EPIKA W STAROŻYTNOŚCI

GATUNKI:

1) EPOS

2) EPIKA CYKLICZNA

3) POEMAT DYDAKTYCZNY

4) POEMAT HEROIKOMICZNY

5) SATYRA

Rozróżnienia epiki od liryki czy dramatu możemy dokonać stawiając sobie pytanie: w jaki sposób w poszczególnych gatunkach poeta naśladuje rzeczywistość? Starożytny poeta epicki robi to za pomocą:

a) HEKSAMETRU DAKTYLICZNEGO( wiersz składający się z 6 stóp, czyli najmniejszych powtarzających się cząstek wersu, ośrodkiem sylaby jest długa samogłoska). Wg Greków wiersz musiał mieć ustalony rytm- porządek utworu był równoznaczny z pięknem.

b) NARRACJI

c) PORÓWNANIA

d) RETARDACJI

e) MITU- FABUŁY

Z tym wszystkim połączona była zasada DECORUM ( stosowność- zasada ta wyznaczała normy odpowiedniości stylu dzieła literackiego wobec jego tematu, w odniesieniu do sytuacji podmiotu mówiącego czy realizowanego wzorca gatunkowego.

Ad1) jeden z głównych gatunków epiki, rozbudowany utwór, zwykle wierszowany, opowiadający o dziejach legendarnych lub historycznych bohaterów na tle wydarzeń przełomowych dla danej społeczności, źródłem eposu były mity, podania, baśnie, utrwalające pamięć o wielkich bohaterach; tradycję europejską eposu otwierają dwa starogreckie utwory przypisywane Homerowi- Iliada i Odyseja.

HOMER- VIII w. p. n. e. ?, grecki poeta pochodzący prawdopodobnie z Azji Mniejszej ( miasto Smyrna), śpiewak wędrowny- aojd, uważany za twórcę Iliady i Odysei.

CECHY STYLU HOMERYCKIEGO:

- zasada decorum( wielkie czyny potrzebują wielkich słów) PATOS- nastrój powagi i wzniosłości

- epitety stałe („szerokowładny Agamemnon”, „prędkonogi Achilles”, „gromowładny Zeus”)

- obrazowe porównania, zestawiające świat ludzi ze światem natury

- retardacja( wstrzymywanie akcji, jak mówi prof. Borowski, „w celu wzmożenia przyjemności :D)

ILIADA

Tematem eposu jest niewielki epizod z wojny trojańskiej- spór Achillesa z Agamemnonem oraz jego konsekwencje.

Agamemnon branka Chryzeida ( córka kapłana Apollona, uprowadzona ze świątyni, za karę bóg zesłał na Achajów zarazę, Agamemnon musiał oddać brankę, w zamian zażądał branki Achillesa- BRYZEIDY gniew Achillesa, odmówił udziału w walce)

POSTACIE:

ACHILLES- syn Peleusa i Tetydy, miał ciało odporne na rany, słabym punktem była pięta, zginął od strzały Parysa, wcześniej sprofanował zwłoki Hektora.

AGAMMEMNON- król Myken, ojciec Orestesa, zginał z rąk Kitajmestry po powrocie do domu ( patrz Oresteja! )

AJAKS- najdzielniejszy z Greków

HEKTOR- najdzielniejszy z Trojan, syn króla Priama, zabił Patroklosa, zginął z rąk Achilla

HELENA- córka Zeusa i Ledy, żona Menelaosa, uległa Parysowi, przez nią wojna, po wojnie jakby nigdy nic wróciła do męża ( a co miała zrobić! - uwaga własna)

KASANDRA- córka Priama, odrzuciła Apolla, w „zamian za to” dostała dar wieszczenia, nikt jej nie słuchał <biedna>

NESTOR- król Pylos, najstarszy a co za tym idzie najmądrzejszy z Greków oblegających Troję.

PARYS- syn Priama, rodzice porzucili go, bo matka miała sen, że wyda na świat płonącą żagiew, od której spłonie miasto, rozsądził na korzyść Afrodyty spór o miano najpiękniejszej, w nagrodę otrzymał Helenę, a właściwie ukradł ją sobie

PATROKLOS- przyjaciel Achillesa, walczył w jego zbroi, zabił go Hektor.

PRIAM- król Troi, mąż Hekuby, zginął wraz z Troją

ODYSEJA - epos przypisywany Homerowi, opowiada dzieje powrotu Odyseusza spod Troi do Itaki. Akcja Odysei trwa 40 dni, kompozycja dzieła oparta jest na dwóch planach: księgi I- XII stanowią opis przygód Odysa, pozostałe XII ksiąg to opis rozprawienia się z zalotnikami w Itace. Dzieło podzielone jest na TETRADY- zespoły 4 ksiąg. I tak:

• księgi I- IV to przedstawienie sytuacji w Itace podczas nieobecności Odysa, podróż Telemacha( syna Odysa) w poszukiwaniu ojca na wyspę Pylos (spotkał tam Nestora) i do Sparty( tam spotkał się z Menelaosem)

• księgi IV- VIII opisują przygody Odyseusza na wyspie Ogigia u nimfy Kalipso

• księgi IX- XII to opowieści Odysa o przygodach przed Ogigią ( Odys opowiada to na dworze króla Feaków):

- kraj Lotofagów

- kraina cyklopów- oślepienie Polifema, syna Posejdona

- wyspa władcy wiatrów- Eola

- kraina olbrzymów- Lajstrygonów

- wyspa czarodziejki Kirke (przemieniła towarzyszy Odysa w świnie)

- podróż do Hadesu( przewodnikiem Odysa jest tam ślepy wieszcz Terezjasz)

- opłynięcie wyspy syren

- cieśnina Scylli i Chabrydy

- święte krowy Heliosa na wyspie Trynakria

* ks. XII- XVI- Odys w przebraniu żebraka przybywa do Itaki, poznają go: sługa Eumajos, pies Argos i piastunka Euryklea

- pojawia się Telemach i wraz z ojcem przygotowuje zamach na zalotnikach

żona Odysa, Penelopa, jest symbolem wierności i idealnej miłości małżeńskiej, nie daje się podejść zalotnikom, jest stała w uczuciach i czeka na Odysa . Boginią przychylną Odysowi jest Atena. Sprzyja mu, dzięki niej wychodzi on cało z opresji.

ad2) pojawiła się ok. VIII w. p. n. e., pod względem tematycznym i formalnym nawiązywała częściowo do epopei homerowych; termin „cykliczny” pochodzi od gr. słowa kyklos- krąg. Epika ta obejmowała cykl poematów nawiązujących do Iliady i Odysei, np. tzw. „cykl trojański”- 6 utworów związanych z mitem o zdobyciu Troi takich jak: „Opowieści cypryjskie”, „Mała Iliada”, „zburzenie Troi”. Oprócz cyklu trojańskiego istniał także cykl tebański, którego tematem były dzieje Edypa i jego rodu ( tu takie poematy jak „Edypodia”, „Tebaida”, „Epigoni”) inny cykl podejmował utwory związane z mitem o Heraklesie. Autorstwo tych dzieł przypisywane jest Homerowi, oprócz tego tworzył on tzw. Hymny homeryckie( zbiór 33 utworów będących wstępami, preludiami do recytacji epopei, krótsze stanowiły inwokację do bóstwa, dłuższe były rodzajem opowieści epickich o zdarzeniu z życia któregoś z bogów)

ad3) głównym autorem parającym się owym gatunkiem był Hezjod( VIII/VII w. p. n. e., pochodził z Askry, syn beockiego chłopa, w młodości pasał trzody, potem odziedziczył niewielki majątek i wdał się w konflikt z bratem Persesem.) z jego osobistych przeżyć wyrosło dzieło „Prace i dnie” , będące napomnieniem brata Persesa, zachętą do uczciwego życia, krytyką bezczynnego i wystawnego sposobu życia. Większa część poematu poświęcona jest pracy na roli, rady i wskazówki, jakie daje tu Hezjod składają się na coś w rodzaju poradnika rolniczego( wyliczenie prac jakie należy wykonać od siewów do winobrania), znajdujemy też tam przepisy regulujące życie społeczne, obyczajowe i religijne. Dzieło Hezjoda jest nie tylko pochwałą pracy, ale też protestem przeciwko krzywdzie i niesprawiedliwości, jest również realistycznym obrazem życia wsi. „Prace i dnie” przynoszą różny od homerowego obraz życia i świata, odwracają się od heroicznej wizji przeszłości, kierują się ku sprawom życia codziennego, gospodarce i moralności. Poemat dydaktyczny, którego są przykładem, stanowił przede wszystkim wykład określonej wiedzy i umiejętności praktycznej. Był stosunkowo niedługi i pisany heksametrem.

Kolejny dydaktyczny poemat Hezjoda- „Teogonia” jest próbą syntezy dotychczasowych wierzeń dotyczących bogów, herosów i świata. Hezjod przedstawia tam wyłanianie się świata z Chaosu, potem prezentuje genealogię bogów. „Teogonia” jest przykładem, jak bardzo wizerunek bogów u Hezjoda różni się od homeryckiego. Bogowie są przede wszystkim strażnikami praw moralnych, które ustanowił Zeus- nie ma tu wzmianki o ich przywarach i niedoskonałościach, które zajmowały sporo miejsca na kartach Iliady i Odysei.

Dydaktyczna poezja Hezjoda jest przykładem przełomu, jaki dokonał się w literaturze greckiej w dojrzałej fazie epoki archaicznej

Ad4) jest to utwór o wyraziście zarysowanej, jednowątkowej fabule, będący parodią poematu bohaterskiego. Jednym z pierwszych znanych utworów tego rodzaju był poemat „Margites”, opowiadający o głupim synu bogatych rodziców, który umiał wiele rzeczy, a wszystkie źle- jego autorstwo Arystoteles przypisywał Homerowi. Ok. V w. p. n. e. powstała pierwsza w literaturze europejskiej parodia eposu bohaterskiego- „Wojna żabio- mysia”. Ten liczący przeszło 300 wierszy poemat heroikomiczny o walce myszy przeciwko żabom dla pomszczenia śmierci swojego władcy jest zabawną parodią motywów, języka i stylu Iliady Homera.

Ad5) jest to utwór ośmieszający i piętnujący wady ludzkie, stosunki obyczajowe, polityczne, itd., rozwinął się w starożytnym Rzymie, najwybitniejszym twórcą piszącym tego rodzaju utwory jest Horacy. W ogłoszonej przez niego w 35 r. p.n.e. I księdze satyr określa zasady swojej własnej twórczości satyrycznej w polemice ojcem rzymskiej satyry- Lucyliuszem, Horacy określa swe satyry jako gatunek niepoetycki, zbliżony bardziej do gawędy - ten nowy gatunek satyry wynika z moralnej konieczności, jaką Horacy odczuwa. W satyrze I 10 poeta krytykuje ponownie Lucyliusza, zarzuca mu pośpiech i niedbałość w tworzeniu, utrzymuje, że wzorem satyry powinna być stara komedia attycka ze swym ostrym dowcipem. Utwór ten stawia cenzurę pomiędzy dawną poezją, niedbającą o formę, a poezją nową, której przedstawicielami są Wergiliusz, Pollion i w końcu sam Horacy.

Ad 6)jest to utwór wierszowany, głównie o charakterze dydaktyczno- moralnym, ujęty w formę listu do fikcyjnego lub rzeczywistego adresata, gatunek ten ukształtował się w literaturze rzymskiej, najbardziej znanymi listami poetyckimi są listy Horacego, w tym

• „List do Pizonów”

• „List do Augusta”

• „List do Florusa”

„List do Pizonów” został omówiony patrz- Poezja w starożytności- poezja wg Horacego.

„List do Augusta” - jest to utwór w formie swobodnej, pozornie nieco chaotycznej gawędy na tematy literackie. Bezpośrednią przyczyną jego powstania był nacisk ze strony samego Augusta- po przeczytaniu „Satyr” żalił się on Horacemu, że nie ma tam o nim żadnej wzmianki, tym samym zmusił poetę do napisania listu adresowanego bezpośrednio do niego. list jednak nie stracił przez to na obiektywności, jako list otwarty stanowi rodzaj formalnego dokumentu zawierającego ocenę stanu poezji rzymskiej w owym czasie. Jest to utwór o prostej kompozycji- na początku Horacy umieszcza zręczną dedykację dla Augusta, następnie szydzi z Rzymian twierdząc, że cenią tylko dawną poezję i dopatrują się natchnienia muz w takich zabytkach jak Prawo XII Tablic, potem następuje krytyka poezji rzymskiej w przekroju historycznym, następnym punktem jest porównanie literatury greckiej i rzymskiej( wg Horacego ideałem poezji jest połączenie artyzmu greków z rzymską moralnością i poczuciem obowiązku. Horacy szydzi z ogólnej mody na pisanie wierszy, dalej następuje atak na rzymską publiczność teatralną, która była ponoć pozbawiona kultury i wykazywała niski poziom artystyczny. Kolejnym punktem jest zwrot do Augusta jako opiekuna sztuki. Horacy stara się uprosić Augusta o opiekę nad nową poezją, jednocześnie zwraca uwagę, że rozkwit nowego typu sztuki jest możliwy tylko poprzez wychowanie społeczeństwa w innym duchu- w duchu kultury wyższej, pozbawionej kultu dawnej poezji. W centralnym punkcie listu Horacy umieszcza pochwałę poezji, której zadaniem jest służba społeczna. W ostatniej części listu Horacy mówi, że August powinien zwrócić uwagę nie tylko na dramat, ale także na pozostałe gatunki literackie, gdyż władca może być zarówno czytelnikiem jak i tematem owych utworów- Horacy wykazuje się tu zręcznością i nie tworzy poematu sławiącego jedynie Augusta, tworzy utwór, który staje się zarówno pochwałą władcy jak i nowego rodzaju poezji.

„List do Florusa” - jest adresowany do młodego przyjaciela poety, Juliusza Florusa, jest odpowiedzią na jego wymówki-przyjaciel skarżył się, że poeta rzadko do niego pisze i nie posyła mu żadnych nowych utworów. Horacy w tym utworze porusza sprawy związane z własnym życiem, twórczością i ogólnymi problemami literackimi, pojawiają się tu kwestie dotyczące życia w Rzymie i stosunków w świecie literackim jak i wzmianka dotycząca trudnego losu poety- praca ta wymaga trudu, zmysłu krytycznego oraz odwagi w modyfikowaniu i wzbogacaniu języka. Horacy wyznaje, że przerasta to jego siły, w związku z czym woli pozostawić to młodszym twórcom a sam chce zająć się uprawianiem filozofii życia.

4

---