Całkowita wolność od stresu to śmierć".
Hans Selye
Reakcja stresowa jest odpowiedzią organizmu na działanie stresora.
Bez względu na źródło stresu (czyli rodzaj stresora), biologiczna reakcja organizmu jest w zasadzie identyczna, wiąże się z działaniem hormonów i przebiega w kilku fazach. Wspomniany Hans Selye wyróżnił trzy kolejne etapy tej niespecyficznej reakcji na stresor, nazywając ją zespołem adaptacyjnym:
1. Faza alarmowa - pojawia się bezpośrednio po zadziałaniu stresu, polega na mobilizacji mechanizmów obronnych organizmu. Najpierw dochodzi do zmian fizjologicznych: zwiększa się ilość hormonów we krwi, dochodzi do wrostu ciśnienia i temperatury ciała, przyśpieszeniu ulega tętno. By zminimalizować straty energii jaką dysponuje organizm i skierować krew do organów o strategicznym znaczeniu, więcej krwi płynie do mięśni i mózgu, a mniej do skóry i narządów trawiennych. Wszystko po to, by stawić czoła stresowi.
2. Stadium odporności - organizm próbuje utrzymać równowagę, pomimo działania stresora. Następuje wygaszanie mechanizmów fazy alarmowej, a uruchamiane są mechanizmy przystosowawcze. Pozornie reakcje organizmu wracają do normy, organizm lepiej znosi działanie tego konkretnego stresora, ale ponieważ zasoby organizmu zostały naruszone, gorzej toleruje inne bodźce, czyli nie radzi sobie z nowymi stresorami.
3. Faza wyczerpania - w wyniku przedłużającego się napięcia dochodzi do wyczerpania i osłabienia organizmu. Organizm ciągle się broni , wzrasta więc ogólne pobudzenie, do krwi uwalnia się większa ilość hormonów. Ale nie jest to już wykorzystywane do zwalczania stresora z tego powodu, że rozregulowują się funkcje biologiczne i obronne zdolności organizmu słabną. Utrzymywanie na wysokich obrotach układów: odpornościowego, krążenia, trawiennego i innych powoduje trwałe zmiany w organizmie, co może prowadzić nawet do śmierci!
Stresu nie jesteśmy w stanie uniknąć. Starajmy się jednak mieć nad nim kontrolę i zaradzić jego skutkom.
Pamietajmy,ze nie każdy stres działa negatywnie! Istnieje też „dobry stres”. On pobudza nas do działania i daje siły do codziennego zmagania się z rzeczywistością, do podejmowania wyzwań i sprostania codziennym trudom.
Często się zdarza, że ta sama sytuacja (stresor) wywoła u jednego człowieka wszystkie oznaki stresu, a druga osoba w ogóle nie zareaguje lub nasilenie stresu będzie mniejsze. Dzieje się tak, ponieważ to nie sama sytuacja wywołuje stres, ale osobowość człowieka nadaje jej znaczenie - pozytywne lub negatywne.
Bardziej podatne na stres są osoby niecierpliwe, wrogo nastawione do otoczenia, agresywne, żyjące w pośpiechu, nadmienie rywalizujące, dążące do celu za wszelką cenę. Natomiast u osób o przeciwnych cechach (cierpliwych, pokojowo nastawionym, żyjących bez pośpiechu, skłonnych do współpracy, zmierzających do celu bez walki) rzadziej dochodzi do nasilenia stresu.
ZMIANY HORMONALNE W SYTUACJI STRESOWEJ
Objawy somatyczne, są wywołane przez pobudzające działanie stresorów na wydzielanie hormonów, m.in. adrenaliny, wazopresyny, prolaktyny czy endorfin.
ACTH- w sytuacjach stresowych dochodzi do znacznych wahań stężenia hormonu adrenokortykotropowego. Wzmaga się pobudzenie ośrodków mózgowych, zwłaszcza układu limbicznego i jego ośrodka „wykonawczego”, czyli podwzgórza i neuronów produkujących kortykoliberynę (CRH). Wtedy znacznie wzrasta wydzielanie ACTH, przekraczając ilości potrzebne do maksymalnego pobudzenia kory nadnerczy. Dochodzi wówczas do upośledzenia zwykłego hamowania wydzielania ACTH na drodze zwrotnego sprzężenia ujemnego przez glikokortykoidy, głównie kortyzol we krwi na podwzgórze.
W mechanizmie reakcji ustroju na działanie stresu odgrywają rolę też inne hormony, jak aldosteron, hormon wzrostu i wazopresyna oraz układ współczulny. Czynniki stresowe mogą prowadzić do skurczu naczyń tętniczych w nerkach z następowym wydzieleniem reniny, która uwalnia angiotensynę i wywołuje wzrost wydzielania aldosteronu.
Wzmożone wydzielanie hormonu wzrostu jest także rezultatem pobudzenia w wyniku stresu podwzgórza i sekrecji podwzgórzowego hormonu uwalniającego hormon wzrostu - somatoliberyny (GHRH). Wzrost wydzielania wazopresyny jast także następstwem pobudzenia podwzgórza. Wszystkie te hormony wspólnie z glikokortykoidami oraz przy udziale układu współczulnego i amin katecholowych umożliwiają organizmowi przetrwanie stesu.
Reakcja stresowa-obronna
Zespół zmian czynnościowych i morfologicznych, które występują u zwierząt w skutek działania stresora i służą obronie psychofizycznej zwierzęcia
Efekty reakcji stresowej
Pobudzenie funkcji adaptacyjno-obronnych
Hamowanie funkcji zbędnych w adaptacji
Pobudzanie funkcji adaptacyjno-obronnych
Pobudzanie układów neuronalnych odpowiedzialnych za koncentracje uwagi, zwiększenie pobudliwości
Wzrost pojemności minutowej serca i wentylacji płuc
Redystrybucja krwi z jamy brzusznej i miednicy do OUN i mięśni
Zwiększenie glukoneogenezy, lipolizy, hydrolizy białek w celu uzyskania substancji stanowiących źródło energii
Pobudzenie funkcji metabolicznych niezbędnych do zachowania homeostazy
Hamowanie funkcji zbędnych w adaptacji
Zahamowanie podwzgórzowych ośrodków (pokarmowy, seksualny)
Zmniejszenie ukrwienia jamy brzusznej i miednicy
Zahamowanie łaknienia, perystaltyki przewodu pokarmowego i wchłaniania
Zahamowanie libido, owulacji, spermatogenezy, i zachowań seksualnych
Immunosupresja
Pierwotnym zadaniem stresu była mobilizacja do walki lub ucieczki. To dlatego we krwi podnosi się poziom adrenaliny i kortyzolu, rosną ciśnienie i częstość skurczów serca, rozszerzają się źrenice, skóra blednie i staje się chłodniejsza. Te neurologiczno-hormonalne przygotowania, potrzebne przy spotkaniu z niedźwiedziem, są nieprzydatne podczas egzaminu czy rozmowy kwalifikacyjnej.
Współczesny człowiek musi więc nauczyć się opanowywać emocje wtedy, gdy to konieczne, i rozładowywać napięcie, kiedy już można.
Pół biedy, jeśli stresujące wydarzenie ma miejsce raz na jakiś czas. Organizm ma dość czasu, by "dojść do siebie".
Jeśli jednak zdarza się to często, fizjologiczne objawy (np. podwyższone ciśnienie czy nadmierna potliwość) nie zdążą minąć, zanim organizm stanie przed następnym wyzwaniem. Taki stres okresowy może przerodzić się w najbardziej szkodliwy, przewlekły.