HISTORIA PRAWA POLSKIEGO

28.09.2010r.

Egzamin ustny, 3 pytania – po 1 pytaniu z prawa publicznego, sądowego i z ćwiczeń(konstytucyjnego).

Literatura:

• Notatki!!

• Akty normatywne badane na ćwiczeniach – znać źródła i czytać je

• Juliusz Matlak „Historia państwa i prawa polskiego”

Wprowadzenie: dyscyplina, nauk prawnych, zajmuje się badaniem państwa polskiego, jego historii. Inaczej mówiąc: przedmiotem badań jest państwo i prawo – pojawienie się faktów prawotwórczych. Prawo idzie w dwóch kierunkach: publicznym i prywatnym. Recepcja prawa to element kultury prawa.

Gdzie państwo tam prawo – różne teorie na temat powstania państwa:

1. Arystoteles – państwo jest wytworem naturalnego rozwoju, bo wszelkie relacje się rozrastają, pojawia się własność prywatna i wtedy dokonuje się rozpad wspólnoty plemiennej i powstaje konieczność zorganizowania państwa.

2. Państwo powstaje w wyniku podboju – „Filozofia społeczna” K(G)umplowicz

3. J.J. Rousseau – państwo jest wytworem umowy społecznej- państwo jest odwzorowaniem stosunków panujących w rodzinie. Rody łączą się w większe skupiska.

4. F. Engels – Państwo jest wynikiem rozpadu wspólnoty plemiennej. Powstanie wspólnoty majątkowej, łupiestwo jednym z czynników tego rozpadu.

5. Koncepcja patriarchalna państwa

6. Jellinek – ludność, terytorium i władza państwowa

7. Państwo bytem abstrakcyjnym działającym poprzez swoje organy (instytucje lub osoby). Działania organów nie są dokonywane z inicjatywy osób prywatnych, lecz z inicjatywy państwa.

Kompetencje:

• Prawodawcza – stanowienie prawa

• Sądownicza – ocena danego postępowania i odpowiednie jego usankcjonowanie

• Wykonawcza – egzekwowanie danego prawa

Ustój rodowo-plemienny zalążkiem państwa.

Zapewnienie bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego (siła zbrojna) – główny cel wspólnot.

Wiec – zebranie decyzyjne wspólnoty (starszyzna).

Rodzaje represji:

- napaść na sąsiada

- krwawa pomsta – osoby poza i wewnątrz wspólnoty (czynnik destrukcyjny). Forma reakcji na ekscesy między ludźmi. Zastąpienie jej państwowym wymiarem sprawiedliwości. Ograniczenie dowolnej represji i ujęcie jej w określonych granicach.

- dopuszczalna samopomoc – ale to państwo wymierza sprawiedliwość (nie można krzywdzić w wyższym zakresie niż poniesiona szkoda – zasada ta widoczna już była w prawie talionu).

Kolektywne uprawianie gruntu i działania związane z religią (zagwarantowanie pomyślności dla wspólnoty).

Ustrój rodowo - plemienny przekształca się w systemy państwowe.

IV-V w. Wędrowka ludów

Słowianie Poludniowi, Wschodni i Zachodni – od Odry po Dniepr

Państwo Porutan, państwo Sammona

Ok. 830r. – Mojmir – państwo Wielkomorawskie

IX w. – organizacja państwa na ziemiach polskich

05.10.2010r.

Periodyzacja dziejów Państwa Polskiego

Periodyzacja jedyna i właściwa (wg Tkaczuka):

1. Okres tzw. Państwowości plemiennej (wiek IX)

2. Monarchia patrymonialna (od X wieku do 1138 , rozbicie dzielnicowe jako moment przełomowy, gdzie państwo przechodzi z patrymonialnego w publicznoprawne)

3. Państwo stanowe (1138 – 1320)

4. Monarchia stanowa (1320 -1795)

- kształtowanie się podstaw demokracji szlacheckiej 1320 – 1505 , umocowywanie stanu szlacheckiego poprzez przywileje (koszycki, nieszawski, itp.)

- okres demokracji szlacheckiej 1505- 1795 = ustanowienie Sejmu Walnego Dowodem na to, że szlachta jest suwerenem

• 1665 - okres dominacji magnackiej- do 1674

• Od 1674 – okres reform oświeceniowych

5. Od 1795 – państwa nie ma , Wlk, ks. Poznańskie, Ks. Warszawskie, Autonomia Galicyjska

6. 1918 – Państwo Polskie (mówiono o Republice Polskiej)

• okres ustroju tymczasowego (w tzw. Międzywojniu) od 1918-1921

• porządek marcowy - od 1921

• porządek kwietniowy od 1935 do 1939

• okres wojny (RE zostaje cofnięta legitymizacja)

7) od 1945 – Powstanie RJN (jedyną legalną władzą) , powstaje Polska Ludowa

8) od 1989 III RP, przemiany ustrojowe

CHARAKTERYSTYKA :

OKRES PANSTWOWOŚCI PLEMIENNEJ :

• Wspólnoty ludowo –plemienne nie od razu przekształciły się w państwa, jednym z etapów ich ewolucji były organizacje terytorialne, miały charakter wspólnot sąsiedzkich , na ziemiach polskich nazywa się je „Opolami”, na wschodzie „mirami” lub „żupami”

• Najstarsze przekazy dot. Organizacji opolnej i rozmieszczeniu tych plemion podaje nam autor z IX wiek, określany mianem „Geografa Bawarskiego” , podaje nam osadnictwo wśród Wisły i Odry

• Opola – jednostki osadnicze mające charakter urządzeń ustrojowych, samodzielnie gospodarujące, władzę sprawował wiec (zgromadzenie wolnych mężczyzn), rada starszych (starszyzna, wywodząca się z najstarszych rodów) miała decydujący wpływ na wybór wodza, wódz organizował siłę zbrojną danego plemienia, organizował obronę (był dowódcą wojskowym) ; na wiecach rozstrzygano wszelkie spory, wydawano wyroki , wyznaczano miejsca osadnikom, jakie obszary poddać wycięciu , możliwy jakiś handel, wymiana produktów, czynności natury kultowej

• Czoło opolne – siedziba starszyzny, centralny punkt Opola, odbywały się tam wiece, miejsce dość bezpieczne, miejsce schronienia się,

• Odpowiedzialność zbiorowa Opola -> cechy charakterystyczne, to instytucja „śladu” i instytucja „krzyku”.

„śladu” - Opole było odpowiedzialne za ściganie łotra, który nie wywodził się z niego, ale znalazł się na jego obszarze , obowiązek śladu ustawał z chwilą dotarcia członków danej wspólnoty do granic Opola,

„krzyku” – jeśli złoczyńca zdołał uciec do granic danego Opola( informacja dla innego Opola) / jeśli pochwycono łotra 

Opole miało obowiązek wskazać sprawcę danego czynu, wydać go tym, którzy go ścigali, jeżeli sprawcy przestępstwa nie ustalono, to odpowiedzialność ponosiła odpowiednia grupa (mała wspólnota lub całe Opole)

• Poszczególne Opola łączyły się, jeśli ich ludność należała do tej samej grupy plemiennej, te większe jednostki terytorialne nazywano POWIATAMI, ŻUPAMI, ; wówczas na wiecach zapadały decyzje całej grupy plemiennej (wypowiedzenie wojny, zawarcie pokoju, budowanie nowych grodów, sądy)

• Wiec ogólno plemienny – w razie potrzeby wybierano wodza całej grupy plemiennej, którego z czasem zaczęto nazywać „księciem” plemienia , formułuje się drużyna (zastęp zbrojny),

• Krowa opolna – do utrzymania księcia i jego aparatu (daniny)

• Książęta z biegiem czasu, przekształcili swoje urzędy w dożywotnie, potem dziedziczne

• Okres Opolny jest złożony, prowadzi do wczesnego państwa, w którym centralnym podmiotem jest książę, wywodzący się z funkcji wodza, funkcjonuje już aparat skarbowy (w postaci krowy opolnej)

12.10

Coś o Pomorzu Zachodnim?? – uzupełnić, bo się spóźniłam

Państwo traktowane jest jako patrymonium. Mimo to pojawiają się ośrodki o charakterze miejskim. ( Nie ma miejskich, ale i tak miasta stanowią przeciwwagę dla władzy książęcej.

X wiek – Na Pomorzu słaba władza Gryfitów dała możliwość silnego rozwoju miast. (Geograf Bawarski mówi o terenach Pomorza, ale używa nazwy Pomorze Zachodnie. W kronice Titmara również nie zostaje użyta nazwa Pomorze Zachodnie.)

W początku XI wieku pojawia się książę gryficki i nazwa Pomeranium. Żywot św. Ottona z Bambergu stanowi podstawowe źródło informacji na temat wczesnej historii Pomorza Zachodniego.

Centra opolne – Białogard, Pyrzyce, Wolin, Kołobrzeg, Szczecin

Centra opolne zaczynają przekształcać się w struktury miejskie, ośrodki administracyjne, kulturalne i religijne. Położenie Pomeranium nad morzem oraz bezpośredni dostęp do morzem ma szczególne znaczenie ekonomiczne i polityczne. Opisy najważniejszych ustrojów miejskich zawarte są w „Żywotach św. Ottona z Bambergu”. Jednak występują pod różną nazwą u różnych autorów:

• Najważniejszym ośrodkiem był i jest Szczecin. Rządy od X do XII wieku sprawowała starszyzna plemienna. Pełniła również funkcje administracyjne. Ze względu na to, że Szczecin jest ludnym ośrodkiem pojawia się model arystokratyczny. W Szczecinie popularny był kult trzygłowa, dlatego kapłani ogrywali znaczącą rolę (doradcy).

• Wolin – ustrój podobny do Szczecina. Miejsce kultu światowida. Istotny ośrodek morski – handlu morskiego

• Kołobrzeg – też ustrój republikański

• Kamień Pomorski – jako jedyny miał ustrój monarchiczny, bo przebywał tam na stałe książę. Dużą rolę odgrywają możni, którzy zostali doradcami księcia.

Cechą charakterystyczną republik miejskich Pomeranii jest to, że tworzą odrębność polityczną, ale wchodzą w skład terytorium podległego władzy monarszej (księcia). Państwo Gryfitów przyjmuje struktury z państwa Piastów przez misję chrystianizacyjną. Tworzy się państwo z księciem Warcisławem. Można mówić, że Pomerania była państwem podległym Polsce. Było to państwo słowiańskie będące elementem organizacyjnym państwa polskiego. Samodzielny byt państwa pomorskiego wygasa w wojnie trzydziestoletniej(pokój westfalski) oraz z chwilą bezpotomnej śmierci Bolesława XVI.

Państwo Piastów- monarchia wczesno książęca o patrymonialnym charakterze. Ekspansja wewnątrz Książąt na terenie Wielkopolski doprowadza do wytworzenia się państwa polskiego. Książęta zaczynają nakładać zobowiązania ludność. Zobowiązania te to system danin i posług prawa książęcego, zwany ius ducale lub ius regale, który obejmował całokształt obowiązków ludności w stosunku do panującego.

19.10

Państwo patrymonialne –postać monarchii, centralnym podmiotem władzy był książę. Miał się zajmować dochodzeniem sprawiedliwości, jest wodzem zapewniającym bezpieczeństwo. Państwo traktowane jako prywatne dobro panującego. Następstwo władzy – objęcie schedy, dziedziczenie państwa. Zasada sukcesji wszystkich uprawnionych do dziedziczenia władzy i terytorium, doprowadziłą do decentralizacji państwa, osłabiła pozycję księcia i państwa. Instytucja księcia zwierzchniego miała za zadanie scentralizowanie władzy . jednak zanim weszła zazwyczaj książę miał problem z rodzeństwem, dlatego zabijał je lub oslepiał. Przez co grupa możnych chcąc mieć wpływ na politykę, wspierała oślepionego juniora. Dochodziły do tego względy ekonomiczne. Rozwiązaniem tych problemów miała być instytucja księcia zwierzchniego – koniec XI wieku pojawia się princeps . To on prowadzi politykę zagraniczną i ma do dyspozycji wojsko. 1138 r statut Krzywoustego – panujący wyznacza dzielnice, ustanawia książąt i zwierzchnika. Zasada senioratu – wiek książąt decyduje kto będzie seniorem. Porządek oparty o wyznaczanie dzielnic uregulowany w sposób prawny, wcześniej opierało się to na ustnie wyrażonej woli panującego. Spory pomiędzy braćmi doprowadziły do upadku zasady pryncypatu i dominatu. Zjednoczenie państwa polskiego- koronacja Władysława Łokietka 1320 rok – państwo publiczno-prawne, społeczeństwo stanowe. Stany : prawnie wyodrębnione grupy społeczne, mające prawnie określone prawa i obowiązki – to przesądza o publiczo-prawnym statusie państwa.

Sposoby przejęcia władzy w państwie patrymonialnym:

• Desygnacja – panujący książę wskazuje następcę

• Umowy o przeżycie

• Dziedziczenie

Wszystko to osłabiało władzę książęcą. Władzę wzmacniały dwa czynniki:

• Koronacja książąt

• Administracja kościelna

Koronacji było niewiele. W stosunkach zewnętrznych koronowany książę mógł prowadzić oficjalną politykę. W stosunkach wewnętrznych koronowany książę posiadał większy autorytet. Pierwsza koronacja w Polsce 1025 rok – Otton miał koncepcję stworzenia uniwersalnej Europy , myślał, że Bolesław mu w tym pomoże, stąd koronacja Bolesława Chrobrego. Władza opierała się o bezpośredni autorytet księcia. Zakres jego władzy nył ogromny, niczym nieograniczony. Aparat urzędniczy = zarząd centralny = zarząd terytorialny. W skład zarządu centralnego wchodzili urzędnicy przy boku księcia, byli też urzędnikami nadwornymi. (umiejętnośc czytania i pisania jest niezbędna).

Komesi – żupani :

• komes pałacowy przekształcił się w wojewodę – urzędnika opowiadającego za sprawy zbrojne państwa. Władza komesa pałacowego stanowi niebezpieczeństwo dla władzy książęcej.

• Kanclerz

• Notariusz

• Cześnik

• Stolnik

• Komornik

• Miecznik przejmujący kompetencje komesa pałacowego

• Zastępcy kanclerza – pisarze prowadzący sprawy kancelaryjne

• Dostojnicy – pilnowali by dwór i książę mieli zabezpieczenie ekonomiczne.

• Koniuszy – odpowiedzialny za transport

• Miecznik – odpowiedzialny za zbroję

Tworzy się też mniejszy aparat dostojniczy. Urzędnicy dworscy egzekwują też daniny.

Aparat terytorialny – namiestnicy książęcy zarządzają prowincjami

• Kasztelan – XII wiek – odpowiednik frankijskiego hrabiego – pełny zakres władzy na danej jednostce terytorialnej – jednostka ta to kasztelania. Pobiera dochody, które przyniosła kasztelania, część dochodów odprowadza bezpośrednio do księcia, znaczną część kasztelan konsumuje ( i jego aparat).

• Wykształca się rycerstwo (z drużyny) – oddaje się im do dyspozycji ziemię zamiast uposażenia. Za ziemię rycerz ma obowiązek służyć zbrojnie na każde wezwanie księcia.

• Wojski- odpowiedzialny za sprawy militarne

• Chorąży – również odpowiedzialny za sprawy militarne

• Sędzia - wymierza sprawiedliwość

Rycerstwo zwolnione było z odpowiedzialności przed kasztelanem, było podległe tylko księciu.

Immunitety:

• ekonomiczne – zwolnienie z podatków – nie musi odprowadzać podatków a sam staje się beneficjentem

• sądowy – kasztelan i książę nie sądzą już ludu – kompetencje te przejmuje pan danych dóbr – dodatkowe źródło uposażenia.

Czasami zdarzało się, że immunitety były oddzielane, ale częściej były pełne (oba).

XIII/XIV wiek – aparat kasztelański zrujnowany – pojawiają się starości – zaaklimatyzował się u nas ten urząd. Obok zarządu centralnego i terytorialnego funkcjonują organy centralne państwa :

• książę

• dwór

• wiece

• zjazdy feudalne – wykształcają się z wieców – zjazdy rycerstwa z danych obszarów. Rycerstwo na zjazdach akceptuje to co książę ma do zakomunikowania np. akceptacja nowego panującego, przyjmują do wiadomości nowe akty.

• rada monarsza – książę zaprasza o niej kogo chce i radzi się w sprawach politycznych. Opinia rady nie wiąże księcia. Wykształciła się z drużyny. W jej skład wchodzą możni i duchowni (książę liczy się ze zdaniem kościoła). W przyszłości wykształci się z niej Senat i będą w nim senatorowie świeccy i duchowni.

Z momentem immunizacji rozpoczyna się sądownictwo dominalne. Książę może też każdą sprawę osądzić osobiście(to EWOKACJA). Rozpoznaje ją na zasadzie arbitralności – gniew monarszy. Sąd monarszy ma dwie postacie: dworską i wiecową, w zależności gdzie książę rozpatruje sprawę. Jeżeli sąd odbywał się na tym samym dworze co książę mieszka to również określa się go mianem monarszym, nawet gdy książę osobiście sprawy nie rozpatrywał tylko jakiś urzędnik. Sąd wojewódzki odpowiedni w sprawach ludności żydowskiej i ekonomicznych. Rozpoczyna się tworzenie nowego typu sądownictwa – wiejskie, miejskie i kościelne. Rycerstwo podlega osobistemu sądownictwu księcia. Sądownictwo kościelne dzieli się na synodalne, inkwizycyjne, diecezjalne. Duchowieństwo wykluczone z sądownictwa książęcego, podlegają tylko sądom kościelnym. Sądy miejskie funkcjonują jako rajcowskie, ławy sądowe w miastach, sądy kryminalne. Sądy wiejskie tworzy sołtys i ława wiejska.

Do czasu monarchii stanowej tak wygląda ustrój Polski. Państwo rozwija się w kierunku demokracji, kluczowym momentem jest śmierć Kazimierza Wielkiego.

26.10

Kształtowanie się podstaw demokracji szlacheckiej

Warunkiem nieodzownym było zorganizowanie się państwa na zasadzie stanowej. Państwo jako dobro wspólne zaczyna funkcjonować, bo uprzywilejowano grupę społeczną(przede wszystkim pod względem prawnym). Wzmacnia się wolność ekonomiczna i polityczna uprzywilejowanej grupy społecznej. Odpowiedzialność za państwo zaczyna spadać na wszystkich. Ten ustrój nie rozwinął się w pełni, ponieważ rozwój zatrzymała Targowica.

Po 1320 roku Korona Królestwa Polskiego dawała gwarancję suwerenności na arenie międzynarodowej, dlatego poszczególne, młodsze księstwa zaczęły się do niej przyłączać. Tron Korony jest dziedziczny, mimo że państwo przekształca się w państwo publiczno-prawne. Piastowie traktowani SA jako panowie naturalni, ale mają dbać o dobro państwa jako ogółu a nie jako swojego patrymonium. Po porozumieniu w Budzie( 1369) do tronu Królestwa prawo mają również Andegawenowie. Tron od Ludwika Andegaweńskiego staje się elekcyjny, a nie jak było do tej pory dziedziczy (w przypadku dziedziczności Andegawenowie nabyli by wtedy całą Polskę). Po to, żeby w przypadku, braku męskiego potomka przez Kazimierza Wielkiego, szlachta wyraziła zgodę na to, że Ludwik Węgierski koronuje się na króla Polski, wydaje przywilej Budziński w 1355 roku. Następnie w 1374 roku wydaje przywilej Koszycki (wolnizna podatkowa), w zamian za uznanie przez szlachtę praw do korony polskiej jednej ze swych córek. Przez to szlachta uzyskuje istotny wpływ na dzieje państwa, bo żeby realizować jakiś zamiar trzeba mieć pieniądze, które pochodzą z podatków (szlachta musi się zgodzić na wprowadzenie dodatkowego podatku na ten cel). Decydowanie przez społeczeństwo o podatkach stanowi współudział w sprawowaniu władzy. Rozpoczyna się funkcjonowanie państwa po Krewie(1385) – nowy ustrój – Jagiełło został mężem króla, dopiero po śmierci Jadwigi (wraz z tym zdarzeniem gasną skutki polityczne przywileju koszyckiego) został królem, bo zyskał poparcie szlachty(zaczyna się coraz większa zależność króla od szlachty). Tron został przyznany tylko Władysławowi (nie jego synom), dlatego wprowadza przywileje ( czerwiński 1422[nietykalność majątkowa bez wyroku sądowego; król nie może bić monety bez zgody rady królewskiej; sądy sądzą wg prawa pisanego; nikt nie będzie równocześnie starostą i urzędnikiem ziemskim (oddzielenie władzy wykonawczej od sądowniczej)], statut warcki 1423[za tron dla potomków: szlachta mogła usuwać "krnąbrnych i nieużytecznych" sołtysów], jedleńsko- krakowski1430 i 1433 [wolność, nietykalność osobista osobista w zamian za przedłużenie panowania dynastii Jagiellonów]). Przywilej jedleńsko-krakowski jest istotnym źródłem kształtowania się niezależności i pozycji szlachty. Kolejne przywileje to te, które kształtują naturę polityczną (statuty cerekwicko –nieszawskie1454[za udział szlachty w wojnie trzynastoletniej, bez zgody szlachty nowe prawo nie może być wprowadzone, zaczyna funkcjonować Sejm ] konstytucja nihil novi 1505[Sejm już funkcjonuje]). Od Nihil Novi zaczyna się mówić o demokracji szlacheckiej (poprzez swobody ekonomiczne i prawne po to, że bez zgody szlachty nic nie może być ustanowione).

Na funkcjonowanie państwa miała wpływ dosyć duża grupa społeczna( ok. 10 % społeczeństwa) jak na ówczesne czasy(we Francji funkcjonuje cenzus majątkowy). Przywileje statuowały stan jednolity prawnie (szlachcic na zagrodzie równy wojewodzie). Do stanu szlacheckiego wchodziło się z racji urodzenia(od magnatów do gołoty), przez czyny faktyczne(męstwo na polu bitwy) lub zamieszkanie w jakimś konkretnym miejscu( np. miasta), nobilitację czy indygenat (uzyskanie szlachectwa przez cudzoziemca osiadłego w Polsce). Gdy grupa szlachecka zaczynała się zbyt prężnie rozrastać w 1669 roku wprowadzono Skartabelat ( pojawił się w paktach konwentach)- nieszlachcica uszlachcano, ale nie dostawał pełni praw szlacheckich do3 pokolenia. Nagana szlachecka – poświadczenie przez świadków, że jest się szlachcicem (dwa pokolenia w tył), później zakazano tego zabiegu. Zamykanie stanu szlacheckiego następowało również przez nieuznawanie współmałżonka/małżonki lub dzieci pochodzących z małżeństwa z uprzywilejowanym/ą.

Okres pierwszego bezkrólewia wzmacnia zasady funkcjonowania państwa na przyszłość w stanie wyjątkowym(bezkrólewia). Czym się przejawiało:

• Szlachta przejmowała władzę na danej części ziemi(pod bronią – brali szabelki wsiadali na konika i pilnowali)

• Każdy większy region zawiązywał konfederację

• Władza w państwie sprawowana była w trybie wojennym

• Centralną władzę pełnił Inter rex (Prymas) – zadaniem inerrexa było doprowadzenie do wyboru nowego władcy, w tym celu zwoływał sejm konwokacyjny

• Sejm konwokacyjny – na nim wyznacza się czas i miejsce elekcji, jak również załatwia się bieżące sprawy państwa: zawiązanie konfederacji generalnej(kapturowej- od kapturów noszonych przez mnichów, ale szlachta nie nosiła ich), ustalenie sądu kapturowego(kapturowy znaczy tymczasowy)

• Sejm elekcyjny – pacta conventa i wybór króla

• Sejm koronacyjny – w Krakowie, uroczysty, król elekt zaprzysięga pacta conventa, artykuły henrykowskie, konstytucje, następuje koronacja przez prymasa lub biskupa

09.11

Ustrój Rzeczpospolitej Szlacheckiej

• Omnipotencja króla.

• Król sprawuje władze wykonawczą, zarządzającą za pomocą urzędu centralnego itd.

• Urzędy centralne: państwowe, koronne/ nadworne (ministerialny charakter).

• Różne funkcje związane z urzędami np. kanclerz, podskarbi, marszałek.

• Urzędy lokalne- związane z podziałem terytorialnym RP- województwa, ziemie (w części koronnej) i powiaty (w części litewskiej) . W województwie aparat książęcy. Postaci urzędów wyższych/ dygnitarskie (mandaty senatorskie: wojewodowie, kasztelanowie) i niższych (podkomorzy, łowczy, koniuszy)

• Obok aparatu ziemskiego mamy też królewskie -zw. ze starostą królewskim: generalni (obejmował województwo), ziemscy (powiat), grodzcy (poszczególne grody). Był urzędnikiem typy sądowego. Ścigał szlachtę z zakresu 4 art. grodzkich: wywołanie zaburzeń na drodze królewskich, od zbrojnego najazdu, gwałcenia kobiet, od pogwałcenia kupców.

• Urzędy w RP są dożywotnie. Król powołuje, nie w sposób arbitralny. Są kryteria- musi być osobą zasłużona, mieć odpowiedni wiek od 24 lat, z ziemi polskiej. Później będzie musiał wybierać z kandydatów przedstawionych na sejmikach. Obowiązuje incompatibilitatis, nie można łączyć urzędów ziemskich z królewskimi- wojewoda i kasztelan nie może być starostą z wyjątkiem starosty Krakowskiego!

• Przywilej Nieszawski

• W XVI w pojawia się urząd hetmana jako urząd ministerialny, koronny. Jest dowódcą siły zbrojnej państwa (w zastępstwie króla), wymiar sprawiedliwości (sądzą żołnierzy, artykuły hetmańskie), polityka zagraniczna.

• Z momentem zawiązania unii lubelskiej z Litwą funkcjonują urzędy koronne i wielkiej ziemi litewskiej. Litwa ma swój aparat urzędniczy. Federacja polsko-litewska.

• Obok króla centralnym organem władzy w państwie od ok. XVI w. (1505r.) jest sejm walny koronny. Tylko wtedy gdy król zwoła obrady. Próby osłabienia sejmu za Kazimierza wielkiego, bo zaczyna konferować z sejmikami lokalnymi. Przywilej nieszawski i radomski- zgoda sejmu walnego niezbędna do pewnych decyzji. 1454-1493r. przerzucenie obowiązku podejmowania decyzji ze szlachty na sejm walny koronny Złożony z plenipotentów. Był spór którzy mają podejmować decyzje, zasiadać. Przywilej wiinicki.

• Król, senat i izba poselska- stany sejmujące sejmu walnego.
  Król jako stan sejmujący zwołuje sejm, ma inicjatywę ustawodawczą (wyłączna kompetencja), kreowany jest w skutek wolnej elekcji.
  Senat- dawna rada królewska, skład odpowiada urządzeniu dawnej rady, senatorowie świeccy- maja wybitne dygnitarstwa państwowe np. marszałek nadworny, koronny, kasztelani więksi (mieli krzesło) i mniejsi (na stojąco), urzędy ministerialne oprócz hetmana (pojawił się po upadku rady królewskiej, więc w nią nie wchodził, najczęściej byli wojewodami więc i tak wchodzili w skład senatu jako wojewodowie) jak i włości ziemskie. Senatorowie duchowni- biskupi, arcybiskupi katoliccy. Książę pruski po hołdzie lennym (nigdy nie przyszedł na posiedzenie).
  Izba poselska- posłowie i ablegaci, z poszczególnej ziemi posłów od 6 do 1. Po unii lubelskiej 170 posłów stała liczba. Proces wyborczy na sejmikach. Wybór posłów większością zwykłą. Konstytucja nihil novi. Następnie układanie instytucji poselskich- stanowisko poszczególnej ziemi odnośnie projektów ustawodawczych. Instrukcje warunkowe- poseł zagłosuje za projektem pod warunkiem ze zostanie załatwiona jakaś sprawa lokalna. Stanowiły dowód na związanie posła (mandat związany). To reprezentacja konkretnej ziemi. Ale nie bezwzględnie związany. Jeżeli nie głosował tak jak trzeba to szable szły w ruch. Czasami zdołał przekonać szlachtę że nie należało głosować zgodnie z instrukcją. Następnie zaopatrywano posłów w diety, strawę. Szlachta składała się na nią. Ten który obiecywał że sam się utrzyma zwiększało jego szansę na wybór. Po XVI w. stałym miejscem wyborów było Warszawa, później co trzeci miał być w Grodnie (Litwa).
  Ablegaci- przedstawiciele miast królewskich; nie są przedstawicielami mieszczaństwa, bowiem np. nie ma Gdańska jednego z najpotężniejszych. Z tych miast, które miały prawa szlacheckie. Reprezentują szlachtę typu korporacyjnego w postaci miast.

• Sejm zwykły, ordynaryjny zgodnie z artykułami henrykowskimi co dwa lata miał być zwoływany. W pilnej sprawie zwoływany był w trybie nadzwyczajnym. Sesje dwutygodniowe. System sesyjny. Jest dwuizbowy. Tradycyjnie uznaje się że senat jest izba wyższą. W zależności od kryterium tak naprawdę jest różnie. Jeżeli chodzi o dostojeństwo- senat jest wyższą izbą, Z punktu widzenia funkcjonalnego izby są równorzędne. Uchwalenie jest możliwe tylko za jednoczesną zgodą.

Podstawowa funkcja sejmu- ustawodawcza. Proces legislacyjny- inicjatywa ustawodawcza króla, król w legacji (pismo zwołujące sejm) określa przedmiot sejmu. Jak posłowie się zjadą z instrukcjami sejm musi się ukonstytuować- tzw. sesja stanów sejmujących (najpierw msza, powitanie przez króla, propozycje od tronu, przedmiot obrad, obrady). Wybranie marszałka izby poselskiej (większością głosów), przeprowadzenie ruchu poselskiego (sprawdzenie umocowania, wykazanie mandatu poselskiego, polegało na przedstawieniu instrukcji poselskiej; większością głosów, jeżeli nie miał instrukcji). Obrady- uchwały izby poselskiej wymagały osiągnięcia jednomyślności. Od połowy XVIII wieku że sprzeciw w postaci liberum veto niszczy całość prac legislacyjnych. Sprzeciw co do 1 punktu niweczył cały dorobek. Instytucje które ochraniały sejm przed zerwaniem- konfederacje. Sejm skonfederowany podejmował uchwały większością głosów. Limitacja sejmu- zawieszenie obrad; nie można było go wtedy zerwać, wystarczyło krzyknąć „zawieszamy sejm”, w przypadku gdy istniało podejrzenie że ktoś krzyknie liberum veto. Wtedy przekupywali, debatowali itd. Jak się udało to odwieszano sejm. Inne próby ograniczenia liberum veto- podział materii ustawowych na kardynalne (jednomyślnie) i ekonomiczne (większością głosów). Przyjęcie uchwały nie oznaczało końca. Cały sejm musi być jednomyślny. Senat obradował jednocześnie z izbą poselską. Dyskusja nad projektem w senacie ale nie głosowano. Senat działał na kształt rady królewskie. Mogli wypowiadać się w każdej sprawie- wota senatorskie. Zbierał się król z senatorami i wyrażano stanowiska. Zaczynał prync. Jego wotum było głosem senatorów duchownych. Następnie najdostojniejsi. Na podstawie wotów król dokonywał konkluzji. Wota nie wiązały były opinią. Król mógł zrobić co chciał, ale najczęściej przychylał się do zdania senatu. Po konkluzji na msze dziękczynną. Król musiał jeszcze ją sankcjonować- podpisać. Zanim- należało ją zredagować. Prawo moderacji królewskiej- miał prawo do zmiany w redagowaniu, mógł zmieniać całe fragmenty uchwalonej konstytucji, ustawy. Po podpisaniu, ogłaszano.

16.11

Artykuły Henrykowskie

Umiejscowione są w systemie źródeł prawa publicznego. Dokument ten może być uznawany za konstytucję bo:

• Jest to pisany akt prawny zawierający regulacje dotyczące państwa

• Ustala kształt ustroju terytorialnego

• Posiada szczególną moc prawną wynikającą ze sposobu tworzenia

12.05.1573 rok – uchwalenie artykułów henrykowskich na pierwszym sejmie elekcyjnym, gdzie na króla wybrano Henryka Walezego (dlatego nazywane Henrykowskie). Charakteryzują się:

• Uchwaleniem w szczególnym trybie (przez wszystkich)– przyjmuje się, że na sejmie tym zebrał się cały stan szlachecki, można powiedzieć, że była to Konstytuanta.

• Uznano, że w sytuacji niepewności co do osoby obcej na tronie trzeba ułożyć stosunki z panującym, by zabezpieczyć porządek publiczny i własne interesy(szlachty) – zawierają regulacje dotyczące państwa.

• Miały mieć charakter stały – po wsze czasy.

Te cechy pozwalają nadać im tytuł prawa o charakterze konstytucyjnym.

Systematyka Artykułów Henrykowskich:

1. Kilka pierwszych artykułów zawiera przepisy dotyczące wyboru głowy państwa (króla):

• Panujący nie może dążyć do wprowadzenia dynastii

• Zakaz dla króla zmiany sposobu wyboru władcy

2. Miał być zaprowadzony pokój religijny (związane z konfederacją warszawską) – główną przyczyną wprowadzenia takiego zapisu był aspekt polityczny tzn. by nie ograniczać szlachty ze względu na wiarę

3. Kompetencje króla:

• Prowadzenie samodzielnej polityki zagranicznej (za zgodą Rady Koronnej) – jednak nie mogła ona ingerować w sfery działalności sejmu (np.: wojna i pokój)

• Mianowanie urzędników państwowych

• Zwoływanie sejmu – raz na dwa lata zwyczajny i w wyjątkowych sytuacjach nadzwyczajny

• Przysługiwała mu inicjatywa ustawodawcza

Sejm kompetentny do uchwalania podatków, monopoli itp..

4. Instytucja senatorów rezydentów (Panowie Rad, Rada Królewska) – powoływani przez sejm w liczbie 16 na dwa lata – po 4 przez pół roku rezydowało stale przy królu, kontrolując go i udzielając mu rad. Mieli obowiązek składać relacje na sejmie (raport z wykonanych obowiązków). Z czasem zwiększono liczbę do 24, bo ranga i wielość spraw państwowych tego wymagały. Król ich utrzymywał na swoim dworze. Pełnili rolę instrumentu zapewniającego kontrolę władzy wykonawczej. Senatorowie mogli króla napominać jeśli nie słuchał się Rady, albo wypowiedzieć mu posłuszeństwo.

Wypowiedzenie posłuszeństwa związane było z zawiązaniem konfederacji co równało się z usunięciem króla z tronu za postępowanie niezgodne z prawem. Jednak przed usunięciem króla trzeba było użyć instytucji napomnienia. Napomnienie króla opierało się o trzy kroki:

1. Najpierw napominali go członkowie Rady

2. Później, gdy poprzednia opcja nie pomogła, napominany jest przez sejmik albo Prymasa

3. Ostatni krok to napomnienie przez Sejm.

Dopiero jak król nie posłuchał się ostatniego napomnienia można było zawiązać konfederację i pozbawić go władzy. W praktyce jednak pomijano napomnienia, gdyż szlachta uważała, że „konfederacja jest podstawą wolności szlacheckiej”.

Konfederacja – stan nadzwyczajny, wyróżniamy lokalne i generalne, żeby zawiązać konfederację potrzeba było 3 szlachciców, którzy wpisywali to do księgi w sądzie grodzkim(zawiązywali aktem). Powoływano władzę konfederacji (zwana generalnością), na czele stał marszałek, przy nim działali regimentarze (dowodzili wojskiem). Wszelkie decyzje podejmowane były większością głosów – w czasach zwyczajnych obowiązywała zasada jednomyślności.

Artykuły stały się podstawą porządku Rzeczpospolitej. Kolejni władcy musieli je zaprzysiąc w momencie objęcia tronu oraz przyrzec, że będą ich przestrzegać.

Pacta Conventa

Na sejmie elekcyjnym układano jeszcze Pacta Conventa, czyli umowy publiczno-prawne zawierane przez wyborców z elektem. Stanowiły rodzaj zobowiązań natury wyborczej. Zawiązywane były jeszcze przed głosowaniem. Zwiększały szanse kandydatów na wygraną. Najczęściej obiecywano Inflanty i Niderlandy. Początkowy miały charakter zmienny (na każdej wolnej elekcji zawierano nowe Pacta Conventa), później przyjęły stały charakter.

Wymiar sprawiedliwości

Sędzia – urzędnik monarchy (w czasach najdawniejszych), władza sędziego wynikała z tego, że król uważany był za źródło wszelkiej sprawiedliwości (ta zasada funkcjonowała przez cały czas istnienia Rzeczpospolitej Polskiej), a sędzia jako, że był urzędnikiem króla cechowała go sprawiedliwość.

Funkcje sądowe pełnili:

• Wojewodowie

• Kasztelanowie urzędy dygnitarskie - miały charakter dygnitarski

• Starostowie

Na sejmikach ustanawiano ich zastępców:

• Sędziów

• Podsędków to oni pełnili faktyczny wymiar sprawiedliwości, mają stanowić

• Pisarzy reprezentację szlachty

Organizacja sądownictwa:

Cechy:

• były różnego rodzaju

• nie miały powszechnego charakteru

• nie były jednolite

• stworzone dla poszczególnych stanów:

• szlacheckie – jedno lub dwu instancyjne

• miejskie

• wiejskie

• administracyjność postępowania

• zasada rozdzielnej właściwości poszczególnych stanów

• sędziowie, można przyjąć, że byli niezawiśli – bo ich kompetencje zostały oddzielone od króla – zasada niezależności od króla

Struktura sądownictwa: – niezwykle skomplikowana

Pierwsza instancja sądu szlacheckiego to trzy typy sądów :

• sądy ziemskie – obejmowały województwa, Skład: sędziowie, podsędkowie, pisarze, wybierani przez szlachtę a mianowani przez króla. Właściwość : sprawy karne i cywilne szlachty. Zbierały się 4 razy do roku.

• sądy grodzkie – właściwość : sprawy bezpieczeństwa powszechnego czyli karne. Sądziły w sprawach objętych w czterech artykułach grodzkich( podpalenie, napad na dom szlachcica, rabunek na drodze publicznej i porwanie dziewicy). Sądził starosta lub aparat starościański (sędzia, podsędek, pisarz) mianowany przez starostę. Z czasem pojawiają się inne powinności tych sądów – cywilne i obywatelskie(publiczne), bo prowadzone są księgi grodzkie, do których wpisywane są powołane konfederacje, protesty wyborcze.

• sądy podkomorskie – sądzi podkomorzy, właściwy do sporów o granice nieruchomości ziemskiej.

Druga instancja sądów szlacheckich:

• początkowo są to sądy królewskie (relacyjne), jednak król zaprzestał sądzenia szlachty

• 1540 – 1555 – powołany zostają sądy wiecowe, król rozstrzygał sprawy na wiecu, namiastka sądu najwyższego. Szybko upadły, bo miały funkcjonować bez króla, zatem znowu można było się odwołać do króla od decyzji wydanej na sądzie wiecowym.

• 1563r – powołanie sądów ostatniej instancji w poszczególnych województwach. Mankament: nie miały stałego charakteru, dlatego upadły.

• 1578r pojawił się Trybunał Koronny – niezależny od króla i Sejmu (w ten sposób zrealizowała się idea trójpodziału władzy), uszczuplił władzę króla, w szczególności jeśli idzie o władzę sądowniczą. Król dalej prowadził sprawy dotyczące chłopów królewskich, sądy miedzy miastami (za pośrednictwem sądów asesorskich), oraz sprawy karne związane z bezpieczeństwem swoim i dworu (za pośrednictwem sądów marszałkowskich). Niewydolność sądu królewskiego w sprawach apelacji (początek XVI wieku) wpłynęła na to, że powstał Trybunał Koronny. Trybunał koronny miał dwie siedziby:

• Wiosną i latem w Lublinie, właściwy dla Małopolski

• Jesienią i zimą w Piotrkowie Trybunalskim, właściwy dla Wielkopolski

Składał się z 33 deputantów: 6 duchownych i 27 szlachciców. Wyłaniani co roku na sejmikach deputoryjnych, nie było zakazu pełnienia funkcji sędziego w następnej kadencji. Później liczba została zwiększona do 59 deputantów (51 szlachciców i 8 duchownych). Na czele stał marszałek, który przewodniczył obradom. Skład mieszany (duchowni + szlachta)rozstrzygał tylko w sprawach mieszanych:

• Szlachta vs. Duchowieństwo

• Gdy przedmiotem sporu było mienie kościelne

• Rejestr ariański (związanych z wyznaniem ariańskim)

Przy Trybunale Koronnym działało 4 instygatorów (2 odpowiedzialnych było za zapewnienie bezpieczeństwa, a 2 nazywano „skrzynkowymi”). Orzeczenia miały zapadać jednomyślnie, w razie braku jednomyślności w trzecim głosowaniu, obowiązywać zaczynała zasada większości. Często liczba sędziów była parzysta, więc wynik był trudny do ustalenia. Jeśli sprawa nie została rozsądzona w Trybunale Koronnym, to przekazywana była sądowi sejmowemu.

W XVII wieku Trybunał Koronny stał się również sądem pierwszej instancji. Zaczęły często zasiadać nieodpowiednie, niekompetentne osoby jako sędziowie. Jego znaczenie upadło.

• 1581r powstaje Trybunał Litewski, właściwy dla obszaru Księstwa Litewskiego

• Trybunał Skarbowy – sąd skarbowy (specjalny), właściwy w sprawach o defraudację skarbu państwa, w sprawach skarbu państwa i nieuiszczania podatków

• Sąd Sejmowy – senatorowie + król (chyba, że dotyczyła majestatu królewskiego, to wtedy bez króla), później również posłowie zaczęli zasiadać jako sędziowie w Sądzie Sejmowym. Sprawy dotyczące obrazy majestatu królewskiego, gwałty na sejmie, rozbijanie trybunałów państwowych, zbrodnie na szlachcie, czasem również sprawy skarbowe. Kary to :

• Kara śmierci

  

• Infamia

• Konfiskata majątku

• Sądy hetmańskie – dotyczyły spraw osób pełniących czynną służbę wojskową

Wszystkie te sądy obowiązywały gdy król na tronie zasiadał, dlatego są to sądy zwykłe, wydające wyroki w imieniu króla. Od czasu śmierci do czasu sejmu konwokacyjnego wyroki traktowano jako wydane za życia (fikcja).

Sądy nadzwyczajne:

Działały w okresie bezkrólewia, do czasu wyboru nowego króla.

• Sądy kapturowe w województwach

• Sąd kapturowy generalny – powoływany na sejmie konwokacyjnym

Właściwości sądów kapturowych:

Sprawy karne, bezpieczeństwo publiczne, zbrodnia stanu, szpiegostwa.

Czyn musiał mieć miejsce w okres bezkrólewia, żeby zajął się nim sąd kapturowy. Reszta spraw była zawisła do czasu wyboru nowego króla.

Charakteryzował się tym, że proces był szybki: skarga, rozpoznanie sprawy (w postępowaniu dowodowym można było zastosować tortury – jest to jedyny przypadek dopuszczenia tortur)wyrok.

W okresie bezkrólewia szlachta nie była już nietykalna.

Sądy te były rozwiązywane z chwilą koronacji. Sprawy niewyegzekwowane egzekwowano w normalnym trybie, a sprawy będące w toku przenoszono do sądów zwyczajnych.

23.11

Organizacja ochrony interesów publicznych - Prokuratoria Generalna Skarbu Państwa

Skarb Państwa – geneza Skarbu Państwa związana jest z powstaniem państwa ( żeby państwo mogło funkcjonować, potrzebne są pieniądze).

1. Najpierw, w okresie patrymonialnym Skarb Państwa stanowiła własność panującego np. : ziemia, kopalnie, zakłady rzemieślnicze.

2. Zaczyna się poszukiwanie nowych źródeł finansowania, bo własność panującego jest niewystarczająca: podatki, daniny, myta, cła, regalia, służebności, kary majątkowe.

3. System skarbowy rozwija się więc trzeba zorganizować organy chroniące interes skarbowy np. : poprzez zastępstwo sądowe, na początku byli to urzędnicy mający władze skarbową w swoich kompetencjach np.: kasztelan, wojewoda.

4. Ze względu na komplikację podatków i całego systemu, prosty aparat skarbowy jest niewystarczający. Bardziej kompetentny system np.:

• System scentralizowany- jeden główny organ a powiązane z nim są inne mniejsze organy. Chroni interesy Skarbu Państwa na różne sposoby, najczęściej poprzez zastępstwo procesowe.

• System zdecentralizowany-nie ma głównego organu a poszczególne jednostki widzące potrzebę ochrony, taki organ sobie tworzą. Jednak poszczególne jednostki nie są ze sobą powiązane, nie tworzą jednolitego systemu.

• System terenowej koncentracji – funkcjonują organy na poziomie terytorialnym, które funkcjonują na obszarze tego terytorium. Poszczególne terenowe jednostki nie pozostają między sobą w zależności. Czasem potrzebują zgody organów centralnych, ale ogólnych organów administracji nie ma- w ten sposób jest kontrolowany.

• System terenowej dekoncentracji

Instygatorzy

W XVI wieku pojawiają się instygatorzy. Instygator królewski (koronny) to oficjalny, urzędowy obrońca interesów. Działa w interesie skarbowy . Na terenie Księstwa Litewskiego działa Instygator Wielkiego Księstwa Litewskiego. Razem tworzyli kolegium Instygatorów Obojga Narodów. Działali w kwestii skarbowej oraz chronili ogólnie interes publiczne. Najczęściej odbywało się to w drodze zastępstwa procesowego. W sprawach cywilnych występował jako prokurator visci - w zastępstwie króla lub państwa. Mógł być zarówno pozwanym jak i powodem. Mógł funkcjonować przed Trybunałem Koronnym, najczęściej w sprawach zapłaty kwarty przez szlachtę, która zarządzała królewszczyzną. W Trybunale Skarbowym ( podskarbi) zanosił pozwy związane z rozliczeniem z dobrami koronnymi przynoszącymi dochody. Najczęstszym żądaniem przeciwko państwu było żądanie dóbr ziemskich, które państwo konfiskowało- właściwy był Sąd Sejmowy w sprawach karnych występował jako oskarżyciel w sprawach godzących w państwo lub Skarb Państwa- właściwy był sąd sejmowy.

Kompetencje procesowe instygatora koronnego:

• Wszczęcie postępowania

• Działanie jako oskarżyciel publiczny

• Zastępstwo procesowe

• Opiniowanie różnego rodzaju spraw skarbowych

• Branie udziału w komisjach związanych ze sprawami skarbowymi z głosem doradczym

Ponosili odpowiedzialność za szkody, które Skarb Państwa poniósł w związku z ich opieszałością (najczęściej przegrywali, bo się nie stawiali na rozprawy). Sejm miał później te szkody naprawić.

Instygatorzy sądowi – w pewnych sytuacjach też chronili Skarb Państwa. Funkcjonowali przy każdym typie sądów (każdy sąd miał instygatora sądowego). W Trybunale Koronnym było czterech instygatorów których zadaniem było zapewnienie bezpieczeństwa i porządku (dwóch było odpowiedzialnych za to) oraz mieli ściągać opłatę sądową (instygatorzy skrzynkowi w liczbie dwóch). Przy Trybunale Litewskim zamiast instygatorów skrzynkowych byli sublokatorzy działający pod władzą podsędziego .

Instygator Starościański (urzędowy)- działa przy sądzie grodzkim. Urzędnik aparatu starosty, liczba dowolna w zależności . Do obowiązków należało:

• Zapewnienie bezpieczeństwa sądu- instygatorzy seciuritatis

• Działali jako instygatorzy

• W interesie publicznym zanosił oskarżenia do sądu grodzkiego w sytuacji braku delatora (osoby wnoszącej wniosek) najczęściej czynił to z urzędu.

• Egzekwowanie zasądzonych kar, gdy uznał, że interes publiczny tego wymaga, a zainteresowany nie chciał dobrowolnie zapłacić-zajmował się drobnymi sprawami skarbowymi nie objętymi kognicją Skarbu Państwa np. fałszywe deklaracje dotyczące zboża, zapłaty

Konstytucja Majowa znosi sądy grodzkie i scala je w sądy ziemskie. Instygator tego sądu spełnia te same funkcje co w sądzie grodzkim.

Obrona interesów państwa:

1. W obronie interesów państwa funkcjonował system mieszany: współistniał scentralizowany system w postaci Instygatorów Obojga Narodów z terenowym systemem ochrony Skarbu Państwa w postaci instygatorów sądowych. Dowodem na system scentralizowany jest to, że instygatorzy koronni nie byli przypisani do konkretnego sądu, mogą działać na terenie całego państwa. Urząd ma charakter kolegialny typu koleżeńskiego (jak w Rzymie: funkcjonuje co najmniej dwóch, nie tworzą jednego organu, ale są „kolegami na urzędzie” , działają samodzielnie, nie mogą sprzeciwiać się decyzją kolegi). Wybierani, dożywotni, odpłatni. Instygatorzy sądowi nie tworzyli żadnej odrębnej struktury, dlatego byli lokalnymi urzędnikami. Wybierani, dożywotni, odpłatni. Taki system utrzymał się do końca I RP.

2. W kolejnych okresach ta kwestia też była istotna np. w Księstwie Warszawskim: 1.05.1807- Kodeks Napoleona i kodeks postępowania cywilnego wywarły konieczność zorganizowania pomocy prawnej w zakresie obrony interesów majątkowych i prawnych Skarbu Państwa. Zajął się tym Minister Skarbu (organ centralny) i organy lokalne (prefekci dóbr koronnych, dyrekcje skarbu). Urzędnicy byli zatrudniani w strukturach administracyjnych, by chronili interesy prawne lub powierzano ochronę prywatnym adwokatom. Ochroną prawną objęto: państwo, organy, gminy, beneficja (zakłady publiczne wykonujące zadania w sferze charytatywnej ) . Czynności to zastępstwo procesowe i zarząd. Administracja w rękach ministra albo prefektów.

3. 1815- zmiany po likwidacji księstwa, oktrojowanie konstytucji przez cara Aleksandra II. Zmiana systemu z zdecentralizowanego na inny, mniej kastowy. Powołanie w 1816 Prokuratorię Generalną Królestwa Polskiego do końca jego istnienia .Zmieniono nazwę na Prokuratorię Królestwa Polskiego w 1817 roku. Udzielała komisji prawnej, zastępstwo sądowe w sprawach dotyczących interesów państwa. [W II RP działała(od 1919r) Prokuratura Generalna RP. W 1925r zniesiona została kuratela nad strefą majątkową Kościoła – Kościół sam dba o swój majątek]. Na czele Prokuratorii stał Prokurator Generalny. W Prokuratorii pracowali też radcowie, asesorzy i adwokaci. W 1816 roku ustanowiono obrońców Prokuratorii, mających chronić interesy państwa. Obrońca ustanowiony był przy każdym sądzie. W sprawach administracyjnych podporządkowani byli rządowej komisji sprawiedliwości, później w czasach II RP podporządkowani byli ministrowi sprawiedliwości – przy okazji zawężono ich kompetencje.

4. Galicyjska Prokuratoria Skarbu - w 1784 roku na części ziem RP wchodzących w skład zaboru austriackiego, wprowadzone zostają Urzędy Fiskalne by chronić interesy państwowe. Do 1801 roku funkcjonowały dwa oddziały pierwszy we Lwowie a drugi w Krakowie. W 1801 roku połączone zostały w Prokuratorię Kamery. Do jej podstawowych zdań należało zastępstwo prawne Skarbu, Kościoła i szeregu funduszy, udzielanie porad prawnych itp. W takim kształcie funkcjonowała do 1850 roku, później w jej miejsce utworzono Galicyjską Prokuratorię Skarbu wchodzącą w skład Prokuratorii Skarbu działających w poszczególnych Krajach koronnych Cesarstwa Austro-Węgierskiego z siedzibą we Lwowie. W 1867 w Krakowie pojawi a się odział - Ekspozytura Galicyjskiej Prokuratorii Skarbu. Na czele Prokuratorii stał Prokurator Skarbu, a pomagali mu adiunkci i koncypiści. Obowiązywała zasada hierarchiczności. Kolegialność funkcjonowała w ograniczonym zakresie i miała miejsce jedynie przy rozpoznawaniu spraw istotnych.

5. W 1918 roku dekretem Tymczasowego Naczelnika Państwa przekształciły się w odział Prokuratorii Generalnej RP w Krakowie i Lwowie. Główna siedziba mieściła się w Warszawie. Odziały Prokuratorii Generalnej powstawały w każdym miejscu gdzie funkcjonuje sąd apelacyjny. Pierwszy w 1919 roku w Poznaniu. Później w Katowicach, Wilnie, przez chwilę działał w Toruniu. W Wolnym Mieście Gdańsku odział Prokuratury Generalnej funkcjonował przy Komisariacie RP. Kolejne odziały powstały w Bydgoszczy i Szczecinie. Funkcjonowała do 1951 roku.

6. W jej miejsce powstał Urząd Zastępstwa Prawnego na zasadzie terenowej kontrolowanej centralizacji, miał charakter tymczasowy. W 1954 roku zniesiono wszystko i wprowadzono dekoncentrację: każdy organ ma mieć własne agendy (elementy organizacyjne udzielające pomocy prawnej), jeżeli tego potrzebują. Pojawiają się radcowie prawni, którzy obsługują system prawny w tych organach. Później radcowie mogą prowadzić interesy samodzielnie w kancelariach(na własny rachunek). Zniesienie Prokuratorii Generalnej i Urzędu Zastępstwa doprowadziło do rozwoju korporacji radców prawnych.

7. Obecnie Prokuratoria Generalna Skarbu Państwa (2006 rok) bliższa jest z zakresu kompetencji Galicyjskiej Prokuratorii Skarbu, niż Prokuratorii Generalnej Rzeczypospolitej Polskiej, dlatego że Prokuratoria Generalna Rzeczypospolitej Polskiej, w przeciwieństwie do galicyjskiej Prokuratorii Skarbu, była powołana nie tylko do ochrony praw majątkowych Skarbu Państwa, lecz także interesów publicznoprawnych państwa. Główna siedziba znajduje się w Warszawie, a oddziały powołane są w każdym mieście, gdzie znajdują się sądy apelacyjne.

30.11

Organizacja ustrojowa państwa w okresie 1918 – 1921

Tymczasowy ustrój : 22.11.1918 dekret o najwyższej władzy reprezentacyjnej RP.

20.02.1919 – Mała Konstytucja (uchwałą Sejmu o powierzeniu Józefowi Piłsudskiemu funkcji tymczasowego naczelnika państwa.

Pierwszy dekret art. 8 regulował w sposób tymczasowy ustrój państwa i zapewniał porządek tymczasowy, by można było odbudować państwo. Państwo nie było jeszcze zdolne do uchwalenia konstytucji . Tymczasowy Naczelnik był najwyższą władzą w Polsce (sam siebie ustanawia tą władzą). Ów dekret przygotowany był przez Tymczasowy Rząd, który uznaje, że Piłsudski zdolny jest odbudować państwo. Art. 1 w państwie jest jeden podmiot władzy – jest ona jednolita i skoncentrowana. Jednak Naczelnik nie jest suwerenem (przesądza o tym preambuła), jest tylko reprezentantem całego narodu. Z góry zakreśla czas trwania swojej władzy(do czasu zwołania sejmu ustawodawczego[art.1]). Ma za zadanie zorganizowanie państwa do tego stopnia, aż będzie możliwe wyłonienie z narodu reprezentacji w postaci Sejmu Ustawodawczego, który będzie mógł uchwalić konstytucję.

Władze najwyższą Tymczasowy Naczelnik pełni przy pomocy organów:

• Rząd Republiki Polskiej – złożony z ministrów i prezydenta ministrów np.: sprawiedliwości, spraw wewnętrznych, skarbu. To Tymczasowy Naczelnik ustala skład Rady Ministrów według swego uznania (nie ma szczegółów w dekrecie). Jest odpowiedzialny przed Tymczasowym Naczelnikiem za wykonanie obowiązków mu powierzonych. Tymczasowy Naczelnik powołuje ministrów i ich odwołuje – może wydać na nich wyrok i polecić wykonanie go, bo ma pełnię władzy.

• Cały aparat urzędniczy ponosi odpowiedzialność przed Tymczasowym Naczelnikiem (zarówno centralny jak i lokalny). Art. 6 aparat urzędniczy utrzymany i rozwijany w celu intensywniejszej odbudowy państwa.

• Art. 5 sądy wydają wyroki w imieniu RP – mają legitymację prawną, funkcjonują na obszarze całego państwa w różnym kształcie.

• W sprawowaniu władzy pomagają mu również dekrety, które wydaje (władza ustawodawcza). RM ma projektować projekty ustawodawcze. Poszczególne ministerstwa mają swoje działy legislacyjne, które zajmują się przygotowaniem projektów. Przedkładane są ona na posiedzeniu Rady Ministrów. Jeśli RM je przyjmie to przedkładane są one Tymczasowemu Naczelnikowi do zatwierdzenia. Tymczasowy Naczelnik może również wydać dekret nie zważając na zdanie Rady Ministrów, bo ma najwyższą władzę. Uzyskują moc zobowiązującą z chwilą ogłoszenia w Dzienniku Praw, chyba że dekret stanowi inaczej(z chwilą zatwierdzenia przez Tymczasowego Naczelnika). Moc obowiązująca dekretów ma charakter tymczasowy – dekrety stracą moc obowiązującą jeśli nie zostaną przedstawione Sejmowi Ustawodawczemu <- warunek ustanowiony (potestetywny) przez Tymczasowego Naczelnika). Dekrety zostały przedstawione Sejmowi Ustawodawczemu, ale żaden nie uzyskał potwierdzenia. W ich miejsce weszły ustawy (w większości tekst był przepisany z dekretów do ustawy).

Akty rządowe kontrasygnuje prezydent rady, ale to nie jest forma przejęcia odpowiedzialności, bo i tak wszyscy odpowiadają przed Tymczasowym Naczelnikiem. Tymczasowy Naczelnik nie jest odpowiedzialny ani politycznie ani konstytucyjnie. Nikt go też nie kontroluje. Kontrasygnata ma funkcję notyfikującą (przyjmowanie do wiadomości co się dzieje), może nakładać odpowiedzialność (a nie przejęcie odpowiedzialności) na Prezydenta RM.

Tymczasowy Naczelnik czyni kroki by sejm Ustawodawczy mógł się zabrać:

1. Pierwszy krok – ordynacja wyborcza ustanowiona dekretem z grudnia 1918 roku.

2. Wybory. Na części ziem nie można był o przeprowadzić wyborów, ale rozdzielono mandaty.

3. 7.02.1919 Sejm Ustawodawczy się zebrał i z tym momentem wygasła władza Tymczasowego Naczelnika.

20.02.1918 – nowy porządek ustrojowy państwa. Zostaje uchwalona Mała Konstytucja. Józef Piłsudski nadal pełni funkcję Tymczasowego Naczelnika, ale zmienia się pozycja Naczelnika Państwa – teraz jest tylko i wyłącznie wykonawcą uchwał sejmu (w sprawach cywilnych i karnych) [stał się organem pomocniczym Sejmu] poprzez osobiste działanie i działanie rządu. Rząd musi być powołany w porozumieniu z Sejmem. Sejm Ustawodawczy władzą suwerenną i jedyną realizującą władzę w drodze ustawodawczej. Rząd i Tymczasowy Naczelnik są odpowiedzialni w pełni za wykonane uchwały przed Sejmem Ustawodawczym(zarówno politycznie jak i prawnie). Akty prawne uchwalone prze Sejm Ustawodawczy mają najwyższą moc prawną bez względu na formę tego aktu. Druga instytucja kontrasygnacji - Marszałek z kontrasygnatą Prezesa RM i odpowiedniego ministra – nie służą by ustawy uzyskały moc obowiązującą, służyły temu by powiadomić ich o woli Sejmu. Pierwsza kontrasygnata – Naczelnik Państwa.

W czasie funkcjonowania Sejmu Ustawodawczego w okresie bezpośredniego niebezpieczeństwa (wojna z bolszewikami ) powołano dyktaturę (władzę mającą ochronić państwo) – Rada Obrony Państwa. Przekazano jej wszelkie kompetencje [pełnię władzy], także co do decyzji o wojnie i pokoju. Marszałek Sejmu Ustawodawczego, Naczelnik, posłowie Sejmu Ustawodawczego, ministrowie realizowali swoją władzę przy pomocy rozporządzeń. W rzeczywistości Naczelnik jest kreatorem polityki.

Sejm Ustawodawczy podobnie jak Tymczasowy Naczelnik wywiązał się ze swoich obowiązków należycie, bo uchwalono Konstytucję marcową. Kolejne ustawy mają już charakter stały.

7.12

Kształtowanie się praw podmiotowych w Polsce od Konstytucji marcowej

Podstawowe prawo podmiotowe czyli prawo do sądów

W Polsce od Konstytucji marcowej każdy ma zapewnione prawo do sądów, jako jednego z praw podmiotowych. Zapewniała ona ochronę każdemu, kogo prawa lub wolności zostały naruszone. Jednym z elementów prawa jest zagwarantowanie prawa do sądu. Organ ten musi mieć swoiste cechy, by być traktowany jako wymiar sprawiedliwości: [podstawowe cechy]:

1. Niezależność władzy sądowej – podział władz z wyodrębnioną władzą sądową, co daje organom tej władzy niezależność

2. Niezawisłość sędziów – marcowa mówi o niezawisłości sądów, teraz mówi się o niezawisłości sędziów. Sędziowie mają być wolni od jakichkolwiek nacisków – tak było w Królestwie Polskim.

3. Bezstronność –nie może być powiązany sąd czy sędzia ze stronami w jakikolwiek sposób(wyłączenie sędziego). Co jest także ustanowione ustrojowo – sędziowie nie mają wpływać na politykę. Nie mają prowadzić działalności gospodarczej by zapewnić ich bezstronność.

4. Właściwość sądu

5. Powszechna dostępność sądu

Taki kształt prawa do sądu rodzi obowiązek wprowadzenia odpowiedniego ustroju, by organy te mogły w ten sposób funkcjonować.

W II RP ukształtowanie władzy sądowej było najważniejszym zadaniem dla władz. W świeżo odrodzonym kraju panowały różne struktury organizacyjne sądownictwa – różniły się w zależności od zaboru. System sądowy nie był jednolity (nie odpowiadał on interesom politycznym, gospodarczym), dlatego doprowadzenie do jednolitości było głównym zadaniem II RP. Dekret Naczelnika Państwa : sądy mają wydawać wyroki w imieniu RP, to pierwszy krok do ujednolicenia i scalenia systemów sądowych.

Prawo do sądów w Konstytucji marcowej

17.03. 1921 – Konstytucja marcowa – gwarantowała drogę sądową każdemu obywatelowi. Nikt z mocy prawa nie mógł być go pozbawiony, dlatego powszechny charakter (też dlatego, że wypływał z Konstytucji). Niezależność wypływała również z odrębności tejże władzy – sądy niezależne orzekały w imieniu RP. Wyroki sądowe nie mogły być w żadnym wypadku zmienione przez władzę ustawodawczą lub wykonawczą. W konstytucji istnieje zapis o niezawisłości sądów, ale przyjmuje się, że zapis ten odnosi się do sędziów. Odnosi się on do tego, że nic nie może mieć wpływu na decyzję sędziego, a wypływa to z formalnych aspektów (narzędzia natury ustrojowej), czyli z nominacji przez państwo, podległość tylko prawu, nieusuwalność, nieprzenoszalność, nietykalność osobista, odpowiednie uposażenie.

Niezawisłość sędziów

Niezawisłość sędziów według Sejmu Ustawodawczego jest gwarantem demokratycznego sądownictwa. Podstawową zasadą obsady stanowiska sędziego była zasada nominacji tzn. państwo nominowało sędziów. Prezydent RP miał do tego kompetencje, o ile zasady nie stanowiły inaczej – sędziowie pokoju mieli być wybierani. Nominacja przez państwo jest bardziej pożądaną cechą niż wybieranie (uwalnia sędziego od zależności od wyborców w wypadku charakteru kadencyjnego stanowisk sędziów). Mają mieć zapewnioną emeryturę, chyba że zniesieni zostaną z urzędu, by niezawisłość nie była fikcją: nie muszą się martwić o zapewnienie bytu. Sędziowie podlegli tylko ustawie, wszelkie inne akty, niższe w hierarchii nie mają wpływu na działalność(decyzje) sądów. W zakresie orzecznictwa również podlegali tylko ustawie. Innym aktom podlegali, jeżeli były natury administracyjnej. Sądy nie badają ważności ustaw, jeżeli były należycie ustanowione. Mogą badać ważność rozporządzeń i ich zgodność z ustawą. Problem pojawia się przy rozporządzeniach z mocą ustawy tzn. czy wiążą one sędziów czy nie. Przeważał pogląd, że wiązały. Poczucie niezawisłości gwarantowały nieusuwalność i nieprzenoszalność. By groźba utraty stanowiska nie czyniła ich posłusznymi i dyspozycyjnymi wobec władz, które mogą sędziów przenosić lub usuwać. Inaczej pełnili by rolę aparatu organizacyjno-administracyjnego. Sędziowie nie mają władztwa wykonawczego dlatego nie mogą stosować(dysponować) organem aparatu. Przenoszenie lub usuwanie może być tylko przez organ wewnętrzny sędziowski gdy: sąd tak orzekł i w przypadkach przez ustawę przewidzianych. Wyjątkiem jest zmiana organizacji władzy sądowej, gdy sędzia nie zostanie powołany w nowym porządku, przechodził w stan spoczynku. Wykorzystano to w 1928 roku. Odrębne stanowiska sędziów ich prawa i obowiązki oraz uposażenie uregulować miała ustawa. Uposażenie władzy sędziowskiej ma odpowiadać godności stanowiska (teraz taki zapis jest w Konstytucji). Odpowiednie uposażenie jest najistotniejszą gwarancją niezawisłości sędziów. Nietykalność gwarantował immunitet formalny – nie można pociągnąć do odpowiedzialności bez zgody sądu dyscyplinarnego. Można było złapać sędziego na gorącym uczynku. Immunitet dawał sędziemu ochronę przed władzą wykonawczą.

Rozporządzenie prezydenta „Prawo o ustroju sądów powszechnych”

Konstytucyjna zasada organizacji sądownictwa znalazła rozwinięcia w rozporządzeniu prezydenta z 6.02.1928 roku „Prawo o ustroju sądów powszechnych”. Znosi pozaborowy porządek, formułuje jednolity porządek:

1. Sądy powszechne:

• Sądy grodzkie i działający przy nich sędziowie pokoju

• Sądy okręgowe

• Sądy apelacyjne

• Sąd Najwyższy – element organizacyjny sądownictwa powszechnego

2. Sądownictwo szczególne:

• Sądy pracy

• Sądy przedsiębiorstw

• Sądy wojskowe

• Sądy duchowne

• Sądy kupieckie

• Sądy prawa publicznego: Trybunał Stanu, Trybunał Kompetencyjny, NSA

• Wojewódzkie sądy administracyjne (tylko na obszarze byłego zaboru pruskiego)

• Urzędy rozjemcze

Postępowanie nominacyjne

Postępowanie nominacyjne – z wyłączeniem sądów grodzkich (tych sędziów powołuje minister sprawiedliwości), powołuje Prezydent RP w drodze konkursu (wymagania: obywatel RP, nieskazitelny charakter, 25 lat, znajomość języka polskiego w mowie i piśmie, studia prawnicze, egzamin itp.). Konkurs składał się z dwóch etapów: rozstrzyganych przez ministra sprawiedliwości i przekazywane Prezydentowi do podpisania nominacji. Sędziów sądów okręgowych wskazywał minister bez konkursu. Sędziów pokoju miała wybierać komisja wyborcza z kandydatów wybranych przez ludność – nigdy jednak takich wyborów nie przeprowadzono, bo uznano, że nie dają gwarancji należytej niezawisłości.

Rozporządzenie pozwalało na przeniesienie sędziów w stan spoczynku w określonym czasie, bo nastąpiła zmiana organizacji sądownictwa – wykorzystano to do usunięcia wielu nieprzychylnych(Niemcy, Rosjanie, oponenci polityczni itp.) sędziów z pełnienia funkcji.

14.12 to nie jest wykład sporządzony przeze mnie 

Sędziowie mogą być, wg Tkaczuka, reprezentantami narodu, zależy to od ustroju – czy naród jest suwerenem. Wzmacnianie władzy autorytarnej przez sanacje osłabiało władzę sądowniczą. Na mocy rozporządzenie prezydenta z 1928 sędziego można było przenieść a nawet złożyć z urzędu bez jego zgody. Gdy sanacja pozbyła się niewygodnych sędziów, przepis rozporządzenia zniesiono. Spowodowało to jednak spadek zaufania obywateli do sądownictwa.

Na mocy nowych przepisów sędziego można było przenieś w stan spoczynku: z racji utraty zdrowia fizycznego lub psychicznego; po osiągnięciu określonego wieku; na mocy decyzji sądu dyscyplinarnego oraz gdy „miało to służyć interesowi sądownictwa” – było to wiec naruszenie niezawisłości sędziowskiej gdyż decyzję w tej sprawie podejmował organ administracyjny. Natomiast przymusowe przeniesienie do innego sądu mogło nastąpić w przypadku zniesienie sądu; powstania stosunku powinowactwa pomiędzy sędzią a innym sędzią lub prokuratorem; na mocy decyzji sądu dyscyplinarnego. Wszystkie decyzje podejmował minister sprawiedliwości. Sędziowie mogli być usunięci na mocy decyzji sądu dyscyplinarnego – I instancja – sąd grodzki, II instancja najwyższy sąd dyscyplinarny. O słabej pozycji sędziów świadczyły też niskie uposażenia, stanowione ustawą (np. prezes sądu najwyższego dostawał tysiąc złotych + dodatki do 2 tysięcy, dla porównania prezydent 6 tysięcy (z dodatkami) – średnia zarobków w państwie wśród pracowników umysłowych – ok. 300zl, kobiety otrzymywały połowę mniej, a wśród pracowników fizycznych - 100zl). II Rzeczpospolita nie miała ustroju bezpiecznego, szczególnie po 1926 i 1935. Rozporządzenie z 1928 uregulowało też: kwestie immunitetu sędziowskiego, nie przyniosło to jednak większych zmian w porównaniu z Konstytucją Marcową, oraz apolityczność sędziów.

W 1950 wprowadzono istotne zmiany w sądownictwie. Władza komunistyczna była już dostatecznie silna by zorganizować sądownictwo na wzór ZSRR. Nie była to oczywiście władza niezależna. De iure władzą był sejm i rada państwa a de facto I sekretarz partii. Bezpieczeństwo ustrojowi zapewniano usuwając ludzi zagrażających ustrojowi.

Radzę doczytać temat – bo nie wydaje się on kompletny.

04.01.2011r. i 11.01

Średniowieczne prawo prywatne

Prawo prywatne (sądowe) w średniowieczu ma swoiste cechy:

• Charakter zwyczajowy, faktem prawotwórczym był zwyczaj (norma, reguła postępowania, norma zwyczajowa- postępowanie niezmienne, akceptowane, długotrwałe; kiedy zwyczaj się usankcjonuje np. poprzez uznanie lub zastosowanie danej normy przez monarchę lub innego urzędnika to norma zwyczajowa). Na początku miał charakter prawa osobowego- bez względu na terytorium na którym się znajdowali. Z czasem wykształciła się zasada terytorialności z momentem ustabilizowania się wspólnot plemiennych.

• Partykularyzm/ regionalizm prawa- wynikał z różnego rodzaju zwyczajów obowiązujących na różnych obszarach, konsekwencja rozbicia dzielnicowego. Brak jednolitego charakteru prawa. Partykularyzm występował nie tylko ze względu na odmienność faktów prawotwórczych. Może być związany także z partykularyzmem osobowym (odrębność prawa dla różnych grup społecznych [szlachta, mieszczanie, chłopi], etnicznych [ Żydzi, Ormianie, Tatarzy ]– funkcjonowali pod własnym prawem). Brak prawa powszechnego. Takie prawo było w całej Europie.

• Kazuistyka- normy prawne określają sposób postępowania poprzez opis poszczególnych przypadków, do których mają zastosowanie. Później podejmowane były próby unifikacji prawa, najczęściej z woli monarchy(był to wyraz prawotwórczej działalności monarchy – statuty, edykty, ordonanse, dekrety), chociaż prywatne spisy prawa też były dokonywane. Najstarszy zbiór prawa polskiego jest prawem prywatnym: księga elbląska.
  *Unifikacja- spisy prawa także prywatne jak i stanowienie prawa.

Źródła prawa

- występują w rożnych znaczeniach- materialnym formalnym poznawczym

- materialnym- czynniki wpływające na kształt normy prawnej (społeczne, gospodarcze, polityczne)

- formalnym- to fakty prawotwórcze, rozumiane jako rezultat zaistniałych faktów: zwyczaj, stanowienie, precedens, prejudykat

- poznawczym- pomniki prawa, źródła z których czerpiemy wiedzę o tym prawie, efekty działań takich jak spisy, zbiory prawa, księgi sadowe, urzędowe, kroniki, opisy podróży, żywoty świętych.

• najstarsze polskie źródła prawa- te które są źródłami prawa pośredniego np. opisy podróży- kronika Titmara z XI w., Galla Anonima z XII wieku (rodzima), żywot św. Wojciecha, żywot św. Ottona, relacja Ibrahima Ibn Jakuba księga henrykowska

• późniejsze kroniki nie są tak ważne ponieważ funkcjonują już właściwe źródła prawa

• akcje dokonywane w związku z procesem unifikacji- statuty czyli ustawy panujących. Mają dwojaki charakter: spisy prawa zwyczajowego (Statuty Kazimierza Wielkiego) albo akty prawa stanowionego (ustawa o pryncypacie i senioracie – za Bolesława Krzywoustego). Już za czasów Mieszka I pojawiają się statuty. Testamenty Bolesława Krzywoustego- tworzą prawo. Mogą być także spisy prawa zwyczajowego- statuty Kazimierza Wielkiego (najważniejsze), złożone z dwóch statutów: Małopolskiego i Wielkopolskiego w XIV w. Służyć miały umocnieniu państwa i intensyfikacji unifikacji- rozbicie dzielnicowe było powodem. Regulowało głownie treści związane z ustrojem, prawem publicznym, a także normy związane z prawem karnym i prawem cywilnym. Zaczęły się rozrastać, dodawane są kolejne elementy, nowe ustawy(extravagantio), prejudykaty (wyroki i wyciągi norm prawnych ze spraw sądowych). Później ujednolicenie statutów przez wspólny statut małopolsko-wielkopolski - wspólna redakcja digestów. Pojawił się także statut wiślicki. Dodatkowo uzupełniają system prawa: przywileje indywidualne, generalne; dekrety; edykty; ordynacje

• źródła prawa regulujące funkcjonowanie poszczególnych stanów:

• ziemskiego(prawo zwyczajowe),

• miejskiego(pochodzi z Niemiec - najczęściej magdeburskie, oparte o zwierciadło saskie- uzupełniane o pouczenia prawne – obowiązujące pomiędzy miastami matkami a córkami, oraz ortyle- rozstrzygnięcia prawne związane z faktem przekazania spraw do rozstrzygnięcia miastom matkom przez miasta córki),

• wiejskiego(też z Niemiec),

• kanoniczego ([oparte o prawo rzymskie] powszechne (zbiór troisty[Collectio Tripartita]: dekrety papieża, uchwały soboru i orzeczenia ojców kościoła+ inne dekrety+ Corpus Iris Canonici) i partykularne(obowiązujące w poszczególnych prowincjach, związane z obowiązywanie ustawodawstwa synodalnego, statuty prowincjonalne uchwalane na synodach[zbiór biskupa Jarosława, zbiory biskupa Mikołaja Trąby], statuty diecezjalne uchwalane na zjazdach przedstawicieli duchowieństwa jednej diecezji pod przewodnictwem biskupa diecezjalnego).

Części prawa sądowego:

• prawo osobowe, reguluje kwestie związane z podmiotowością w prawie, określa kto może i na jakich warunkach być podmiotem. Mogły być osoby fizyczne albo osoby prawne (korporacje, fundacje, zakłady kościelne, klasztory, szpitale).

• O podmiotowości osoby fizycznej decyduje zdolność prawna- charakter względny(bo nie jest jednolita dla wszystkich). Może być pełna, ograniczona albo mógł być jej brak. Co mogło ograniczać- np. obce pochodzenie (obcokrajowiec przebywa w Polsce na zasadach gościny mu wydanej), religia inna niż chrześcijaństwo, przynależność stanowa, płeć(kobiety nie), zdrowie, cześć(zła sława, nagana postępowania, wykonywanie hańbiących zawodów). Okoliczności braku zdolności prawnej- niewolnictwo, wywołanie (osoby objęte infamią czy też banicją, wyjęcie spod prawa z powodu nagannego postępowania ponoszą tzw. śmierć cywilną), chorzy (niepodobni do ludzi np. zdeformowani), cudzoziemcy bez prawa gościny, śmierć (naturalna cywilna, klasztorna). W przeciwnych przypadkach- pełna zdolność prawna- względnie bo jeżeli należał do stanu szlacheckiego to nie było ona pełna, bo pewnego rodzaju praw nie mogli uzyskać np. nie mogli trudnić się handlem. Nabycie poprzez urodzenie się żywym. Choć nie zawsze. Czasami niezbędne było przyjęcie do rodziny, uznanie przez ojca.

• Zdolność do czynności prawnych- wpływ: wiek, zdrowie, zdrowie psychiczne i płeć. Wiek- lata sprawne ze względu na dojrzałość fizyczną (zdolny do małżeństwa), pełnoletniość poprzez oględziny, np. ze względu na obowiązki rodzicielskie przeciętnie 12-13 lat dla kobiety, 14-15 dla mężczyzny. Później wyraźnie ustanowiona granica wieku statut warcki – kobiety12 mężczyźni 15. Ograniczano marnotrawców. Płeć- kobiety nie miały pełnej zdolności do czynności prawnej, bo podlegały opiece mężczyzn. Utrzymywały się do XX wieku.

• Prawo rzeczowe- reguluje stosunki prawne w zakresie możności władania rzeczą

• Przedmioty materialne: rzeczy ruchome, rzeczy nieruchome, dziedziczenie i mienie

• Rzeczą nieruchomą była każda rzecz która nie może spłonąć, zostać rozbita Oczywiście te których nie można przenieść. Decydowała także wartość rzeczy. To był podstawowy podział rzeczy.

• Podstawowym prawem było prawo własności (jednak różniło się od prawa rzymskiego):

• Nie było to prawo wyłączne.

• Podstawowa konstrukcją była własność podzielona (każdy uprawniony jest właścicielem w określonym zakresie). Zakres zwierzchni albo podporządkowany.

• Własność użytkowa lub podległa.

• Własność aludialna (niepodzielona) bardzo rzadko, mogła być związana ewentualnie z gruntami.

• Własność zbiorowa związana z niedziałem rodzinnym- ojcowskim lub braterskim.

• Współwłasność łączna a nie polegająca na udziałach.

• Własność można było nabyć albo w typie pierwotnym (uzyskuje prawo nie wywodząc od dotychczasowego właściciela – zasiedzenie, zawłaszczenie) lub pochodnym (zmieniają się tylko podmioty prawa które zostaje takie samo - nadanie rzeczy np. przez panującego [lenny charakter], dziedziczenie, umowne). Z chwila zasiedzenia pojawiała się dawność, czyli utrata własność przez dotychczasowego właściciela. Najstarsze były umowy realne, posiadały one 3 elementy- wzdanie (oświadczenie o zbyciu), wwiązanie (wprowadzanie w posiadanie rzeczy), inskrypcja (wpis do księgi sądowej, pod warunkiem, że były znane).

• Własność można było utracić na różne sposoby- dawność, zbycie, porzucenie, wywłaszczenie, konfiskata, zniszczenie.

• Ograniczenie własności- regalia (monopole monarsze), prawo bliższości w postaci pierwokupu lub retrakt(prawo bliższości, służące bliskim krewnym do odkupienia majątku rodzinnego sprzedanego przez ich krewnych obcemu, za zwrotem wyliczonego szacunku- inaczej skup), prawo sąsiedzkie.

• Ograniczone prawa rzeczowe – przyjmowały różną postać, trzeba odróżniać od ograniczenia prawa własności. Związane były ze szczególnym statusem prawnym osoby. Najczęściej występowały ze względu na szczególne relacje pomiędzy ograniczającym a ograniczanym:

• Wolności (służebności) – jeden może korzystać z rzeczy drugiego na pewnych prawach a drugi musi to znosić np. służebności drogi, służebność na gruntach zalesionych (możliwość wyrębu, zbieranie runa, owoców, prowadzenie wypasu). W takim kształcie przetrwały do dziś.

• Ciężary realne – pozwalały na czerpanie dochodu z określonej rzeczy właścicielowi zwierzchniemu. Najczęściej była to renta feudalna (pieniężna – czynsz, naturalna, odrobkowa). Mogły też być efektem umów pomiędzy stronami.

• Użytkowanie – prawo do używania i pobierania pożytków

• Zastaw – przedmiot: ustanawiany na ruchomościach i nieruchomościach (nie znano terminu „hipoteka”, chociaż posługiwano się tą konstrukcją prawną). Źródła: umowa albo czynność urzędowa (zastaw przymusowy). Zastawcy przysługiwało to, że mógł władać(zastaw z dzierżeniem) albo nie mógł władać rzeczą (zastaw bez dzierżenia). Z dzierżeniem mógł mięć postać zastawu na upad (rzecz przechodzi na własność wierzyciela, gdy zastawca się nie wywiąże z umowy), zastawu użytkowego (zastawnik mógł rzeczą władać i jej używać [zastaw czysty (antychretyczny) – pozwala na używanie i pobieranie pożytków a dochód stanowi dodatkowe wynagrodzenie zastawnika, zastaw do wydzierżenia (ekstynuacja) – pozwala na używanie i pobieranie pożytków a dochód idzie na rzecz świadczenia) .

• Prawo zobowiązań – nie było rozwinięte w prawie ziemskim jak prawo rzeczowe czy osobowe. Lepiej rozwinięte w prawie miejskim, bo występował tam intensywny obrót towarów.

• Jest to stosunek prawny łączący dłużka z wierzycielem, na mocy którego wierzyciel ma prawo domagać się spełnienia świadczenia od dłużnika, a ten ma obowiązek świadczenie to spełnić. W świadczeniu występuje wierzytelność i dług.

• Cechą charakterystyczną dla zobowiązania we wczesnym średniowieczu jest to, że dług był oddzielony od odpowiedzialności – kto inny mógł być dłużnikiem, a kto inny mógł być za ten dług odpowiedzialny. Na przykład zastaw, rękojmia pierwotnie służyły przejęciu odpowiedzialności za dług. Dług i odpowiedzialność zlały się w jeden podmiot, gdy uznano, że rękojmi może udzielić dłużnik.

• Występowały różnego rodzaju formy odpowiedzialności: w najstarszym prawie była odpowiedzialność osobista (zdrowiem, wolnością, życiem). Później uznano, że ten rodzaj odpowiedzialności był nie racjonalny i zaprzestano jego stosowania (nie było z niej korzyści majątkowych, była niewspółmierna).

• Rodzaje zobowiązań: jednostronne i wzajemne (obustronne), proste i niepodzielne(do wspólnej ręki [niedziałowe], -> później wykształciły się z tego zobowiązania solidarne)

• Źródła zobowiązań: najstarsze i najpowszechniejsze z czynów niedozwolonych(z deliktów, z występków), identyczna odpowiedzialność jak przy innego rodzaju czynnościach niedozwolonych(do XIII wieku nie znano podziału na odpowiedzialność cywilną i odpowiedzialność karną[jak pożyczył i nie oddał to znaczy, że ukradł], stosowano jeden schemat egzekucji), później pojawiają się umowy(śluby, zmowy) – najstarsze to kontrakty realne (z ręki do ręki, bo pismo nie było powszechnie znane, np. zawarcie małżeństwa), później pojawiają się kontrakty formalne (skutek dokonywał się poprzez dopełnienie określonej formy aktu np.: ślubowanie dobrej wiary, walidacja[zakład, wręczenie przedmiotu], następnie pojawiają się umowy konsensualne (porozumienie wynikające ze zgodnych oświadczeń woli). Umowy tzw. gołe(słowne) wzbudzały podejrzenia, dlatego starano się je potwierdzić, umocnić.

• Utwierdzenie zobowiązań – jeżeli umowa nie była utwierdzona, to była nieważna. Po utwierdzeniu umowy nie można było jej rozwiązać, zmienić. Rodzaje:

• Przysięga na Boga (klątwa, klnięcie się) „przysięgam na Boga i świętą mękę Syna Jego”. Po takiej przysiędze niemożliwe było jej odwołanie.

• Litkup (biesiada, wypitek), biesiadowanie, picie jako umocnienie umowy(a nie umorzenie), by byli świadkowie, że zobowiązanie zostało zawarte <- dziś jako popularny zwyczaj

• Przybicie rąk – często w obecności świadków

• Czynności pisemne

• Umacnianie – nie koniecznie dla ważności, ale zapewniają strony i świadka, wprowadzają większą pewność wykonania. Rodzaje:

• Załoga (wypitka) – wierzyciel z załogą zatrzymywał się w najbliższej karczmie i ucztował na koszt dłużnika, póki ten nie wykonał świadczenia

• Łajanie (lżenie) –wierzyciel miał prawo obrażać dłużnika, najczęściej listownie do sąsiadów i urzędów

• Zadatek, zastaw – zakłady, wadiacje. Najstarszy zadatek przyjmował postać zakładnictwa (dziecko, żona – gdy dłużnik nie wykonał zobowiązania, wierzyciel miał prawo zrobić z nimi co tylko zechce)

• Rodzaje umów: zamiana, sprzedaż, darowizna (w najstarszym prawie były to umowy odpłatne), depozyt (regularny i nieregularny oraz sekwestr [urzędowe zajęcie]), pożyczki, najmy.

• Zobowiązanie nie trwa wiecznie, najczęściej kończy się przez rzeczywiste wykonie świadczenia, ale mogą także skończyć się poprzez potrącenie, zlanie się wierzytelności z długiem, zwolnienie dłużnika, niemożność spełnienia świadczenia. Trzeba było jednak dokonać tego świadczenia symbolicznie, by dłużnik mógł być zwolniony z odpowiedzialności.

• Spadkowe – spadki otwierają się z chwilą śmierci. Przechodzenie (dziedziczenie) początkowo beztestamentowe, później już testamentowe.

• Testament pojawił się dopiero w XIII wieku – późno – dzięki naciskom Kościoła, bo Kościół chciał się bogacić z testamentu (jak zapiszesz coś Kościołowi to zostaniesz zbawiony). Pojawiła się też instytucja trzecizny – spadku można było rozporządzać testamentem dla kościoła w celu ratowania duszy. W XVI wieku zakazano testowania nieruchomości w prawie ziemskim – by kościół się zbytnio nie wzbogacił na dobrach szlacheckich.

• Dziedziczenie beztestamentowe opierało się na prawie natury zwyczajowej – dziedziczyli wstępni (ale tylko synowie, bo kobiety z zasady nie dziedziny, ponieważ miały posag (tak było w średniowieczu), następni w kolejce byli krewni w linii bocznej. Gdy brak było krewnych uprawnionych do dziedziczenia, to majątek stawał się puścizną i przechodził na własność kupującego.

• W prawie miejskim dziedziczenie oparte było na prawie niemieckim. Masa spadkowa składała się tu z 4 części:

• Dziedzictwo – to wszystko to co pozostało po wyodrębnieniu pozostałych trzech części

• Gerada – to część przysługująca córkom, chyba że synowie wchodzili do stanu duchownego, była to wyprawa matki jaką otrzymała z posagiem

• Hergewet – to część, którą dziedziczyli synowie – ubrania, broń, narzędzia

• Żywność

Dziedziczenie odbywało się według systemu kół :

• Koło ściślejsze – wstępni, rodzeństwo i bliżsi krewni w linii bocznej

• Koło rozleglejsze – dalsi krewni

Obowiązywała przy tym zasada bliższości – w pierwszej kolejności dziedziczył ten kto był bliższy stopniem pokrewieństwa .

Testamenty były znane w prawie miejskim i funkcjonowały w zasadzie bez większych ograniczeń. Testamenty dzieliły się na publiczne (zawierane w obecności urzędnika – ustne, pisemne, holograficzne) i prywatne (zawierane w obecności świadków – składanie oświadczenia).