967 r., ale były często przerywane. Dopiero w lipcu 1973 r. rozmowy przybrały szybsze tempo.

Sofia i Budapeszt w latach 1971-1973 normalizację stosunków z Bonn uzależniały od ratyfikacji układów wschodnich RFN z ZSRR i PRL, zawarcia porozumień normalizacyjnych z NRD i CSRS oraz od uznania odrębności Berlina Zachodniego, od RFN i nie włączenia go przez RFN, od porozumień z krajami socjalistycznymi.

Bonn tak jak w przypadku negocjacji z Pragą chciał uzyskać od rządów Bułgarii i Węgier zgodę na reprezentowanie konsularne urzędów i instytucji Berlina Zachodniego. Sofia i Budapeszt twardo przystawały przy stanowisku, że warunki Bonn w kwestii Berlina Zachodniego są nie zgodne z porozumieniem z 3 września 1971 r. Według rządów Węgier i Bułgarii tylko ZSRR i mocarstwa zachodnie mogą w sprawie Berlina Zachodniego zmienić jakiekolwiek postanowienia.

Podpisanie układów o nawiązanie stosunków dyplomatycznych (bez zawierania układów normalizujących) pomiędzy RFN a Węgrami Republiką Ludową oraz Ludową Republiką Bułgarii nastąpiło 21 grudnia 1973 r.

W. Małachowski, Normalizacja stosunków między CSRS a RFN, „Sprawy Międzynarodowe”, 1973, nr 12, s. 33.

Na mocy dekretu prezydenta Republiki Czechosłowackiej Benesa z 3 sierpnia 1945 roku obywatele czechosłowaccy narodowości niemieckiej (lub węgierskiej), którzy na mocy przepisów III Rzeszy nabyli niemieckie obywatelstwo (lub węgierskie) utra­cili obywatelstwo czechosłowackie. Dekret prezy­denta z 24 sierpnia 1945 roku mówił, że Niemcy, któ­rzy uzyskali z punktu widzenia Czechosłowacji obywa­telstwo niemieckiego w sposób nielegalny, zdradziwszy własne państwo, utracili obywatelstwo czechosłowackie i podlegają wysiedlaniu. Dekret stwierdzał również, że Niemcy, którzy przyjęli niemieckie obywatelstwo mają być traktowani nie jako obywatele niemieccy, lecz jako uciążliwi i nielojalni przedstawiciele mniejszości niemieckiej w Czechosłowacji.

A. D. Rotfeld, Prawno-polityczne podstawy normalizacji stosun­ków między Czechosłowacją a RFN. „Sprawy Międzynarodowe”, 1975, nr 3, s. 57; zob. Wuttke H., Współczesne granice niemieckie: zagadnienia prawnomiędzynarodowe i polityczne, Warszawa 1985, s. 101-102.

M. Szmidt, H. Wuttke, Prawnomiędzynarodowe i polityczne problemy normalizacji stosunków NRF-CSRS, [w:] Polityka wschodnia NRF. Wybrane kierunki i problemy (1969-1972), Katowice 1973, s. 139.

J. Krasuski, Historia RFN, Warszawa 1981, s. 406; H. Wuttke, Współczesne granice niemieckie: zagadnienia prawnomiędzynarodowe i polityczne, Warszawa 1985, s. 93.

M. Szmidt, H. Wuttke, Prawnomiędzynarodowe i polityczne problemy normalizacji stosunków NRF-CSRS, [w:] Polityka wschodnia NRF. Wybrane kierunki i problemy (1969-1972), Katowice 1973, s. 124-126.

Artykuł 17 Paktu Ligi Narodów przewidywał rozwiązywanie metodami pokojowymi wszelkich konfliktów nawet wówczas, gdy państwa lub ich grupy będące w stanie konfliktu nie są członkami Ligi Narodów lub jedno z nich nie należy do Ligi, a drugie jest członkiem organizacji. Mógł on mieć zastosowanie w przypadku sporo niemiecko-czechosłowackiego, ponieważ w 1938 roku Niemcy nie były już członkiem Ligi. Ponadto były one zobowiązane na mocy urnowy rozjemczej z Czechosłowacją z października 1925 roku do rozstrzygania wszelkich sporów na drodze rozejmu.

Pakt Brianda-Kellogga z 1928 roku, traktował wojnę jako nielegalny środków roz­strzygania sporów międzynarodowych i nakładał na przeszło 60 państw (w tym również III Rzeszę i Czechosłowację) — sygnatariuszy paktu — obowiązek pokojowego ich rozwiązywania.

Artykuł 52 wiedeńskiej konwencji o pra­wie traktatów z 1969 roku stwierdza generalnie, że nieważne są umowy zawarte przy użyciu siły lub pod groźbą jej użycia, gdyż w ten sposób naruszone zostają podstawowe normy współżycia społeczności międzynarodowej.

H. Wuttke, Współczesne granice niemieckie: zagadnienia prawnomiędzynarodowe i polityczne, Warszawa 1985, s. 94-95.

J. Krasuski, Historia RFN, Warszawa 1981, s. 436.

A. D. Rotfeld, Prawno-polityczne podstawy normalizacji stosun­ków między Czechosłowacją a RFN. „Sprawy Międzynarodowe”, 1975, nr 3, s. 60.

W. Małachowski, Normalizacja stosunków między CSRS a RFN, „Sprawy Międzynarodowe”, 1973, nr 12, s. 33.

W. Małachowski, Normalizacja stosunków między CSRS a RFN, „Sprawy Międzynarodowe”, 1973, nr 12, s. 33.

M. Tomala, Polityka wschodnia rządu Brandta 1969-1972, Warszawa 1972, s. 113.

W. Małachowski, Normalizacja stosunków między CSRS a RFN, „Sprawy Międzynarodowe”, 1973, nr 12, s. 33.

Kronika. Dokumentacja Prasowa, R. XIX, nr 872, 23-29 lipiec 1970, s. 633.

A. D. Rotfeld, Prawno-polityczne podstawy normalizacji stosun­ków między Czechosłowacją a RFN. „Sprawy Międzynarodowe”, 1975, nr 3, s. 63.

W. Małachowski, Normalizacja stosunków między CSRS a RFN, „Sprawy Międzynarodowe”, 1973, nr 12, s. 33-34; Kronika. Dokumentacja Prasowa, R. XIX, nr 867, 16-22 czerwca 1970, s. 516-517.

A. D. Rotfeld, Prawno-polityczne podstawy normalizacji stosun­ków między Czechosłowacją a RFN. „Sprawy Międzynarodowe”, 1975, nr 3, s. 61.

M. Szmidt, H. Wuttke, Prawnomiędzynarodowe i polityczne problemy normalizacji stosunków NRF-CSRS, [w:] Polityka wschodnia NRF. Wybrane kierunki i problemy (1969-1972), Katowice 1973, s. 129. Kronika. Dokumentacja Prasowa, R. XIX, nr 884, 23-31 październik 1970, s. 859-860.

W 1967 r. doszło do podpisania Układu o Przyjaźni, Współpracy i Wzajemnej Pomocy pomiędzy CSRS a NRD, w którym stwierdzano, że Układ Monachijski był narzucony Czechosłowacji pod groźbą użycia siły i dlatego jest nieważny od samego początku ze wszystkimi konsekwencjami.

M. Szmidt, H. Wuttke, Prawnomiędzynarodowe i polityczne problemy normalizacji stosunków NRF-CSRS, [w:] Polityka wschodnia NRF. Wybrane kierunki i problemy (1969-1972), Katowice 1973, s. 130; W. Małachowski, Normalizacja stosunków między CSRS a RFN, „Sprawy Międzynarodowe”, 1973, nr 12, s. 34; Kronika. Dokumentacja Prasowa, R. XX, nr 909, 1-7 maja 1971, s. 404-405.

M. Szmidt, H. Wuttke, Prawnomiędzynarodowe i polityczne problemy normalizacji stosunków NRF-CSRS, [w:] Polityka wschodnia NRF. Wybrane kierunki i problemy (1969-1972), Katowice 1973, s. 130.

A. D. Rotfeld, Prawno-polityczne podstawy normalizacji stosun­ków między Czechosłowacją a RFN. „Sprawy Międzynarodowe”, 1975, nr 3, s. 61.

M. Szmidt, H. Wuttke, Prawnomiędzynarodowe i polityczne problemy normalizacji stosunków NRF-CSRS, [w:] Polityka wschodnia NRF. Wybrane kierunki i problemy (1969-1972), Katowice 1973, s. 131.

M. Szmidt, H. Wuttke, Prawnomiędzynarodowe i polityczne problemy normalizacji stosunków NRF-CSRS, [w:] Polityka wschodnia NRF. Wybrane kierunki i problemy (1969-1972), Katowice 1973, s. 131.

M. Szmidt, H. Wuttke, Prawnomiędzynarodowe i polityczne problemy normalizacji stosunków NRF-CSRS, [w:] Polityka wschodnia NRF. Wybrane kierunki i problemy (1969-1972), Katowice 1973, s. 132; Kronika. Dokumentacja Prasowa, R. XX, nr 930, 8-18 października 1971, s. 976.

M. Szmidt, H. Wuttke, Prawnomiędzynarodowe i polityczne problemy normalizacji stosunków NRF-CSRS, [w:] Polityka wschodnia NRF. Wybrane kierunki i problemy (1969-1972), Katowice 1973, s. 133; Kronika. Dokumentacja Prasowa, R. XX, nr 938, 2-15 grudnia 1971, s. 1189.

A. D. Rotfeld, Prawno-polityczne podstawy normalizacji stosun­ków między Czechosłowacją a RFN. „Sprawy Międzynarodowe”, 1975, nr 3, s. 62.

W. Małachowski, Normalizacja stosunków między CSRS a RFN, „Sprawy Międzynarodowe”, 1973, nr 12, s. 34.

A. D. Rotfeld, Prawno-polityczne podstawy normalizacji stosun­ków między Czechosłowacją a RFN. „Sprawy Międzynarodowe”, 1975, nr 3, s. 64.

A. D. Rotfeld, Prawno-polityczne podstawy normalizacji stosun­ków między Czechosłowacją a RFN. „Sprawy Międzynarodowe”, 1975, nr 3, s. 64-65.

W. Małachowski, Normalizacja stosunków między CSRS a RFN, „Sprawy Międzynarodowe”, 1973, nr 12, s. 34.

A. D. Rotfeld, Prawno-polityczne podstawy normalizacji stosun­ków między Czechosłowacją a RFN. „Sprawy Międzynarodowe”, 1975, nr 3, s. 65.

W. Małachowski, Normalizacja stosunków między CSRS a RFN, „Sprawy Międzynarodowe”, 1973, nr 12, s. 34.

J. Krasuski, Historia RFN, Warszawa 1981, s. 429.

W. Małachowski, Normalizacja stosunków między CSRS a RFN, „Sprawy Międzynarodowe”, 1973, nr 12, s. 34-35.

A. D. Rotfeld, Prawno-polityczne podstawy normalizacji stosun­ków między Czechosłowacją a RFN. „Sprawy Międzynarodowe”, 1975, nr 3, s. 65.

J. Krasuski, Historia Niemiec, Wrocław 2002, s. 583.

K. Stern, Willy Brandt, Warszawa 1996, s. 111.

A. D. Rotfeld, Prawno-polityczne podstawy normalizacji stosun­ków między Czechosłowacją a RFN. „Sprawy Międzynarodowe”, 1975, nr 3, s. 65.

M. Cygański, Polityka wschodnia Niemiec w latach 1969/1970-1988/1989, Opole 1990, s. 26.

Zbiór dokumentów 1973, nr 12. poz. 244.

Zbiór dokumentów 1973, nr 12. poz. 244.

Janicki L.: Republika Federalna Niemiec wobec terytorialno - politycznych następstw upadku Rzeszy. Zagadnienia prawne. Poznań 1986, s. 295-296; A. D. Rotfeld, Prawno-polityczne podstawy normalizacji stosun­ków między Czechosłowacją a RFN. „Sprawy Międzynarodowe”, 1975, nr 3, s. 66.

Zbiór dokumentów 1973, nr 12. poz. 244; J. Kokot, Od Poczdamu do Helsinek. Koniec okresu powojennego w Europie, Opole 1974, s. 89; J. Krasuski, Historia RFN, Warszawa 1981, s. 430; A. D. Rotfeld, Prawno-polityczne podstawy normalizacji stosun­ków między Czechosłowacją a RFN. „Sprawy Międzynarodowe”, 1975, nr 3, s. 67.

Zbiór dokumentów 1973, nr 12. poz. 244; J. Kokot, Od Poczdamu do Helsinek. Koniec okresu powojennego w Europie, Opole 1974, s. 89; J. Krasuski, Historia RFN, Warszawa 1981, s. 431; A. D. Rotfeld, Prawno-polityczne podstawy normalizacji stosun­ków między Czechosłowacją a RFN. „Sprawy Międzynarodowe”, 1975, nr 3, s. 67.

Zbiór dokumentów 1973, nr 12. poz. 244.

J. Kokot, Od Poczdamu do Helsinek. Koniec okresu powojennego w Europie, Opole 1974, s. 89.

W. Małachowski, Normalizacja stosunków między CSRS a RFN, „Sprawy Międzynarodowe”, 1973, nr 12, s. 36-37.

A. D. Rotfeld, Prawno-polityczne podstawy normalizacji stosun­ków między Czechosłowacją a RFN. „Sprawy Międzynarodowe”, 1975, nr 3, s. 65-66.

J. Krasuski, Historia RFN, Warszawa 1981, s. 432.

M. Cygański, Polityka wschodnia Niemiec w latach 1969/1970-1988/1989, Opole 1990, s. 27.

M. Cygański, Polityka wschodnia Niemiec w latach 1969/1970-1988/1989, Opole 1990, s. 28.

W. Małachowski, Normalizacja stosunków między CSRS a RFN, „Sprawy Międzynarodowe”, 1973, nr 12, s. 35.

M. Cygański, Polityka wschodnia Niemiec w latach 1969/1970-1988/1989, Opole 1990, s. 28.

J. Kokot, Od Poczdamu do Helsinek. Koniec okresu powojennego w Europie, Opole 1974, s. 91-92.

J. Kokot, Od Poczdamu do Helsinek. Koniec okresu powojennego w Europie, Opole 1974, s. 91-92.

M. Cygański, Polityka wschodnia Niemiec w latach 1969/1970-1988/1989, Opole 1990, s. 271-272.

M. Cygański, Polityka wschodnia Niemiec w latach 1969/1970-1988/1989, Opole 1990, s. 28.

J. Kokot, Od Poczdamu do Helsinek. Koniec okresu powojennego w Europie, Opole 1974, s. 91

---