WIKIPEDIA:
Przełom antypozytywistyczny - ruch intelektualny, powstały na przełomie XIX i XX wieku w Europie. Dotyczył wszystkich nauk humanistycznych, np. teorii literatury, socjologii, historii itp. Przełom antypozytywistyczny rozpoczęli przedstawiciele nauk ścisłych. Przejawiał się on w zakwestionowaniu metodologii badań nauk pozytywistycznych oraz zachwianiu pewności z owych nauk wyrosłych. Pozytywistyczna nauka o literaturze opierała się na przekonaniu, że poznanie może pretendować do miana naukowego, zaś zakres wiedzy obejmował jedynie to, co jest dane faktycznie i nie badał kwestii związanych z bytami pozornymi. W czasie pozytywizmu podstawową dziedziną w literaturoznawstwie była historia literatury. Badano najczęściej pojedyncze dzieła, a ewentualna analiza grupy dzieł zmierzać miała do sformułowania praw ogólnych, które rządziłyby literaturą. Antypozytywiści sprzeciwiali się genetycznemu charakterowi owych badań, w odróżnieniu od pozytywistów uważali, że odtworzenie przyczyn i źródeł powstania utworu nie jest konieczne w jego analizie. Krytykowali również psychologizm w badaniach literackich, często stosowany przez pozytywistów, uważających dzieło za zapis biografii autora. Przeciwko pozytywizmowi wystąpili myśliciele związani z prądami umysłowymi takimi jak: neoidealizm, fenomenologia, estetyzm. Koncepcje neoidealistów takich jak Wilhelm Dilthey, czy Henri Bergson przyczyniły się do przełamania barier między dziedzinami wiedzy. Kwestia ta charakterystyczna jest dla prac postmodernistycznych, gdzie literatura często badana jest przy użyciu narzędzi filozoficznych lub antropologicznych.
OPRACOWANIE Z KLP.
Przełom antypozytywistyczny - spór pokoleń
Proces nazywany “antypozytywistycznym przełomem” rozpoczął się już we wczesnych latach 80. XIX wieku. Przed rokiem 1890 widoczne są dekadenckie postawy, kryzys niektórych pozytywistycznych wartości
, optymizmu ewolucyjnego i teorii społecznego solidaryzmu. Młode pokolenie na poprzednie patrzyło z brakiem zaufania. Brak indywidualizmu dostrzegało w rozwoju techniki
i przemysłu. Młodzi krytykowali komercję, sposób zachowania filistrów i coraz większa rolę, jaka odgrywał pieniądz.
To sprawiało, że bliższy im był irracjonalizm, parapsychologia, magia.
Młode pokolenie będąc w opozycji do pozytywizmu, sprzeciwiało się głównie niezawodności prawd naukowych, równości stawianej między wiedzą humanistyczną i przyrodniczą oraz doskonałości nowożytnej myśli. Dopiero wielkie pytanie przełomu o metody poznania naukowego pozwoliło naukom humanistycznym oddzielić się od przyrodniczych, mając za argument to, iż nauki przyrodnicze mieszają metody skuteczne w przypadku poznania rzeczywistości zewnętrznej z metodami poznania tej dziedziny życia ludzkiego, którą możemy nazwać życiem duchowym lub wewnętrznym. Odmienność przedmiotów badań ostatecznie oddzieliła więc nowe nauki: idiograficzne ( idios- szczególny, graphein- pisać), czyli jednostkowe i niepowtarzalne od nauk nomotetycznych ( nomos- prawa, thetos- ustanowiony), czyli zajmują się wyjaśnianiem zjawisk zewnętrznych świata (zewnętrznych wobec wspomnianego już świata duchowego).
Pozytywistyczna nauka o literaturze opierała się na przekonaniu, że poznanie może pretendować do miana naukowego, zaś zakres wiedzy obejmował jedynie to, co jest dane faktycznie i nie badał kwestii związanych z bytami
pozornymi. W czasie pozytywizmu podstawową dziedziną w literaturoznawstwie była historia literatury. Badano najczęściej pojedyncze dzieła, a ewentualna analiza grupy dzieł zmierzać miała do sformułowania praw ogólnych, które rządziłyby literaturą.
Przełom antypozyt. Na podstawie SŁOWNIKA WIEDZY O LITERATURZE.
- Czas zdecydowanego sprzeciwu wobec filozofii scjentystycznej i naturalistycznej metodologii, przypadający na ostatnie dziesięciolecie XIX wieku, określa się mianem przełomu antypozytywistycznego. Różnorodne były orientacje pozytywistycznej krytyki, poczynając od neoidealizmu Diltheyowskiego, poprzez filozofię Bergsona, do Husserlowskiej postawy antypsychologicznej. Celem ataku stało się pojęcie naukowości wywodzące się z przyrodoznawczych kierunków filozofii pozytywistycznej, a nie bezpośrednio literatura. Zwłaszcza Bergson w swych pracach filozoficznych dowodził, że zróżnicowanie i bogactwo aspektów rzeczywistości nie znajduje potwierdzenia w analizach naukowych pozytywizmu. W sukurs poznaniu naukowemu przychodzi w filozofii Bergsona poznanie intuicyjne, którego odrębność najpełniej potwierdza metafizyka. Poznanie intelektualne uznane zostało za narzędzie utylitarne służące człowiekowi tylko do orientacji biologicznej w otaczającym go środowisku. Pozytywistyczne metody opisu zjawisk: indukcyjna i dedukcyjna zostają podważone. Intuicja - to uświadomiony instynkt, który daje szansę obiektywnego poznania rzeczywistości bez jej deformacji. Jednak rezultat takiego poznania nie ma bezpośredniego przełożenia w formułach językowego komunikatu; trzeba je przekazywać za pomocą metafor, parafraz, symboli - całej literackiej aparatury tekstu. Czas przełomu antypozytywistycznego jest okresem narodzin nowoczesnej humanistyki, niezależnej od determinant dyscyplin naturalnych. ¦wiat ideałów, dążeń i wartości moralnych człowieka bardziej przypomina żywą odczuwającą istotę, a nie mechaniczne urządzenie, dlatego domaga się nowego źródła poznania. ¦wiat wciąż ewoluuje i trwa przesycony pędem życia (élan vital), któremu nie sposób położyć kres. Rzeczywistości, posiadając naturę psychiczną, nie daje się ująć w sztywne ramy pojęć ani sprowadzić do jednorodnych elementów. Chcąc zrozumieć sens życia, trzeba najpierw sprecyzować wartości, które nadają ów sens. Badanie tych wartości, określających cel postępowania człowieka, kłóci się z pozytywistycznym genetyzmem. Teraz nauka ma być podporządkowana prawdzie, moralności - a twórczość pięknu. Wilhelm Dilthey podjął zamiar wyznaczenia teoriopoznawczych i metodologicznych podstaw nauk humanistycznych. Zjawiska kulturowe uznał za obiektywne, także rozum ludzki i poznawcza działalność człowieka podlegały życiu - naczelnej kategorii konstytuującej poznanie. W ekspresyjnej działalności człowieka wyraża się jego wola, pragnienia, ideały; wytwory kultury to ekspresja indywidualnych psychik. Życie duchowe traktował całościowo, w jego indywidualności - tym przeciwstawił się stosowaniu w naukach humanistycznych metod przyrodniczych. Chociaż, podobnie jak A. Comte, uważał, że tylko konkretne doświadczenie może być punktem wyjścia teorii nauk humanistycznych, jednak do ich opisu wykorzystywał koncepcje filozofii życia. Przeżycie jest podstawą obiektywnego poznania w humanistyce. Przedmiotem nauk humanistycznych, "nauk o duchu" (w tym nadawaniu godności naukom humanistycznym widać rodowód romantyczny), jest człowiek, jego postawy, stosunki i wytwory. Dzieło literackie jest ekspresją autonomicznych przeżyć twórcy; jego obraz świata powstaje z zakodowanych w pamięci poetyckiej elementów rzeczywistości empirycznej, dlatego artysta nie jest oddalony od świata - stanowi jego aktywny czynnik, chociaż sposób jego wyrażania nie jest bezpośredni, bo sięgający do języka symboli. Przełom neoidealistyczny (określenie R. Euckena) miał wiele przyczyn. Jedną z istotniejszych była filozofia (zwłaszcza F. Nietzschego), jak i nowy typ literatury, zdecydowanie odchodzącej od zasad pozytywistycznych. Podważono psychologizm w badaniach literackich, zwłaszcza ten jego typ, który w utworze szukał psychofizjologicznych właściwości twórcy, a w to miejsce zaproponowano rodzaj psychologii indywidualnej, zmierzającej do uchwycenia całej złożoności psychiki twórcy. Por. modernizm, pozytywistów refleksje o literaturze. ZM BIBLIOGRAFIA: Z. Mitosek: Przełom antypozytywistyczny w nauce o literaturze. [w:] Teorie badań literackich. Warszawa 1983; S. Skwarczyńska: Kierunki w badaniach literackich. Warszawa 1984; W. Dilthey: Próba analizy świadomości moralnej. [w:]: Teoria badań literackich za granicą. Red. S. Skwarczyńska, t. II, cz. 1. Kraków 1974; tamże: W. Dilthey, Przeżycie i poezja.
Naturalizm-antynaturalizm
Naturalizm-antynaturalizm, najbardziej znany spór teoretyczno-metodologiczny na temat sposobów uprawiania nauk społecznych (humanistyki). Naturalizm to stanowisko głoszące, że nauki społeczne winny być uprawiane w taki sam sposób jak „nauki o naturze” (Naturwissenschafi), tzn. przyrodoznawstwo. Zakłada się tu jedność metodologiczną wszelkich nauk. Dyscypliny, które nie są w stanie stosować zasad i kryteriów wyjaśniania takich samych jak w naukach przyrodniczych, sytuowane są poza obszarem nauki. W tym kontekście pojawiła się teza o „opóźnieniu” nauk społecznych. Odmianą naturalizmu jest fizykalizm - fizyka uznawana jest za najbardziej rozwiniętą naukę i stanowi wzorzec, do którego powinny zmierzać wszystkie inne nauki w wyjaśnianiu rzeczywistości.
Orientacja naturalistyczna zbieżna jest, w kwestii sposobu uprawiania nauki, z pozytywizmem. Nie może być z nim jednak utożsamiana, gdyż pozytywizm jako pe¬wien kierunek filozoficzny - podejmuje także inne problemy, wykraczające poza zagadnienia dotyczące eksplahacji. Naturalizm jest cechą pozytywizmu, lecz nie od¬wrotnie. Powstanie socjologii jako samodzielnej dyscypliny wiąże się z pozytywizmem. August Comte, uznawany często za twórcę socjologii (co nie jest właściwe, gdyż de facto A. Comte był filozofem, twórcą nazwy „socjologia”), jest czołowym przedstawicielem pozytywizmu. Silny związek socjologii z pozytywizmem wyraźnie zaciążył na j ej dalszym rozwoju. Socjologia jako samodzielna dyscyplina długo łączona była z pozytywizmem i naturalizmem. Wynikało to głównie z dominującego w tym czasie scjentyzmu, tj. wiary w potęgę naukowego wyjaśniania rzeczywistości.
W drugiej orientacji, antynaturalistycznej lub antypozytywistycznej, wychodzi się z założenia, że przedmiot badawczy nauk społecznych (w tym socjologii) jest całkowicie odmienny niż przedmiot zainteresowania nauk przyrodniczych. W związku z tym nauki te powinny dążyć do wypracowania swoistych sposobów i metod badawczych. Przedmiotem nauk społecznych (humanistyki) jest człowiek w tym także zbiorowości społeczne i jego wytwory. Stwarza to, z jednej strony, większe trudności badawcze, gdyż nauki społeczne okazują się formą samowiedzy, gdzie trudno oddzielić „przedmiot” od „podmiotu” poznania, z drugiej natomiast strony, stwarza dodatkowe możliwości, gdyż badacz ma do czynienia z podmiotem obdarzonym świadomością, z którym możliwe jest porozumiewanie się. Realne staje się dotarcie do poglądów, opinii, stanów psychicznych, emocjonalnych itd. badanego. Taki stan rzeczy pozwala na stosowanie odmiennych metod badawczych niż w przyrodoznawstwie.
Dąży się nie tyle do „wyjaśniania” - tak jak w naturalizmie - ile do „rozumienia” (Yersteheri) zjawisk społecznych i ludzkich działań. „Rozumienie” oznacza uwzględnianie m.in. motywów, celów, dążeń oraz subiektywnych stanów świadomości podmiotu w procesie eksplanacji. Tego typu podejście jest wykluczone w sferze nauk przyrodniczych. Spór między naturalizmem i antynaturalizmem w odniesieniu do problemów eksplanacyjnych ujmuje się często jako opozycję: wyjaśnianie versw rozumienie.
Wypracowanie alternatywnego w stosunku do naturalizmu i pozytywizmu sposobu uprawiania nauk społecznych określane bywa także jako „przełom antynaturalistyczny” lub „przełom antypozytywistyczny” w humanistyce. Zapoczątkowany on został pracami Wilhelma Diltheya, Wilhelma Windelbanda i Heinricha Rickerta. (A.S.)
A. ODRĘBNOŚĆ METODOLOGICZNA HUMANISTYKI- Stefan Żółkiewski
Przełom antypozytywistyczny w filozofii nauki na schyłku XIX wieku, kontynuowany w początkach XX w. i przenikający do dyrektyw metodologicznych nauk humanistycznych i do praktyki postępowania badawczego w tych naukach, został spopularyzowany w europejskim myśleniu o człowieku i kulturze. Nie była to jedyna tendencja intelektualna kształtująca postępowanie badawcze tego okresu. Była to jednak tendencja dominująca. Poszukiwania inspirowane innym myśleniem, które później u progu lat trzydziestych XX w. nazywano strukturalnym, ani nie manifestowały się tak programowo, ani nie były dostatecznie świadome własnej odrębności metodologicznej, świadomie swoistego i im właściwego paradygmatu wyjaśniania teoretycznego.
Główne pomysły przełomu antypozytywistycznego zawdzięczamy niemieckim neokantystom schyłku XIX w. i tzw. ówczesnej niemieckiej "filozofii życia". Dążenia te związane były z twórczością filozoficzną i teoretyczno-naukową Windelbanda, Rickerta, a zwłaszcza Diltheya, który pragnął na wzór Kanta, w stosunku do poznania przyrody, sformułować swoistą teorię poznania humanistycznego, poznania ducha, człowieka i kultury. Miał on podobnie myślących w innych kulturach poza niemiecką. Na pewno należy pamiętać w związku z tym o filozofii Crocego. Główną tezą tych wszystkich myślicieli była odrębność metodologiczna humanistyki, wywodząca się z zasadniczego przeciwstawienia wyjaśniania przyrodoznawczego rozumieniu kulturologicznemu. Z odrębności metodologicznej nauk ścisłych ustalających związki przyczynowe i humanistyki posługującej się opisem idiograficznym tego, co w świecie człowieka i kultury jednorazowe, twórcze i niepowtarzalne.
Ta dyrektywa autonomizacji typów poznania naukowego zaważyła na charakterystycznych dla XX w. dążeniach do autonomizacji wyodrębnionych dyscyplin składających się na ów typ poznania naukowego.
Przełom antypozytywistyczny 1880-1890 (TAKIE PODSTAWOWE OPRACOWANIE)
Około roku 1880 pojawiały się w prasie głosy świadczące o kryzysie poglądów dotyczących literatury, nastąpiła krytyka literatury tendencyjnej. Po 16 latach okazało się, że postulaty stawiane literaturze nie znalazły realizacji w życiu- trzeba było szukać nowych sposobów. Ten moment załamania, rozczarowania nazywany przełomem antypozytywistycznym.
Już w roku 1872 pojawiły się artykuły mówiące o kryzysie literatury tendencyjnej (A. Świętochowski Dumania pesymisty, J. Kaliszewski Pamiętnik sceptyka).
Moment przełomu miał związek z sytuacją psychologiczną i społeczną królestwa polskiego. Rozwija się psychologia jako nauka: Kim jest człowiek jako osobowość psychiczna? Pada hasło, iż rozwój ludzki jest nieograniczony w poznawaniu i działaniu. Jednocześnie w latach 80. pojawiają się przejawy zainteresowania filozofią Nietzschego Poza dobrem i złem. Dzieło to burzy dotychczasowy porządek, stwarza hasło: Bóg umarł, żyje człowiek.
Pojawiają się nowe czasopisma:
PRAWDA - A. Świętochowski
WĘDROWIEC - J. Unger
GŁOS - Popławski, Schonmam i inni
NIWA - Wiestochorist
ŻYCIE - Z. Przesmycki
Przedstawiciele lat 80. wydali walkę programowi literatury tendencyjnej. Zaczęli afirmować prozę realistyczną. Początek dał A. Sygietyński Nasz ruch powieściowy 1884 gdzie zarzucił literaturze tendencyjnej to, że jest publicystyczna, reportażowa, pozbawiona walorów estetycznych. Pozbawiona jest obiektywizmu. Mówił o tym również A. Świętochowski w Liberum veto.
Przykładem dla nich dzieła estetycznego i realistycznego była Pani Bovary. Flaubert był ceniony za zerwanie z subiektywistyczną koncepcją narracji. Narrator już nie narzuca odbiorcy swojego punktu widzenia. Autor przedstawia typowy fragment rzeczywistości.
WYKŁAD
I KRYTYKA PRZESŁANEK IDEOLOGICZNYCH ORAZ GŁÓWNYCH KOMPONENTÓW METODY POZYTYWISTYCZNEJ.
1)Pojęcie naukowości wywodzące się z nauk przyrodniczych:
Scjentyzmu (doświadczenie+rozum)
Monizmu przyrodniczego
Organicyzmu
Determinizmu (badanie źródła powstania zapewnia zapewnie dobre rozumienie tekstu )
2) Naturalistyczna teoria kultury i historii
Determinizm społeczny
Determinizm ideologiczny
poznanie tych uwarunkowań pozwala na całkowite poznanie dzieła literackiego
3)Tezy zwolenników przełomu antypozytywistycznego:
Empiryzm nie konstruktywizm
Obiektywizm nie perspektywizm- nie ma takiego punktu, z którego badacz literatury mógłby mówić niezaangażowany po wyzbyciu się własnego ja.
Ahistoryczność nie prezentyzm.
4)Teoria literatury/ interpretacji- trzeba wrócić do tekstu, a nie badac jego determinanty zewnątrz tekstowe.
GŁÓWNE RUCHY PRZEŁOMU
Henri Bergson- pęd witalny- nie poddaje się metodom naukowym , skoro jest w człowieku nieracjonalne pragnienie życia. To w człowieku jest pierwiastek irracjonalny, uzewnętrzniający się w twórczości.
Neokantyzm- przyrodoznawstwo nie nauki przyrodnicze.
- determinizm przyrodniczy różne niż normy tworzące wartości- człowiek żyje nie tylko w świecie wartości.
Genetyzm a nie istnienie człowieka w świecie wytworów kultury (konieczność zrozumienia znaków- są one wytworzone przez człowieka i nie mają charakteru emocjonalnego).
3)Neoheglizm- sztuka jako ekspresja ducha ludzkiego, w związku z tym dzieło sztuki nie poddaje się ogólnym normom i klasyfikacjom, badanie obiektywne jest przez to niemożliwe.
4) Fenomenologia- odrzucenie psychologizmu;
- Odróżnienie procesu od wytworu (napisane dzieło odrywa się od wszystkich uwarunkowań, które wpłynęło na jego powstanie).
-Tylko ona kładzie silny akcent na sam tekst (z tych 4 kierunków pozostałe zwracają uwagę na rzeczywistość pozatekstową).
1