• III.3 Czterostronne porozumienie

• w sprawie statusu Berlina Zachodniego

Układy wschodnie podpisane w 1970 r. stanowiły ważny składnik w dalszych postępach w polityce wschodniej i niemieckiej. Niewątpliwie bez ratyfikowania powyższych układów przez RFN rząd zachodnioniemiecki nie zyskałby wiarygodności dla swojej „nowej polityki wschodniej” w pozostałych państwach socjalistycznych, nie mogły także nabrać postępu rozmowy RFN-NRD, RFN-CSRS oraz roko­wania czterech mocarstw w sprawie Berlina Zachodniego. Rząd RFN jeszcze przed podpisaniem układu moskie­wskiego uzależniał rozpoczęcie procedury ratyfikacyjnej „układów wschod­nich” od korzystnego dla RFN rozstrzygnięcia sprawy Berlina Zachodniego, a zwłaszcza w takich kwestiach jak: utrzymanie dotychczasowego statusu prawnego dla całego Berlina wynikającego z zachowania „odpowiedzialności czterech mocarstw za Berlin i Niemcy jako całość”; uzyskania przez RFN swobodnego dostępu do Berlina Zachodniego, powiązań z tym miastem oraz reprezentowania jego interesów w stosunkach zewnętrznych; poprawy położenia mieszkańców w mieście i ich swobody poruszania się. 28 stycznia 1971 r. Brandt podczas sprawozdania o stanie narodu składanego w Bundestagu, stwierdził, że istnieje związek między ratyfikacją podpisanych układów wschodnich i zadawalającym rozwiązaniem problemu Berlina Zachodniego.

W okresie „zimnej wojny” przy wszelkich sporach pomiędzy ZSRR a mocarstwami zachodnimi nie można było uniknąć kwestii Berlina Zachodniego. Brandt jeszcze w marcu 1960 r., gdy sprawował urząd burmistrza Berlina Zachodniego oświadczył: Szczerość każdej polityki odprężenia musi potwierdzić się w Berlinie. Od uzgodnień czterech mocarstw odpowiedzialnych za Berlin nie zależały tylko losy trwałości pokoju w Europie, ale przede wszystkim los całej nowej polityki wschodniej rządu Brandta/Scheela. Niepowodzenie rozmów czterech mocarstw w sprawie Berlina Zachodniego mogło spowodować upadek koalicji SPD/FDP w RFN, a sama Ostpolityk mogła w RFN ponieść ostateczną klęskę. W sprawie Berlina Zachodniego, rząd RFN nie miał żadnej możliwości oddziaływania na przebieg i rezultat rokowań czteromocarstwowych.

Z propozycją podjęcia rozmów ambasadorów czterech mocarstw na temat Berlina wystąpił jeszcze jaki minister spraw zagranicznych Willy Brandt w rządzie „wielkiej koalicji”. Inicjatywę tą podchwyciła w kwietniu 1969 r. obradująca w Waszyngtonie Rada Atlantycka.

Strona radziecka była gotowa na kompromis w sprawie Berlina Zachodniego. Zastrzegł jedynie, iż układ dotyczący Berlina Zachodniego nie może w niczym naruszyć istniejącego status quo. 10 lipca 1969 r. z inicjatywą rozpoczęcia rozmów w sprawie Berlina Zachodniego wystąpił minister spraw zagranicznych ZSRR A. Gromyko. Przemawiając w Radzie Najwyższej ZSRR Andriej Gromyko oświadczył w sprawie Berlina Zachodniego, że nie można pozwolić na naruszanie interesów ZSRR i NRD przez ograniczenie specjalnego statusu Berlina Zachodniego. Gromyko stwierdził, że mocarstwa dawnej koalicji antyhitlerow­skiej powinny spojrzeć na sprawę Berlina Zachodniego z punktu widzenia bezpieczeństwa europejskiego. USA, Wielka Brytania i Francja 6-7 sierpnia 1969 r. zwróciły się do rządu radzieckiego z zapytaniem, czy mają rozu­mieć przemówienie ministra Gromyki jako propozycję podjęcia rokowań w sprawie Berlina Zachodniego. 12 września rząd radziecki odpowiedział twierdząco, przedstawiając swoje stanowisko w kwestii rokowań. Konkretne propozycje przedstawione zostały przez rządy USA, Wielką Brytanię i Francję we wspólnej nocie z 10 grudnia 1969 r. 16 grudnia 1969 r. Wielka Brytania, Francja i USA zaproponowały, aby rokowania dotyczyły swo­body ruchu osobowego między obu częściami Berlina oraz między Berlinem Zachodnim a RFN, oraz zaznaczyły, że postęp w tej sprawie polepszyłby widoki powodzenia ewentualnej konferencji bezpieczeństwa europejskiego. Pozytywna odpowiedź rządu radzieckiego wystosowana w dniu 10 lutego 1970 r. pozwoliła na przeprowadzenie pierwszych rozmów sondażowych, które wyznaczono na 26 marca 1970 r. w Berlinie Zachodnim w gmachu byłej Sojuszniczej Rady Kontroli nad Niemcami w Berlinie Zachodnim (w sektorze amerykańskim). Rozmowy mieli prowadzić między sobą przedstawiciele rządów w randze ambasadorów. Mocarstwa zachodnie reprezentowali ambasadorzy akredytowani w RFN, natomiast ZSRR ambasador w NRD.

Pierwsze spotkanie z udziałem przedstawicieli czterech mocarstw ograniczyło się do prezentacji stanowisk stron, które były rozbieżne i sprzeczne. Strona zachodnia, uważała, że rokowaniami należy objąć cały Berlin; żądała także swobodnego dostępu do i z Berlina Zachodniego. Mocarstwa zachodnie swoje postulaty wyprowadzały z praw pochodzących z okresu okupacji Niemiec. Przedstawiciele rządy radzieckiego żądali natomiast likwidacji obecności RFN w Berlinie Zachodnim, a także zaniechanie przez nią włączenia miasta w struktury państwa zachodnioniemieckiego. Według strony radzieckiej komunikacja między Berlinem Zachodnim i RFN musi uwzględnić suwerenne prawa NRD.

Wymiana poglądów na temat Berlina Zachodniego prowadzona przez cztery mocarstwa nabrała tempa w chwili podpisania układu moskiewskiego między ZSRR a RFN 12 sierpnia 1970 r., kiedy to RFN zobowiązała się do rezygnacji z wszelkich roszczeń terytorialnych i zobowiązała się do poszanowania istniejących w Europie granic, a w szczególności granicy RFN-NRD. Podczas drugich rozmów sondażowych, które odbyły się w dniu 23 sierpnia 1970 r. mocarstwa zachodnie i ZSRR wymieniły pisemne projekty rozwiązania problemu zachodnioberlińskiego.

W listopadzie 1970 r. przedstawiciele czterech mocarstw postanowili do dalszych negocjacji włączyć oba państwa niemieckie, ponieważ problemy komunikacyjne z Berlinem Zachodnim dotyczą bezpośrednio NRD i RFN.

Bońskie MSZ sprecyzowało swoje stanowisko w kwestii berlińskiej, z którego wynikało, iż rząd RFN zrezygnował z iunctim między jakimkolwiek układem a kwestią berlińską. RFN koncentrowało nadal swe wysiłki na uzupełnieniu układów wschodnich czteromocarstwowymi porozumieniami w sprawie Berlina Zachodniego. RFN kładło nacisk na gospodarczą, finansową, prawną i kulturalną zależność Berlina Zachodniego od Bonn. RFN w swojej polityce ogólnoniemieckiej pragnęła także wprowadzić do układu berlińskiego klauzulę dotyczącą przyszłego traktatu pokojowego. Rząd boński nie miał jakichkolwiek kompetencji w sprawie Berlina Zachodniego i sami alianci kwestionowali traktowanie Berlina jako „kraju” (Landu), dlatego musiał pójść na kompromis.

Pomimo zmuszenia strony zachodnioniemieckiej do odrzucenia iunctim między zawartymi i negocjowanymi układami a kwestią berlińską, mocarstwa zachodnie i ZSRR doszli jednak do wniosku, iż Berlin Zachodni, ze względu na swe szczególne i „newralgiczne” położenie geograficzne będącym zarzewiem konfliktu może być w ograniczonej formie reprezentowany przez RFN.

5 lutego 1971 reprezentanci mocarstw zachodnich złożyli projekt porozumienia na ręce ambasadora radzieckiego w NRD P. Abrasimowa. ZSRR przedstawił swoje propozycje 26 marca. Stanowisko radzieckie, zakładało przy utrzymaniu istniejącego statusu Berlina Zachodniego uznanie powiązań tego miasta z RFN, a także dopuszczało możliwość reprezentowania go za granicą przez RFN. Mocarstwa zachodnie uznały za konieczne ograniczenie obecności RFN, a więc likwidację wszystkich form takiej obecności polityczno-prawnej, które byłyby niezgodne z jego statusem prawnomiędzynarodowym. Zobowiązały się także do poszanowania praw i obowiązków wynikających z przekazania NRD w 1955 r. uprawnień ZSRR, przede wszystkim w dziedzinie ochrony granic NRD i komunikacji cywilnej z Berlinem Zachodnim przez jej terytorium. USA, Wielka Brytania i Francja zaproponowały również sposób i kolejność rozwiązania problemu berlińskiego i wokół Berlina. Państwa zachodnie uważały, że najpierw powinno nastąpić uregulowanie podstawowych problemów w porozumieniu czteromocarstowowym, a następnie oba państwa niemieckie i Senat Berlina Zachodniego powinny dokonać uzgodnień technicznych. Dopiero wówczas porozumienie czterech mocarstw oraz wypracowane przez zainteresowane strony niemieckie akty prawne powinny wejść w życie.

3 września 1971 r. w Berlinie w gmachu byłej Sojuszniczej Rady Kontroli w Berlinie Zachodnim zostało podpisane czterostronne porozumienie w sprawie statusu Berlina Zachodniego. Porozumienie nastąpiło po 33 posiedzeniach ambasadorów i 17 miesiącach rozmów. Ze strony mocarstw zachodnich podpisy złożyli ambasadorzy akredytowani w RFN: USA - K. Rush, Wielkiej Brytanii - R. Jackling i Francji - J. Sauvagnargues, natomiast ze strony ZSRR ambasador w NRD P. Ambrasimow.

Porozumienie w sprawie Berlina Zachodniego miało charakter wielostronnej umowy międzynarodowej, której stronami były cztery mocarstwa, dwa państwa niemieckie oraz Berlin Zachodni. W skład tej umowy weszły porozumienia czterech mocarstw oraz odpowiednie porozumienia między NRD a RFN oraz między NRD a Senatem Berlina Zachodniego. Dotyczyło ono jedynie Berlina Zachodniego i stanowiło potwierdzenie istnienia odrębnej jednostki (okupacyjnej) zachodniej części Berlina, a także pośrednie uznanie NRD i jej integralności tery­torialnej przez mocarstwa zachodnie oraz określało stosunki tego miasta z RFN. Ustalono sprawy dostępu z RFN do Berlina Zachodniego w drodze tranzytu przez terytorium NRD.

Układ składa się z preambuły i trzech części: I. Postanowienia ogólne, II. Postanowienia dotyczące zachodnich sektorów Berlina, III. Postanowienia końcowe.

W preambule za cel porozumienia strony układu stawiały sobie rozładowanie napięć i konfliktów, które powstały po II wojnie światowej. Realizacja układu dotyczyły spraw ułatwień komunikacji między RFN i Berlinem Zachodnim przez terytorium NRD, odwiedzin i wizyt mieszkańców Berlina Zachodniego w NRD, obecności RFN w Berlinie Zachodnim oraz reprezentowania interesów tego miasta i utworzenia w nim konsulatu ZSRR.

W części I układu, cztery mocarstwa zobowiązały się też do usuwania wszelkich napięć i zapobiegania komplikacji na obszarze zachodnioberlińskim (pkt 1), a wszelkie spory z nim związane będą rozwiązywane wyłącznie metodami pokojowymi (pkt 2). W pkt 3 umawiające się strony zobowiązały się do respektowania indywidualnych i wspólnych praw oraz odpowiedzialności na terenie Berlina Zachodniego. ZSRR w ten sposób zobowiązał się do respektowania prawa sprawowania władzy przez mocarstwa zachodnie w Berlinie Zachodnim. Jednocześnie USA, Wielka Brytania i Francja uznały też prawo i odpowiedzialność ZSRR w sprawach wynikających z aktualnego statusu prawnomiędzynarodowego Berlina Zachodniego. W pkt 4 cztery mocarstwa zobowiązały się do tego, że żadna ze stron nie zmieni jednostronnie statutu prawnego Berlina Zachodniego.

W Części II porozumienia, w ustępie „a” były zwarte ustalenia dotyczące ruchu osób cywilnych i towarów miedzy Berlinem Zachodnim a RFN na szlakach komunikacyjnych wiodących przez terytorium. Uzgodniono, że ruch komunikacyjny między RFN a Berlinem Zachodnim musi uwzględniać suwerenne prawa NRD. Rządy mocarstw zachodnich podkreślały, iż istniejące powiązania między Berlinem Zachodnim a RFN powinny być utrzymane i rozwijane w interesie tego miasta i jego mieszkańców. W ustępie „b” i załączniku II pkt. 1 układu stwierdzono, że żaden organ władzy państwowej RFN nie może przedsięwziąć działań, które spowodowałyby rozciągnięcie swojej zwierzchności na Berlin Zachodni. RFN zachowało w tym porozumieniu prawo reprezentowania mieszkańców Berlina Zachodniego na forum międzynarodowym i sprawowania nad nim opieki konsularnej oraz utrzymania w tym mieście różnych urzędów (nie ministerialnych). W przypadku opieki konsularnej obywatele Berlina Zachodniego posługiwali się paszportami RFN. Mocarstwa zachodnie i ZSRR wyraziły zgodę na rozszerzenie układów i umów zawieranych przez RFN również na Berlin Zachodni pod warunkiem, że takie akta prawne nie będą naruszały statusu tego miasta i spraw bezpieczeństwa. W ustępie „c”, która ustalono warunki polepszania komunikacji między zachodnimi sektorami Berlina a obszarami, które z tymi sektorami graniczą, jak również z tymi obszarami NRD, które z tymi sektorami nie graniczą. W tej części układu nie było wyraźnie mowy o Berli­nie jako stolicy NRD, jednak wyżej wymieniona wzmianka sta­nowiła faktyczne uznanie integralności terytorialnej NRD z Berlinem Wschodnim włącznie. Sprawę regulacji dotyczące podróży, odwiedzin, wizyt i komunikacji między obu państwami niemieckimi cztery mocarstwa pozostawiły władzom obu państw niemieckich oraz Senatowi Berlina Zachodniego. W załączniku nr III zawarto szczegółowe postanowienia w sprawie zasad i procedur wizyt oraz odwiedzin mieszkańców Berlina Zachodniego w NRD.

Powyższa umowa likwidowała jedno z najniebezpieczniejszych ognisk napięcia w Europie Środkowej, posiadała du­że znaczenie dla procesu normalizacji stosunków RFN z NRD. Był to pierwszy taki dokument podpisany przez 4 mocarstwa, który precyzował statut Berlina Zachodniego i ostatecznie potwierdzał istniejące w Europie status quo, które ukształtowało się po II wojnie światowej. Wszystkie strony podpisujące się pod porozumieniem były zgodne, że ma ono pozwolić na uniknięcie napięć i kryzysów międzynarodowych w regionie Berlina Zachodniego.

Jeszcze tego samego dnia, gdy został podpisany układ pomiędzy czterema mocarstwami w sprawie Berlina kanclerz Willy Brandt oświadczył: Rzecz jasna mogliśmy wyobrazić sobie lepszy wynik rozmów, ale przypomnijmy sobie lata, które minęły. Przypomnijmy sobie kłopoty... Uważam, że właściwe znaczenie polega na tym, że w przyszłości nie powinny już wybuchać kryzysy berlińskie. Po latach niepewności to chyba dużo.

Układ z 3 września 1971 r. był dla Brandta najważniejszym argumentami w dyskusji z chadecką opozycją, która atakowała jego „nową politykę wschodnią”. Przecież układ służył „ułatwieniom ludzkim” pomiędzy dwoma państwami niemieckimi, osłabiając skutki wybudowania muru berlińskiego; zapobiegał również podziałowi narodu niemieckiego, stanowiąc ważny krok w zbliżeniu z NRD. Willy Brandt i jego rząd uzależniali ratyfikację układów z Moskwą i Warszawą od korzystnego porozumienia w sprawie Berlina Zachodniego. Po podpisaniu układu z 3 września ZSRR, tak samo jak RFN, wysunął swoje contriunctim i uzależnił wprowadzenie w życie zasad wynikających z porozumienia czteromocarstwowego od przyjęcia układów wschodnich. Takie stanowisko rządu radzieckiego tylko pomogło rządowi Brandta w walce parlamentarnej z chadecją, która była przeciwna ratyfikacji podpisanych już układów wschodnich. Układ z 3 września dał Brandtowi silniejszą pozycję wyjściową przy wdrażaniu procesu ratyfikacyjnego, który rozpoczął się w Bundestagu 13 grudnia 1971 r. Poza tym od losu ratyfikacji układów zależała przyszłość RFN w Europie, jej wiarygodność na arenie międzynarodowej oraz przyszłość odprężenia w Europie i związana z nią perspektywa zwołania Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie. Mocnym argumentem w poczynaniach Brandta było też poparcie prezydenta USA Nixona i zachodnich sojuszników.

Wzrósł też osobisty autorytet międzynarodowy Willy Brandta, który za swoją „nową politykę wschodnią” otrzymał Pokojową Nagrodę Nobla. Podczas swojego przemówienia w Oslo 11 grudnia 1970 - Brandt mówił, że pokój jest najważniejszym dobrem, wyższym nawet od wartości narodu. Wyrażał też nadzieję, że poprzez pokój i Europę Niemcy wrócą do siebie i do twórczych sił swojej historii. Droga do pokoju - podkreślał Brandt - wiodła na początku poprzez „małe kroki” i realizm. W ostatnim przypadku kanclerz stawiał sobie za wzór Stresemann, który wykazał odwagę uznając pewne fakty i kontynuując swoją politykę pokoju. Brandt mówił: potrzebujemy partnerstwa z Zachodem i porozumienia ze wschodem... Nasze stosunki z Zachodem wymagają uzupełnienia normalnymi, jeśli to jest możliwe - dobrymi i przyjaznymi stosunkami ze Związkiem Radzieckim i jego partnerami z Paktu Warszawskiego. Ponieważ dla nas samych, dla Niemców w obu państwach tego samego narodu jest to użyteczne, będziemy ratyfikować nasze układy ze Związkiem Radzieckim.

Brandt poprzez układy wschodnie oraz czterostronne porozumienia w sprawie Berlina Zachodniego zdołał zachować na porządku problemów europejskich kwestie jedności Niemiec.

E. Cziomer, Polityka zagraniczna RFN. Uwarunkowania—cele—mechanizm decyzyjny, Warszawa 1988, s. 84; K. Stern, Willy Brandt, Warszawa 1996, s. 99.

J. Bartosz, Mitologia okrężnych dróg. Przyczynek do doktryny politycznej Willy Brandta, Wrocław 1977, s. 112; K. Stern, Willy Brandt, Warszawa 1996, s. 100; Kronika. Dokumentacja Prasowa, R. XX, nr 899, 15-20 lutego 1971, s. 166-167.

Cyt. za: K. Stern, Willy Brandt, Warszawa 1996, s. 99.

K. Stern, Willy Brandt, Warszawa 1996, s. 100.

Kronika. Dokumentacja Prasowa, R. XIX, nr 859, 15-22 kwiecień 1970, s. 314

A. W. Walczak, Przesłanki ogólnoniemieckie polityki wschodniej, [w:] RFN w dobie rządów koalicji socjaldemokratyczno-liberalnej (1969-1982), Poznań 1985, s. 382.

Kronika. Dokumentacja Prasowa, R. XIX, nr 852 i nr 859, 22-27 luty 1970 i 15-22 kwiecień 1970, s. 153 i 314; J. Michalik, H. Wuttke, Prawnomiędzynarodowe i polityczne zagadnienia normalizacji stosunków NRF-NRD-Berlin Zachodni, [w:] Polityka wschodnia NRF. Wybrane kierunki i problemy (1969-1972), Katowice 1973, s. 95; J. Krasuski, Historia RFN, Warszawa 1987, s. 494-495.

Kronika. Dokumentacja Prasowa, R. XIX, nr 855, 14-20 marzec 1970, s. 213; J. Michalik, H. Wuttke, Prawnomiędzynarodowe i polityczne zagadnienia normalizacji stosunków NRF-NRD-Berlin Zachodni, [w:] Polityka wschodnia NRF. Wybrane kierunki i problemy (1969-1972), Katowice 1973, s. 95-96.

J. Michalik, H. Wuttke, Prawnomiędzynarodowe i polityczne zagadnienia normalizacji stosunków NRF-NRD-Berlin Zachodni, [w:] Polityka wschodnia NRF. Wybrane kierunki i problemy (1969-1972), Katowice 1973, s. 97.

J. Michalik, H. Wuttke, Prawnomiędzynarodowe i polityczne zagadnienia normalizacji stosunków NRF-NRD-Berlin Zachodni, [w:] Polityka wschodnia NRF. Wybrane kierunki i problemy (1969-1972), Katowice 1973, s. 97.

A. W. Walczak, Przesłanki ogólnoniemieckie polityki wschodniej, [w:] RFN w dobie rządów koalicji socjaldemokratyczno-liberalnej (1969-1982), Poznań 1985, s. 382.

A. W. Walczak, Przesłanki ogólnoniemieckie polityki wschodniej, [w:] RFN w dobie rządów koalicji socjaldemokratyczno-liberalnej (1969-1982), Poznań 1985, s. 383.

J. Michalik, H. Wuttke, Prawnomiędzynarodowe i polityczne zagadnienia normalizacji stosunków NRF-NRD-Berlin Zachodni, [w:] Polityka wschodnia NRF. Wybrane kierunki i problemy (1969-1972), Katowice 1973, s. 97-98; Kronika. Dokumentacja Prasowa, R. XX, nr 900 i 911, 20-28 lutego 1971i 16-22 maja, s. 197-198 i 456-468.

M. Tomala, Polityka wschodnia rządu Brandta, 1969-1972, Warszawa 1972, s. 124; M Cygański, Polityka wschodnia i niemiecka rządów koalicji SPD/FDP, [w:] RFN 1969 -1977. Szkice do bilansu polityki gabinetów socjalliberalnych, pod red. J. Sawczuka, Opole 1979, s. 131-132.

Mikulska - Góralska B.: Polityka RFN w stosunku do Berlina Zachodniego. „Sprawy Międzynarodowe” 1980 nr 10, s. 74.

M Cygański, Polityka wschodnia i niemiecka rządów koalicji SPD/FDP, [w:] RFN 1969 -1977. Szkice do bilansu polityki gabinetów socjalliberalnych, pod red. J. Sawczuka, Opole 1979, s. 131-132; J. Michalik, H. Wuttke, Prawnomiędzynarodowe i polityczne zagadnienia normalizacji stosunków NRF-NRD-Berlin Zachodni, [w:] Polityka wschodnia NRF. Wybrane kierunki i problemy (1969-1972), Katowice 1973, s. 100.

Zbiór dokumentów, 1971, nr 9, poz. 135; Kronika. Dokumentacja Prasowa, R. XX, nr 927, 17-25 września 1971, s. 884.

Zbiór dokumentów, 1971, nr 9, poz. 135; Kronika. Dokumentacja Prasowa, R. XX, nr 927, 17-25 września 1971, s. 884.

Zbiór dokumentów, 1971, nr 9, poz. 135; Kronika. Dokumentacja Prasowa, R. XX, nr 927, 17-25 września 1971, s. 884.

Zbiór dokumentów, 1971, nr 9, poz. 135; Kronika. Dokumentacja Prasowa, R. XX, nr 927, 17-25 września 1971, s. 885.

M Cygański, Polityka wschodnia i niemiecka rządów koalicji SPD/FDP, [w:] RFN 1969 -1977. Szkice do bilansu polityki gabinetów socjalliberalnych, pod red. J. Sawczuka, Opole 1979, s. 131.

J. Michalik, H. Wuttke, Prawnomiędzynarodowe i polityczne zagadnienia normalizacji stosunków NRF-NRD-Berlin Zachodni, [w:] Polityka wschodnia NRF. Wybrane kierunki i problemy (1969-1972), Katowice 1973, s. 104.

Zbiór dokumentów, 1971, nr 9, poz. 135. Kronika. Dokumentacja Prasowa, R. XX, nr 927, 17-25 września 1971, s. 885.

M Cygański, Polityka wschodnia i niemiecka rządów koalicji SPD/FDP, [w:] RFN 1969 -1977. Szkice do bilansu polityki gabinetów socjalliberalnych, pod red. J. Sawczuka, Opole 1979, s. 131-132.

Mikulska - Góralska B.: Polityka RFN w stosunku do Berlina Zachodniego. „Sprawy Międzynarodowe” 1980 nr 10, s. 75; Rybicki R.: Polityczne i prawne czteromocarstwowego porozumienia „Sprawy Międzynarodowe” 1971, nr 12. s. 5-7.

Cyt. za: K. Stern, Willy Brandt, Warszawa 1996, s. 100.

J. Bartosz, Mitologia okrężnych dróg. Przyczynek do doktryny politycznej Willy Brandta, Wrocław 1977, s. 120-121; Kronika. Dokumentacja Prasowa, R. XX, nr 928, 26-30 września 1971, s. 913-914.

Cyt. za: J. Bartosz, Mitologia okrężnych dróg. Przyczynek do doktryny politycznej Willy Brandta, Wrocław 1977, s. 119. Kronika. Dokumentacja Prasowa, R. XX, nr 939, 16-26 grudnia 1971, s. 1258.

---