Dziewięćdziesiąt lat temu, przez cztery dni od 26 do 30 sierpnia, toczyła się bitwa pod Tannenbergiem, w której armię carską pokonały wojska niemieckie. Była to kluczowa batalia zmagań wojennych 1914-1915,

Rastenburgerstrasse (dzisiaj ul. Polska). Cesarzowa i następczyni tronu w zniszczonym przez Rosjan mieście.

Z niszczenie Ortelsburga (Szczytna) w 1914 roku
Niniejsze wydarzenia zdarzyły się przed dziewięćdziesięcioma latami, kiedy miasto Ortelsburg (Szczytno), w ramach bitwy pod Tannenberg (Grunwald), zajęte zostało po raz pierwszy przez wojska rosyjskie i przez nie prawie całkowicie zburzone. Drugie zniszczenie nastąpiło w 1945 roku.
W momencie wybuchu pierwszej wojny światowej w dniu 2 sierpnia 1914 roku główna uwaga dowództwa sił niemieckich była skierowana na zachód celem jak najszybszego pokonania Francji. Do obrony Prus Wschodnich stała jedynie 8 armia do dyspozycji. Od 1913 roku i przy wielkiej pomocy Francji dokonała Rosja silnego uzbrojenia swoich wojsk. W tym czasie przeprowadzono także mobilizację sił zbrojnych. 2 sierpnia 1914 roku pokazały się pierwsze rosyjskie patrole kozackie pod Johanesburg (Pisz), Willenberg (Wielbark) i Neidenburg (Nidzica).
W połowie sierpnia było jasne, że Rosjanie nacierają dwoma armiami z różnych kierunków:
1. Armia pod dowództwem generała Rennenkampfa od wschodu przeciwko Konigsberg (Królewiec).
2. Armia generała Samsonowa od południa przeciwko Hohenstein (Olsztynek) - Osterode (Ostróda) - Allenstein (Olsztyn).
Dowódca sił niemieckich, generał broni von Prittwitz postanowił, po pierwszych ciężkich walkach pod Gumbinnen (Gusiew), wycofać swoją armię na zachód od Wisły. W wyniku tego został zdjęty przez Cesarza niemieckiego z dowódcy 8 Armii, a na jego miejsce został mianowany generał von Hindenburg wraz z jego sztabem generalnym na czele z generałem Ludendorf. Hindenburg postanowił bitwę rozegrać na wschód od Wisły pomimo tego, iż wojska rosyjskie były prawie podwójnie silne jak wojska niemieckie i że istniała poważna obawa ataku wojsk rosyjskich na skrzydła 8 armii. Natychmiast rozkazał przerwanie wycofywania się wojsk w kierunku Wisły, a przeciwko powolnemu nacieraniu armii Rennenkampfa pozostawiono tylko nieliczne siły. Wszystkie posiadające do dyspozycji oddziały rzucił przeciwko armii Samsonowa.

Miasto po odbudowie w 1925 roku. (Fot. arch.)

B yło to bardzo ryzykowne przedsięwzięcie. Nie sposób tu szczegółowo opisać poszczególne fazy bitwy. Zwycięstwo niemieckie było wynikiem lepszego dowodzenia, odwagi i ofiarności niemieckiego żołnierza. Pochodzili oni w znacznej ilości z Prus Wschodnich, a 50% z nich było rezerwistami.
Jako przykład można tu przytoczyć akcję bojową batalionu z Ortelsburg (Szczytno), który od 1889 roku nosił zaszczytną nazwę Batalion Strzelców Graf York von Wartenburg (Prusy Wschodnie) Nr 1.
Batalion ten walczył 23 sierpnia 1914 roku koło Orlau (Orłowo) i Lahna (Łyna). Po bohaterskich walkach obronnych przeciwko przeważającym siłom rosyjskim przeszedł do natarcia i zdobył chorągiew rosyjskiego pułku imieniem hrabiego Diebitsch. Walki w tej pierwszej akcji tych strzelców zostały opłacone wysokimi stratami i wskazuje na wielkie poświęcenie tych żołnierzy. Zginęło 17 oficerów z dowódcą Batalionu na czele i 254 strzelców.
W czasie bitwy udało się armię rosyjską prawie całkowicie okrążyć i zniszczyć. Do niewoli dostało się 92 000 żołnierzy rosyjskich. Zdobyto wielką ilość broni i innego sprzętu wojennego. Około 40 000 żołnierzy obu stron znalazło śmierć i swój ostatni spoczynek na polach bitwy. Po nieudanej ucieczce generała Samsonowa popełnił on samobójstwo w pobliżu leśniczówki Karolinenhof (Karolinka) około 2,5 km od Grossalbrechtsort (Piwnice Wielkie) koło Willenberg (Wielbark), gdzie do dzisiaj jeszcze stoi głaz pamiątkowy.
Powiat Ortelsburg (Szczytno) bardzo ucierpiał w czasie tych działań wojennych, a najbardziej w czasie chaotycznego odwrotu Rosjan, pomimo tego iż okupowano je tylko 10 dni - od 21 do 30 sierpnia 1914 roku.
W mieście Ortelsburg (Szczytno) uległo zniszczeniu całe centrum. W sumie zburzono 160 domów mieszkalnych, 321 domów gospodarczych. W 57 miejscowościach zarejestrowano zniszczenia. Szczególnie w Neuwiesen (Spaliny Wielkie), Hohenwerder (Występ), Plohsen (Płozy), Altkirchen (Świętajno), Grunwalde (Kolonia), Montwitz (Mącice), Flammberg (Opaleniec) i Liebenberg (Klon) zburzono albo spalono 497 domów mieszkalnych i 879 domów gospodarczych. 130 mieszkańców zostało przez Rosjan zamordowanych, a dalszych 200 deportowano.
Zachowanie się niemieckiej ludności i jej wierność do swojej Ojczyzny było godne podziwu. Tak szybko, jak tylko było to możliwe powróciła do swoich częściowo zniszczonych miejscowości. Na początku mieszkali oni w piwnicach, ziemiankach lub w prowizorycznych budach z desek. Solidarność w Niemczech dla tych spustoszałych powiatów na Mazurach była imponująca. Ze wszystkich zakątków Niemiec nadchodziły ofiary pieniężne oraz towary dla ludności. Berlin i stolica Austrii Wien (Wiedeń) objęły patronat nad odbudową Ortelsburg (Szczytno). Środki finansowe do odbudowy zostały przydzielone wyłącznie przez rząd niemiecki. Natomiast środki pieniężne i inne towary pochodzące z darów były dodatkowo przeznaczone dla ludzi i do realizowania szczególnych budowli.
Odbudowę miasta rozpoczęto już w 1916 roku - podczas trwających jeszcze działań wojennych. Zakończenie tych ogromnych prac odbyło się w 1924 roku z oddaniem do użytku gimnazjum imienia Hindenburga - obecne Liceum Ogólnokształcace i Technikum Ekonomiczne na ul. Polskiej.
Szczegóły odbudowy miasta są wystarczającym materiałem do osobnego artykułu.
Edelfried Baginski

Dnia 1-go sierpnia 1914 roku Niemcy ogłosiły wojnę z Rosją. Działania na froncie wschodnim rozpoczęły się 17 sierpnia 1914, kiedy to rosyjski gen. Paweł Rennenkampf (Павел Карлович Фон Ренненкампф) ze swoją 1-ą armią „Niemen” wkroczył na teren Prus Wschodnich od strony północno-wschodniej. Rosja zaatakowała na froncie wschodnim pierwsza na prośbę Francji z zamiarem odciążenia frontu zachodniego. Dwa dni później rosyjska 2-ga armia „Narew” którą dowodził gen. Aleksander Samsonow (Александр Васильевич Самсонов) zaatakowała z kierunku południowo-wschodniego wzdłuż prawego skrzydła niemieckiej 8-ej armii dowodzonej przez gen. Friedricha von Prittwitza. Prittwitz już po pierwszej porażce pod Gąbinem (na wschód od dawnego Königsberga) okazał się nieudolnym dowódcą. Obawiał się że nie utrzyma pozycji wobec przeważających sił przeciwnika i powiadomił dowództwo, że zamierza oddać bez walki całe Prusy Wschodnie łącznie z Królewcem i wycofać się aż za Wisłę! W takiej sytuacji zdecydowano się na zmiany. 22-go sierpnia Prittwitz został zdjęty ze stanowiska wraz z szefem sztabu generałem Alfredem von Waldersee. Szef niemieckiego Sztabu Generalnego generał Helmuth von Moltke wyznaczył nowego dowódcę 8 Armii generała Paula von Hindenburga i szefa sztabu generała Ericha Ludendorffa.

Niemcy odnieśli zwycięstwo, które później zostało bardzo rozdmuchane w niemieckiej propagandzie. Ponieważ bitwa pod Grunwaldem 1410 roku zwana jest w historiografii niemieckiej, bitwą pod Tannenbergiem (leżącym nieopodal Grunwaldu Stębarkiem) wykorzystano to propagandowo, przedstawiając wielkie zwycięstwo, odniesione w 1914 roku, jako rewanż za rok 1410. Pomimo, że w samym Tannenbergu nie było żadnych walk. Jednym z głównych kanałów propagandowych były masowo wysyłane przez wszystkich pocztówki - podstawowy kanał komunikacji między ludźmi na początku XX wieku. Poniżej propagandowa pocztówka przedstawiająca mapkę obrazującą główne działania w trakcie bitwy:

Sama bitwa trwała od 19 do 31 sierpnia, wliczając mniejsze potyczki.
W trakcie bitwy pod Tannenbergiem zginęło bądź zaginęło według różnych szacunków 30 do 50 tys. żołnierzy rosyjskich oraz około 25 tys. żołnierzy niemieckich. A ilu wśród nich było Polaków? Z pewnością wielu. Rosyjska armia „Narew” generała Samsonowa jak sama nazwa wskazuje formowana była na rdzennie polskich terenach rozciągających się wzdłuż tej rzeki, położonych na pn-wsch od Warszawy. Przybyłe z Rosji pułki tu uzupełniały swoje stany osobowe. W okresie pokoju taki pułk liczył ok. 1900 żolnierzy. Po uzupełnieniu stanu do liczebności przewidzianej w okresie wojny rosyjski pułk liczył ok. 4000 żołnierzy.

W armii niemieckiej również musiało być wielu Polaków pochodzących z terenów zaborów. Poznać to można również czytając polskie nazwiska na ocalałych pierwszowojennych pomnikach. A w samych Prusach Wschodnich liczbę takich pomników, kwater i pojedynczych grobów żołnierzy niemieckich i rosyjskich szacuje się na 1700.