A.W.WALCZAK.POLITYKA OGOLNONIEMIECKA RFN 1949-1969

7. PROBLEM JEDNOŚCI W TOKU NARAD W 1948 R.

prze­wodniczący CDU K. Adenauer²⁸². Można jedynie uznać jego trzeźwe 'poczucie realiów. Jak z licznych publikacja wydanych z okazji 100-lecia urodzin pierwszego przewodniczącego CDU i pierwszego kanclerza RFN, Adenauera, wynika, zdawał on so­bie sprawę wcześniej Tiiż inni politycy :z tego, iż rozwój stosun­ków w :zachodnich strefach 'okupacyjnych musi prowadzić nie­uchronnie do zerwania więzi między tworzącym się pod okupa­cyjną kuratelą (głównie amerykańską) zachodniim państwem — z jednej istrony, a częścią Niemiec pozostającą ipod okupacją woj­skową ZSRR — z drugiej ²⁸³.

211

I.2

leży jedynie uwydatnić pewne charakterystyczne zdyferencjano-wanie postaw. Dotyczy to rap. wystąpienia K. Adenauera, prze­wodniczącego Rady, który <\v pierwszym, po dokonanym wybiorze (przemówieniu w tonie racjonalnie wyważonym, zdradzającym ce­chy doświadczanego polityka, dowodził:

„Przystępujemy do pracy z silnym i nie zachwianym zamiarem, by na tej drodze doprowadzić [scil. Niemcy — A.W.] znowu do jedności, klóra jest i pozostanie naszym celem najwyższym"²⁹³. I dalej wypowiadał się już z pewną dozą sceptycyzmu co do skuteczności podejmowanych inicjatyw: „Jakie wyniki przyniesie praca dla całych Niemiec, to zależy od czynników, na które nie możemy mieć wpływu".

Adenauer już przedtem^2fl4 zaznaczył nie całkiem ściśle, że Rada Parlamentarna powołana została aktem trzech zachodnich gubernatorów wojskowych. Był to unik 'asekuracyjny. Odpo­wiedzialność za wyniki obrad była w ten sposób (w zamysłach Adenauera) dzielona między współtwórców Rady: 1) gubernato­rów i 2) poszczególne kraje. Takiemu .stawianiu sprawy odpowia­dało też pochodzące z przemówienia inauguracyjnego następujące zdanie Adenauera: „[.. -l Niejasna i niepewna jest 'przyszłość Eu­ropy i świata, a Niemcy same są politycznie bezsilne. Są podzie­lone na dwie części" ²⁹⁶. Nie tylko te wypowiedzą dowodziły peł­nej świadomości urzeczywistniania podziału Niemiec. Zauważyć •należy, że świadomość ta towarzyszyła przyszłemu kanclerzowi RFN od samie j daty bezwarunkowej kapitulacji. Niesłusznie za­tem niektórzy socjaldemokraci przypisywali potem (w latach sie­demdziesiątych), właściwemu rozpoznaniu sytuacji przez Adenaue­ra jogo jakoby chęć dokoniania z rozmysłem podziału Niemiec. Do końca życia towarzyszyła bowiem temu mężowi stanu świa­domość także jego osobistej, poniesionej klęski w dziedzinie rea­lizacji założeń polityki ogókioniemieckiej z lat pięćdziesiątych i .sześćdziesiątych.

216

I.2

j ów Niemieckich" i proponował przyjęcie do dziś obowiązującej nazwy. Bundesrepublik Deutschland. Wprowadzone do tej nazwy pojęcie „Niemcy" eliminowało czynnik tymczasowości, przywra­cało preambule charakter oczekiwanej przez Heussa „patetycz­nej" trwałości. Rada Parlamentarna .nie zdecydowała się jednak usunąć z Ustawy Zasadniczej niejasiności — wbrew przestrogom, na .które zwracał uwagę Heuss. Jego uwagi przyjmowane były na forum Rady z aplauzem, również wtedy, gdy dotyczyły złych doświadczeń historycznych — z okresu dominacji pruskiej, two­rzenia państwa autorytarnego według odgórnych decyzji (von oben nach unten). Urzeczywistniano tę zasadę tak .kiedyś, jak obecinie w okresie bezsilności, gdy demokracja została Niemcom „.nakazana przez mocarstwa okupacyjne" jako dopuszczalna i god­na polecenia „licencjonowana, limitowana, kontyingentowana". Heuss, ,który wskazywał na niedoskonałość dzieła, ma rozkład Rzeszy i iluzoryczniość magiel — przestrzegał przed angażowa­niem Boga w niedoskonałe dzieło oraz zdejmowanie w ten spo­sób odpowiedzialności z samych Niemców .za podejmowane de­cyzje — całkiem ludzkie i nie posiadające cech „teologicznych" ³¹³. Mimo 'Wszystkich .zastrzeżeń i głosów krytyki, które przyto­czyliśmy w nielicznych fragmentach, Adenauer jako przewodni­czący Rady 8 maja 1949 r, zamknął.

Ra-da Parlamentarna była ostatnim linstytucjonalnym ogni­wem w kwestii .powołania do życia republiki zachodnioniemiec-

222

I.2

1. EWOLUCJA PROGRAMU RZĄDOWEGO J. PROPOZYCJI PARTYJNYCH

Powołanie do życia dwu państw niemieckich nie wyelimino­wało ingerencji ZSRR, USA, Wielkiej Brytanii i Francji w spra­wy, które — obok innych — dotyczyły 'kwestii podziału czy jed­ności Niemiec. Zasada współzależności była stosowrma w dal­szym ciągu. Propozycje RFN i NRD w sprawie rozwiązania prob­lemu Niemiec "były podporządkowane 'konsekwentnie polityce

235

I.2

państw byłej koalicji antyhitlerowskiej. Mimo tej nadrzędnej za­leżności, wyraźniej zwłaszcza do polowy 1955 r., uwzględniamy ze względów metodologicznych przede wszystkim 'stanowisko rzą­du RFN 'w .sprawach zjednoczenia Niemiec. Zaproponowana kolej­ność wykładu 'nie powinna OTiZesłoniić oczvwistofir-i

236

I.2

Przestrogi Heinemanna w sprawie przedwczesnego realizo­wania postulatu jedności Niemiec, jednoczesnego stosowania za­sad politycznej integracji zachodniej, gdy żadne z państw inte aprobowało projektu zjednoczenia RFN i NRD, znalazły 'po­twierdzenie ex post w odrzuceniu w 1954 r. przez Francję pro­jektu stworzenia EWO. Również wcześniejszy rozwój wypadków potwierdzał słuszność zreferowanych powyżej zarzutów wysu-iniętych w dwa lata. po 'powstaniu RFN.

W dniu 10 marca 1952 r. Związek Radziecki przekazał rzą­dom państw zachodnich notę w sprawie zawarcia traktatu poko­jowego z Niemcami¹⁰. Odnośny projekt przewidywał powołanie

238

I.2

rządu ogólnoniemdeckiego, wycofanie obcych wojsk z byłych stref okupacyjnych, gwarantował Niemcom posiadanie własnych sił obronnych wyposażonych we własną broń. Nie przewidywał na­tomiast w pierwszej wersji przeprowadzenia wyborów ogólnoniemieckich, w których wzięłyby udział rozwijające wówczas swo­bodną działalność stronnictwa neonitlerowskie i nacjonalistyczne w RFN. Jak zauważa J. Krasuski, „rząd radziecki i rząd NRD sprzeciwiały się koncepcji wyborów, jak wyobrażał sobie Adenaner, mocarstwa zachodnie, jak również socjaldemokraci za-chodnioniemiieccy" ^u. W urzeczywistnieniu projektu radzieckiego była zainteresowana żywotnie NRD. Widomym znakiem tego był przyjazd w dniu 19 września 1952 r. delegacji NRD do Bonn. Po fiasku konferencji monachijskiej w 1947 r., była to kolejna próba aktywnego uczestnictwa NRD we wszystkich sprawach, które dotyczyły zjednoczenia Niemiec. Delegację przyjął prze­wodniczący Bundestagu H. Ehlers (CDU). Nie można było jednak liczyć na jakiekolwiek rozmowy, dające rękojmię rzeczowości. Deputowani Izby Ludowej NRD uzyskali zezwolenie tylko na 48-godzinny pobyt w RFN. Podtrzymana została w ten sposób tendencja — wyeksponowana w Monachium 1947 r. — odpisy­wania „strefy radzieckiej ;na straty". Nie dawały rezultatu rów­nież koncesje ZSRR w pertraktacjach z państwami zachodnimi.

239

I.2

Kolejne noty radzieckie z 9 kwietnia 1952 r., 24 maja 1952, 23 sierpnia 1952, wreszcie także propozycja ZSRR z 23 październi­ka 1954 r. dotycząca zjednoczenia Niemiec tym razem również na bazie wolnych wyborów w pierwszym stadium — praktycznie uznane zostały za niebyłe.

Noty radzieckie z 1952 r. zyskały walor najważniejszego do dziś wydarzania w sprawach, które dotyczyły „problemu Nie­miec" rozumianego jako dążenie, które uwzględniało zamair res­tytucji całych Niemiec w granicach byłych czterech stref okupacyjnych bez żadnych ograniczeń i odwoływania się w sprawie granic do przyszłego traktatu pokojowego. Wywołały one też nieprzebrzmiałą dyskusję, posiadającą istotne znaczenie do dziś ze względu na wykrystalizowanie zasadniczych i kontrowersyj­nych postaw w łonie rządu bońskiego i poza nim.

240

I.2

Noty ZSRR uzupełnione propozycjami radzieckimi z 1954-1955 t. ¹⁴ ujawniły w odpowiedzi na nie zasadniczą różnicę po­glądów w łonie partii zachodnioniemieckich. W polemikach za­znaczały isię po raz pierwszy zauważane przez G. Heinernanna, wówczas jeszcze mindstira spraw wewnętrznych w gabinecie Adenauesra ^I3, zasadnicze rozbieżności tkwiące w: 1) rządowym pro­gramie zjednoczenia negliżującym rolę i miejsce ZSRR w Eu­ropie ¹⁶, 2) w deklarowaniu woli pokojowego współżycia z pań­stwami .sąsiadującymi z ZSRR i 3) w jednocześnie silnym za­angażowaniu RFN w wymierzone przeciw państwom socjalistycz­nym plany NATO dotyczące remilitaryzacji Niemiec zachodnich, 4} w aktywnym uczestnictwie W gospodarczym i ustrojowym integrowaniu zachodniej części Europy¹⁷, 5) w nieprzejednanie negatywnym ustosunkowaniu się wobec państw socjalistycznych zwłaszcza Niemieckiej Republiki Demokratycznej wprowadzanej do stereotypu „wroga".

Znaczenie not ZSRR należy widzieć w przyczynowym związ­ku z radzieckimi próbami powstrzymania wzrostu napięcia poli­tycznego w Europie, zahamowania eskalacji zbrojeń przy respek­towaniu status quo w Europie wraz z uznaniem polsko-niemicckiej granicy na Odrze i Nysie. Próby te nie przyniosły spodzie­wanych rezultatów. "W konsekwencji udział RFN w aprotaowa-

241

I.2

ni u uchwał konferencji paryskiej otwierających Republice Fede­ralnej drogę do NATO¹⁸ 'Sprawił, iż zgodnie z tezowymi zało­żeniami (do których powrócimy w późniejszych rozważaniach) w pięcioleciu 1950-1955 Republika Federalna nie tylko nie wy­korzystała szans zjednoczenia dwóch państw Tiiemieckich, ale przyczyniła się sama do .pogłębienia podziału i spiętrzenia roz­bieżności w dążeniach unifikacyjnych, zasygnalizowanych w latach 1945 - 1949 ¹⁹. Ani podróż Adenauera do Moskwy, ani konferen­cje genewskie ²⁰ nie przyczyniły się do powstrzymania rozkładu jedności Niemiec. Przeciwnie, przesunęły urzeczywistnienie zjed­noczenia w czasie na daleki plan.

Wytniki wizyty delegacji rządowej RFN i pod przewodnictwem Adenauera w Moskwie (9-13 września 1955 r.) należy uznać za kolejny punkt zwrotny w realizowaniu dotychczasowej polityki ogólnoniemieckiej. Przyjęcie zaproszenia po odrzuceniu wszyst­kich propozycji ZSRR, po ratyfikowaniu układów paryskich (27 lutego 1955 r.) i przyjęciu do NATO (9 maja 1955 r.) ogranicza­ło elastyczność wystąpień delegacji federalnej w czasie trudnych razmów w Moskwie. Z obciążeń ideologicznych zdawał .sobie sprawę sam Adeoauer²³. W prasie zagranicznej oceniano ten wy­jazd jako najtrudniejsze zadanie życiowe w 'politycznej karierze Adenauera²². Trudności wypływały z jednej strony — z chęci demonstracyjnego akcentowania wobec rozmówców radzieckich sztywnej i Zimnowojeninej lojalności w Stosunku do Zachodu oraz z dirugiej strony — ze zrozumiałej rezerwy gospodarzy, kto-

242

I.2

rzy w pertraktacjach moskiewskich odsuwali problem jedności ;na daleki plan.

Premier N. Bułganin mimo podjętej przez ZSRR i rząd ra­dziecki decyzji nieeksponowanaa problemu jedności Niemiec, nie kwestionował mimo wszystko wielokrotnych słownych deklara­cji Adenauera, które dotyczyły właśnie postulatu przezwycięże­nia pod:ziiał'u i uzurpowanej pretensji do reprezentowania inte­resów całego 'narodu — w granicach "Rzeszy z 1937 r. Do tolero­wanej przez rozmówców radzieckich dyskusji, Bułganin, a póź­niej również Cbruszczow i Mołotow, wprowadzili w konsekwen­cji postulat przesunięcia problemu Niemiec z platformy alian­ckiej na płaszczyznę wewnątrzndemiecką ²³. Delegacja rządu RFN 'nie dostrzegła w tej propozycji korzystnych dla siebie szans stop­niowego przezwyciężania z inicjatywy samych Niemców utrwa­lającego się coraz bardziej podziału. Dopiero po 14 latach rząd SPD^fFDP uznał właśnie zasadę stosunków wewnątrz niemieckich za najważniejszą w kwestii zahamowania skrajnych rozdżwię-ków w stosunkach między RFN a NRD.

Mimo (popełnionych błędów wynikających z apriorycznej ne­gacji stanowiska radzieckich partnerów pertraktacji Adenauer uzna! w zakończeniu I tomu swych „Wspomnień" wizytę w sto­licy ZSRR. za sukces polityki RFN, której beneficjantem miał być rzekomo Zachód²⁴. Istniała jednak zasadnicza rozbieżność w zachodaaionieraieckich ocenach rezultatów pertraktacji w Mo­skwie, skoro samą podróż delegacji RFN nazywano także drogą do Canossy ²-', a fakt nawiązania przez RFN 'stosunków z ZSRR

243

I.2

i wyrażoną pośrednio, po raz pierwszy zgodę na jednoznaczną obecność ambasadorów i RFN, i NRD w stolicy trzeciego pań­stwa jako okoliczność działającą na korzyść NRD -- mimo pro­klamowania jednocześnie „doktryny" umownie firmowanej na­zwiskiem Hallstema, stanowiącej rozszerzoną wersję Alleir,ver-tretungsanspruch ^2fr.

Delegacja RFN stwo­rzyła w ten sposób w Mioskwie znamienny precedens w odżegny­waniu się od przebiegu rozmów zasadniczych, zadokumentowany w danym wypadku w treści 'adresowanego do premiera Bułga-nina dodatkowego listu, w którym kanclerz Adenauer stwier­dzał;

„Panie Premierze, z okazji nawiązania słosunków między rządem Republiki Federalnej Niemiec i .rządem ZSRR oświadczam; 1. Nawiązanie stosunków dyplomatycznych między rządem Republiki Fe­deralnej Niemiec i rządem ZSRR mię oznacza żadnego uznania obecnego dwustronnego terytorialnego stanu posiadania. Zastrzega siq ostateczne wyznaczenie granic Niemiec w układzie pokojowym. 2. Nawiązanie sto­sunków dyplomatycznych z rządem Związku Radzieckiego nie oznacza żadnej zmiany stanowiska prawnego rządu federalnego w odniesieniu do jego kompetencji w sprawie reprezentowania narodu niemieckiego w kwestiach międzynarodowych i w odniesieniu do stosunków politycz­nych na 'tych 'terenach niemieckich, które leżą obecnie poza jej efektyw­nym zwierzchnictwem" ²⁷.

Wyrazem przemian, które markują w niniejszym podsumo­waniu elementy 'służące w dalszej części mojego opracowa­nia wyzna cizeniu cezur czasowych w ramach próby periodyzacji, jest narastanie krytycznych >ocen polityki 'Ogólnoniiemieekiej CDU/CSU

244

I.2

---