Alkoholizm jako choroba systemu rodzinnego

1. Definicje rodziny:

A/ Według Tyszki: Rodzina to Grupa społeczna; zbiorowość, ma poczucie odrębności; ma własne zadania i cele życiowe; ma Układ stałych międzyosobniczych stosunków; ma określoną strukturę; występują w niej bezpośrednie, bliskie, intymne i emocjonalne kontakty.

B/ Według Kotarbińskiego: Rodzina to instytucja; ma określoną aparaturę; to współdziałający dla wspólnego celu ludzie; zaspokaja potrzeby społeczne; zaspokaja potrzeby indywidualne; pełni funkcje: prokreacyjną, ekonomiczną, opiekuńczo-wychowawczą.

C/ Według Szczepańskiego: Rodzina to mała Grupa pierwotna; osoby łączące stosunek małżeński i rodzicielski; silna wieź międzyosobnicza.

D/Według Virginia Satir: Rodzina to jest skomplikowany, pełen wad, silny organicznie zespół, w którym członkowie często sprawiają sobie zawody.

E/Według Karty Praw Rodziny: Rodzina jest miejscem spotkania różnych pokoleń, które pomagają sobie wzajemnie w pełniejszej mądrości życiowej oraz w godzeniu praw poszczególnych osób z wymaganiami życia społecznego.

F/Karta Praw Rodziny przedłożona przez Stolicę Apostolską: Rodzina stanowi wspólnotę miłości i solidarności, jedyną pod względem nauczania i przekazywania wartości kulturalnych, etycznych, społecznych, duchowych i religijnych, istotnych dla powodzenia własnych członków oraz społeczeństwa.

2. Więzi w rodzinie:

A/ Małżeństwo: poligamiczne, monogamiczne, niezalegalizowane

B/ Pokrewieństwo: powinowactwo, zastępcze (adopcja), rzeczywiste (biologiczne): w linii wstępnej, w linii zstępnej, w linii bocznej

3. Cechy rodziny:

stałość, cielesność, unikatowość, spontaniczność, niezastąpione środowisko opiekuńcze, zaspokojenie potrzeb: biologicznych, materialnych, psychicznych (akceptacji; bezpieczeństwa; Przynależności i miłości; zrozumienia; uznania; wyłączności; ekspresji; intymności; stabilizacji; dobrej perspektywy; pomocy i oparcia).

4. Funkcje rodziny:

A/ Opiekuńcza: ratownicza, kompensacyjna, asekuracyjna, stymulująca, działalność podstawowa

B/ Wychowawcza: socjalizacja, enkulturacja, autokreacja, wpływy przyrody

5. Struktura rodziny:

A/ Określają ją: liczba i Jakość członków, układ pozycji i ról, ich usytuowanie, siła więzi instytucjonalnych i psychicznych, podział czynności, Struktura władzy, rozkład miłości i względów

B/ Aspekty: psychologiczny: Układ więzi emocjonalnych, społeczny: Układ pozycji społecznych, kulturowy: wzory życia, normy, role

6. Typy rodzin:

A/ Ze względu na więzi rodzinne: mała, duża, zmodyfikowana

B/ Ze względu na funkcjonowanie rodziny: robotnicza, chłopska, inteligencka, elitarna, tradycyjna

C/ Ze względu na Stan ekonomiczny: bardzo biedna, biedna, zamożna, bardzo zamożna

D/ Ze względu na warunki wychowawcze: nieliczna, średnio liczna, bardzo liczna

E/ Ze względu na rozkład władzy: patriarchalna, matriarchalna, egalitarna

F/ Ze względu na zróżnicowanie więzi społecznej: zreorganizowana, zdezorganizowana, zdemoralizowana, stanowiąca środowisko zastępcze, niepełna: osierocona, rozbita, niepełna biologicznie, niepełna czasowo

Rodzina ze względu na wyjątkową siłę istniejących więzi może stanowić środowisko szczęścia i bezpieczeństwa, ale również z tej samej przyczyny może być miejscem silnych psychicznych doświadczeń i urazów.

Rodzina jest zdrowa wtedy gdy jej członkowie mają pozytywny stosunek do życia i innych ludzi, kiedy mają niezbędne granice zewnętrzne i wewnętrzne, kiedy ustalona jest jasna hierarchia przywództwa rodzinnego, jedność i łatwość komunikacji. Zdrowa rodzina ma zdolność radzenia sobie ze zmianami oraz posiada transcendentne i duchowe źródła oparcia. Zdrowa rodzina ma uporządkowane życie rodziców fizyczne, moralne i duchowe, ma swoją wiarę, wartości i priorytety. Rodzina taka wspólnie spędza czas, ma wspólne sprawy, miejsca, zainteresowania, uroczystości, rytuały i tradycje rodzinne. W zdrowej rodzinie jest sprawiedliwy podział odpowiedzialności za różne obowiązki oraz wzajemne docenianie innych i siebie.

Dla funkcjonowania zdrowej rodziny niezbędne są korzystne postawy rodzicielskie, najważniejsze z nich to: akceptacja dziecka która oznacza przyjęcie dziecka takim jakie ono jest, zarówno jego cech fizycznych, usposobienia, jego intelektualnych możliwości, ale i wszelkich ograniczeń. Współdziałanie z dzieckiem świadczące o właściwym zaangażowaniu i zainteresowaniu rodziców zabawą i pracą dziecka, polega na angażowaniu go w zajęcia sprawy związane z domem i rodziną, które są odpowiednio dostosowane do jego możliwości. Dawanie dziecku odpowiedniej dla jego wieku rozumnej swobody bowiem dziecko w miarę dorastania i przechodzenia przez nowe fazy rozwoju stopniowo oddala się od swoich rodziców, ale równocześnie rozbudowuje świadomą więź psychiczną między rodzicami i dzieckiem. Uznanie praw dziecka oznaczające przyjęcie praw dziecka jako równych, bez przeceniania i niedoceniania jego roli. Rodzice dostosowują się do poziomu fazy rozwojowej, w jakiej znajduje się dziecko oraz do jego aktywności.

Kiedy zaczyna tego brakować rodzina zaczyna źle funkcjonować i możemy wtedy mówić o rodzinie dysfunkcyjnej. Jej członkowie najczęściej zaprzeczają swoim problemom, brak intymności w wzajemnych relacjach, często wstydzą się swojej rodziny, mają utrudnione role, mają zaplątane granice po między sobą, komunikują się poprzez konflikt albo tuszowanie problemu, jednostka istnieje dla rodziny, zasady działania są sztywne i nie zmieniają się, zaprzeczają konfliktom i frustracji.

Rodzina alkoholowa idealnie wpisuje się w powyższą listę. Zachowanie alkoholika zakłóca ustalony w rodzinie porządek. Kolejni członkowie zostają wytrąceni ze stanu równowagi. Poszukiwane są role, które pomogą tą równowagę przywrócić.

Rodzina dysfunkcjonalna jest stworzona przez dysfunkcjonalne małżeństwo, takie małżeństwa zaś tworzą dysfunkcjonalne osoby, które odnajdują się wzajemnie. Jednym z tragicznych faktów jest to, że osoby dysfunkcjonalne prawie zawsze znajdują inną osobę, która działa albo na tym samym, albo na większym poziomie dysfunkcji. Taka rodzina jest fragmentem wielopokoleniowego procesu i porusza się w swego rodzaju błędnym kole.

Fazy przystosowania się do życia w rodzinie z problemem alkoholowym

Faza 1. W rodzinie pojawiają się incydenty nadmiernego picia i chociaż są sporadyczne, tworzą napięcia w układzie małżeńskim. Rodzina najczęściej żona podejmuje próby interwencji, lecz nie odgrywają one większej roli. Ze strony osoby pijącej rozwija się system wymówek, usprawiedliwień oraz obietnic, które są coraz częściej naruszane. Dominującą postawą w rodzinie jest zaprzeczenie obecności problemu alkoholowego. Członkowie rodziny gotowi są poszukiwać źródeł sprawczych tego stanu rzeczy w czynnikach sytuacyjnych i nie porozumieniach rodzinnych, traktując je jako źródło picia, a nie jako jego skutek.

Faza2. Wraz z nasileniem się incydentów alkoholowych rośnie izolacja rodziny. Rodzina zamyka drzwi przed sąsiadami, przyjaciółmi, a nawet przed najbliższymi (matką, ojcem). Przekazuje komunikat: nic złego się nie dzieje, u nas wszystko w porządku. Coraz więcej energii jej członków koncentruje się wokół picia co zrobić, by on się dziś nie upił, jak bezboleśnie spacyfikować rodzinę, by poszła spać, jak naprawić budżet, wyciszyć emocje dziecka, przekonać rodziców że nie jest taki najgorszy, jak ostrzegali. Wzrastają pretensje i napięcia, pogarszają się relacje małżeńskie. Pojawiają się zaburzenia u dzieci. Nadal podejmowane są usilne próby utrzymania dotychczasowej struktury życia rodzinnego w nie zmienionej postaci. Trwa ukrywanie negatywnych skutków picia i zaprzeczanie problemowi alkoholowemu. W jego miejsce pojawiają się z czasem wyszukane interpretacje psychologiczne, analizowanie własnej winy za cudze picie, chronienie alkoholika przed skutkami jego picia, potwierdzanie tego że nie on lub ona są za to odpowiedzialni. Rodzina rozwija własny system kontroli nad piciem alkoholika, poszerzając repertuar środków w odpowiedzi na pytanie ,,co jeszcze możemy zrobić aby on lub ona nie pił(a).

Faza3. Utrudzona rodzina zaczyna rezygnować ze sprawowania kontroli nad piciem osoby uzależnionej. W tej fazie jeszcze następuje faza rezygnacji z kontroli na przemian z fazą podejmowania jeszcze nowych prób lub powrotu do starych, niegdyś efektywnych. Jednak członkowie zajmują się przede wszystkim doraźnym zmniejszaniem kosztów picia. Trwają zaburzenia u dzieci: snu, łaknienia i jedzenia, psychosomatyczne bóle, zaburzenia życia emocjonalnego w postaci zahamowania lub nadpobudliwości emocjonalnej, rozwija się nieprzystosowanie społeczne w postaci samotności lub agresji czy manipulowania innymi, a także wagary, ucieczki z domu, przemoc, kradzieże. Mogą się utrwalić patologiczne wzory przystosowania: wycofanie, nadmierna układność, branie odpowiedzialności za picie alkoholika. W rodzinie kończą się złudzeniach do naprawy sytuacji, w związku z czym przeżywa chaos i dezorganizację.

Faza4. Żona lub ktoś inny z rodziny całkowicie przejmuje kierowanie życiem rodzinnym traktuje alkoholika jak duże, krnąbrne dziecko. To interesująca faza z odmianą atmosfery emocjonalnej w rodzinie, ponieważ w miejsce pretensji i złości pojawia się litość i opiekuńczość wyrażana wobec osoby chorej i nieszczęśliwej. Rodzina staje się przez to bardziej wyciszona, stabilna i lepiej zorganizowana wobec różnych zadań.

Faza5. Rodzina nadal odseparowuje się od pijącego alkoholika. Następuje fizyczne lub prawne rozstanie. Może ono też nastąpić na skutek opuszczenia domu przez alkoholika. Dokonuje się nowa reorganizacja rodziny. Zmieniają się unie i koalicje. Niema powodów zwierać szeregów przeciw niepewności, krzywdzie ani przy próbie zapanowania nad piciem alkoholika. Stan ten sprzyja rekonstrukcji psychicznej członków rodziny, w tym wybaczeniu i poszukiwaniu nowej jakości życia. Może też stanowić okazję do bezpiecznego bez poczucia winy opuszczenia rodziny przez dorosłe dzieci, w poczuciu że sprawa została zakończona. Rodzina staje się nową rodziną.

Faza6. Jeżeli alkoholik podejmuje abstynencję i pracę nad przeobrażeniem swojego życia, może się pojawić faza włączenia go do rodziny. Oznacza to nowe wyzwanie dla przemian osobistych i poszukiwań nowych wzorów życia dla wszystkich aktualnych członków rodziny.

Obronne wzory funkcjonowania dzieci z rodzin z problemem alkoholowym

Wzory te dotyczą dzieci ze wszystkich innych rodzin dysfunkcyjnych. Dzieci w rodzinach dysfunkcyjnych często wcielają się w pewne role, które chociaż niewygodne, pozwalają unikać kontaktu z bolesną rzeczywistością. Opisuje się często pięć obronnych wzorów funkcjonowania dzieci z rodzin dysfunkcyjnych o problemie alkoholowym.

,,Bohater rodzinny”- podpora rodziny. Pełni je zwykle najstarsze dziecko. Jego zadaniem jest dostarczanie rodzinie poczucia wartości. Stąd nie sprawia żadnych kłopotów, dobrze się uczy, wykonuje część obowiązków pijącego ojca. Jest nad wiek dorosłe oraz o raz nadmiernie obowiązkowe i odpowiedzialne. Często zaniedbuje własne potrzeby. Dzieci te mają zwykle trudności z wypoczynkiem i odprężeniem się, czego następstwem mogą być schorzenia psychosomatyczne. W przyszłości wybierają często zawody polegające na pomaganiu innym.

,,Wspomagacz” to dziecko przyjmujące postawę opiekuńczą wobec osoby pijącej . jego głównym zadaniem jest bronić alkoholika przed przykrymi skutkami picia, przez co nie świadomie sprzyja rozwojowi choroby a nie otrzeźwieniu człowieka. To on wylewa alkohol do zlewu, albo przynosi go do domu, aby alkoholik nie dopił się poza domem. Angażuje się w poszukiwanie powodów picia i środków, i środków które sprawią, że alkoholik będzie pił mniej. Picie alkoholika angażuje wiele jego energii życiowej. Nie pozwala sobie na bycie obok, co wobec osoby uzależnionej byłoby konstruktywną wersją życia. Gdy dorośnie, zostanie prawdopodobnie żoną lub mężem osoby uzależnionej.

,,Kozioł ofiarny”- rolę tą pełni na ogół dziecko nieco młodsze od ,,bohatera”. Nie jest ono w stanie z nim konkurować, czuje się odsunięte i szuka wsparcia poza domem. Stwarza kłopoty w szkole i wiele problemów wychowawczych, bardzo często popada wcześnie w konflikty z prawem, niejednokrotnie uzależnia się od alkoholu lub narkotyków. Nierzadko dzieci te są pierwszymi członkami rodziny alkoholika zgłaszającymi się po pomoc. Często zapadają na schorzenia wymagające pomocy psychiatrycznej.

,,Rodzinna maskotka”- jest w centrum uwagi i zainteresowania rodziny. Po to, aby przetrwać dostarcza jej tematów do zabawy oraz dba o to, ab jak najczęściej było w domu wesoło. Zawsze stara się aby zwracano na nie uwagę. Ta cecha utrzymuje się na ogół w życiu dorosłym. Dzieci te charakteryzują się małą odpornością na stres, a stają przed trudnymi do rozwiązania problemami - nierzadko sięgają po alkohol lub narkotyki.

,,Zagubione dziecko”- jest samotne zagubione w sobie. Przed chaosem i awanturami w domu ucieka w świat marzeń. Niewiele wymaga od rodziny i minimalnie korzysta z jej wsparcia. Ma trudności w nawiązywaniu kontaktów z innymi ludźmi. W dorosłym życiu nie potrafi mieć satysfakcjonujących związków uczuciowych. Często popada w uzależnienie od substancji psychoaktywnych lub staje się nadmiernie otyłe.

Współuzależnienie - jest to utrwalona forma uczestnictwa w długotrwałej, niszczącej sytuacji życiowej, związanej z patologicznymi zachowaniami partnera, ograniczająca w sposób istotny wybór postępowania, prowadzący do pogorszenia własnego stanu i utrudniająca zmianę położenia na lepsze. Niechodzin o epizody ale o utrwalone w czasie uczestnictwo, które dzieje się aktualnie. Osoba współuzależniona im bardziej stara się coś naprawić, ulepszyć, tym bardziej się wikła i tym bardziej wzmacnia patologię układu, w którym tkwi. Nawet działania, które intencjonalnie wykonywała, aby zmienić sytuację powodują coraz większe uwikłanie. Współ uzależnienie jest zespołem emocji, przekonań, zachowań powstających w wyniku życia z osobą uzależnioną, np. z alkoholikiem.

Współuzależnienie nie jest chorobą!

1. Współuzależnienie dotyczy wyłącznie żon, mężów (partnerek, partnerów) osób uzależnionych.

2. Współuzależnionymi nie mogą być dzieci, rodzice, teściowie, dorosłe dzieci.

3. Współuzależnienie niejest chorobą, ale może do niej usposabiać. W praktyce diagnozowania nozologicznego tej grupy osób, stosuje się kryteria według ICD-10, w oparciu o symbol F 43.2 (Zaburzenia adaptacyjne) co oznacza, cytując za opisem klinicznym i wskazówkami diagnostycznymi klasyfikacji zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania jest to: - „stan subiektywnego distresu i zaburzeń emocjonalnych, zwykle przeszkadzających w społecznym funkcjonowaniu i działaniu, pojawiający się w okresie adaptacji do istotnych zmian życiowych lub do następstw stresującego wydarzenia życiowego (wyłączając wystąpienie poważnej choroby fizycznej lub zagrożenia tą chorobą).”

Sytuacja psychologiczna osoby współuzależnionej - życie wszystkich członków rodziny, w której występuje uzależnienie jest związane ze stanem chronicznego napięcia i przeciążenia emocjonalnego. Stan ten pojawia się w czasie bezpośrednich kontaktów z pijącym partnerem, podczas oczekiwania na to co może wydarzyć się w czasie najbliższej przyszłości oraz podczas bolesnych wspomnień tego, co się wydarzyło.

Dominujące stany emocjonalne żony alkoholika to lęk, gniew, i smutek. Przeżywany lęk i strach dotyczy nie tylko konkretnych i powtarzających się zagrożeń, ale głównie związany jest z rozpadem systemu więzi i wsparcia. Nastawienie lękowe i kryzys zaufania dotyczy nie tylko kontaktów z osobą uzależnioną, ale przenoszone jest na całość kontaktów z otoczeniem. Klimat emocjonalny w tych rodzinach nasycony jest również gniewem, który czasem jest bezpośrednio wyrażany, ale częściej tłumiony i kierowany do wewnątrz. Często przeżywane stany to smutek, przygnębienie i rozpacz wynikająca z bezradności.

Osoba współuzależniona przeżywa wiele konfliktów w obrębie struktury JA. Najpoważniejsze z nich dotyczą tożsamości. Osoby te nie wiedzą kim są. Przeżywany chaos dodatkowo wzmaga lęk. Partner alkoholik ma rolę porządkującą jej świat - w Momocie odejścia partnera wzmaga się chaos. Drugim wymiarem zaburzeń w obrębie JA to utrata poczucia sprawstwa (poczucie mocy, kontroli). Żona alkoholika nie wie „co mogę - czego nie mogę”. Zaczyna kontrolować sprawy, nad którymi nie może mieć żadnej kontroli (picie męża). Kiedy osoba traci kontrolę nad wieloma ważnymi dla niej sprawami, zaczyna wątpić w swoją wartość. Wartościowanie opiera się na warunkowaniu - pod jakim warunkiem czuję się wartościowa? - czy jestem kochana? - czy mam wpływ? - czy dobrze wypełniłam swoją role? - czy potrafię sprostać wymaganiom? W takiej sytuacji psychologicznej zostaje zaburzona również orientacja. Osoba współuzależniona ma niską trafność spostrzegania swoich potrzeb ( zaniedbuje siebie) oraz ma dużą selektywność samopoznania (dostrzega tylko niektóre aspekty swego funkcjonowania).

Zachowania świadczące o adaptacji do sytuacji trudnej

Kryterium A - Nieudane próby zmiany

1. Zachowania kontrolujące picie męża

2. Zachowanie kontrolujące i nadopiekuńcze wobec męża w ogóle

3. Próby uzyskania wpływu na picie męża

4. Wciąganie całej rodziny w kontrolę i próby uzyskania wpływu

5. Groźby

Kryterium B - nieudane próby wycofania

1. Zachowania ucieczkowe bez przygotowania

2. Demonstracje i granie odejścia

3. Wzmacnianie bezradności poprzez powtarzanie tych samych nieudanych prób

4. Brak zachowań usamodzielniających

Kryterium C - negatywne sposoby przystosowania

1. Izolowanie się od osób spoza rodziny

2. Ukrywanie skutków picia

3. Branie całkowitej odpowiedzialności za rodzinę

4. Własne nałogi

5. Rezygnacja własnych potrzeb na rzecz potrzeb męża (rodziny)

6. Zachowania świadczące o koncentracji uwagi na mężu

1

---