Wychowanie homeryckie – Historia myśli pedagogicznej

Homer (imię to w antycznej Grecji oznaczało zakładnika, towarzysza, zmuszonego do podążania, a w niektórych dialektach ślepca )(IX-VIII wiek p.n.e.) grecki pieśniarz wędrowny , epik, śpiewak i recytator. Starożytna legenda mówi o jego ślepocie - bogowie mieli zabrać  mu wzrok w zamian za dar słodkiej pieśni. Uważa się go za ojca poezji epickiej. Najstarszy znany z imienia europejski poeta, który zapewne przejął dziedzictwo długiej i bogatej tradycji ustnej poezji heroicznej. Do jego dzieł zalicza się eposy: Iliadę i Odyseję. Istnieje jednak tzw. kwestia homerycka, czyli spór uczonych toczony przez stulecia dotyczący autorstwa tych dzieł. Spór ten powstał dopiero w czasach nowożytnych. W sporze o Homera zarysowały się trzy stanowiska:
I: Homer jest autorem Iliady i Odysei
II: Iliada jest dziełem Homera, autor Odysei jest nieznany
III: Iliada i Odyseja to zbiorowe dzieło wielu autorów

Badania tekstów homeryckich dały początek nauce o literaturze, którą Grecy nazywali najpierw gramatyką, a następnie filologią. Grecy traktowali Iliadę i Odyseję jako swoją najstarszą prawdziwą historię. Eposy były podstawowym tekstem w szkole greckiej, wywarły znaczny wpływ na kształtowanie się  pojęć religijnych i etycznych Greków i Rzymian. Stanowiły też źródło inspiracji dla wielu późniejszych dzieł.

Według legend Homer pierwotnie nazywał się Melesigenes i był synem boga rzeki Meles płynącej koło Smyrny. Świadczy to o randze Homera w świecie greckim, gdyż zawsze wybitnym ludziom przypisywano tam boskie lub półboskie pochodzenie. Żaden poeta grecki nie przewyższył sławą Homera.

Na wyspach Ios i Chios wzniesiono poświęcone mu świątynie, a w Olimpii i Delfach postawiono jego posągi. Nie zachowały się żadne wiarygodne wiadomości o jego życiu. Prawdopodobnie urodził się w Smyrnie lub na wyspie Chios w Jonii – krainie w Azji Mniejszej, jednak wiele miast greckich ubiegało się o ten honorowy zaszczyt. W sporze o pochodzenie Homera brało udział siedem miast: Argos, Ateny, Chios, Itaka, Kolofon, Pylos, Smyrna.

Wychowanie homeryckie

Od VII wieku ery przedchrześcijańskiej, aż do jej zestarzenia i rozkładu w IV i V wieku po Chrystusie. Społeczeństwo helleńskie dzieliło się na dwie zasadnicze warstwy: wolnych i niewolników. Niewolnicy dźwigali cały ciężar pracy fizycznej (rolniczej, rzemieślniczej i posług domowych). Natomiast Grek – obywatel (zwłaszcza zamożniejszy, który mógł utrzymać niewolników) poświęcał się polityce, sprawom publicznym, umysłowym, urzędom i wojnie. Wychowanie dziecka greckiego miało dać mu przygotowanie do zajęć i obowiązków jako obywatela.

Od czasu rozpadu ustroju rodowego (od VII w.), a początków utrwalania podziału społeczności na stany. Prawo określało zakres obowiązków dla każdego stanu względem państwa oraz przywilejów. Stany te różniły się według świadczeń i ciężarów ponoszonych na rzecz państwa. Na pierwszym miejscu stawiano służbę wojskową i ofiary na wojsko. Państwo greckie miało charakter militarny – głównym jego zajęciem była wojna, którą prowadzono z współplemionami. O wpływy polityczne, jak i o podboje terytorialne. Wojny prowadzone z dalszymi narodami były o interesy handlowe i kolonijne, w których umieszczano nadmiar swojej ludności. W czasie pokoju pełnią rolę dworską (służba dworska), usługują królowi, ucztują, okazują się dworską ogładą.

Do obowiązków ludności należało: walka konno, w ciężkiej zbroi, lekkozbrojna, budowanie i zbrojenie statków wojennych, wychowanie przyszłych obywateli.Dla państwa cennym obywatelem był ten, kto swą tężyzną fizyczną i moralną mógł, jak najwięcej usług w wojnie oddać, a w czasie pokoju przysposobienie państwa do przyszłej wojny.

Wychowanie fizyczne:

Troskliwą opieką otaczało się rozwój fizyczny młodzieży. Zabiegano o ciało, o to, aby było mocne i zahartowane, a potem wyćwiczone w gibkości i zręczności. Już w wieku chłopięcym, gdzie dzieci uczyły się przez gry i zabawy. Ustalił się program wychowania gimnastycznego. Stanowił go tzw. pentatlon, do którego należało: skakanie, bieganie, rzucanie dyskiem, rzucanie dzidą, mocowanie się. W niektórych państwach helleńskich program pentatlonu był znacznie szerszy, obejmował: jazdę konną, polowanie, pływanie, itd. Za najbardziej cenione uważano bieganie. Program ten miał na celu poprawienie tężyzny fizycznej i sprawności, był wstępem do późniejszego wychowania wojskowego. Ćwiczenia pentatlonu cieszą się szacunkiem w całej Helladzie. Bardzo często urządzano igrzyska. Zwycięzcy takich igrzysk wręczono gałązkę oliwną, poeci go wielbili, a miasta ojczyste stawiały pomniki.

Kształtne, zgrabne ciało uchodziło za ideał piękna. Takim ideałem Greka był piękny, waleczny, szybkonogi, odważny Achilles odmalowany przez Homera. Do końca w opinii Greków pozostał wcieleniem doskonałego człowieka, bohatera. Natomiast ułomność i brzydota uchodziły za nieszczęście, za klątwę bogów. Zawodowe zapaśnictwo było w pogardzie. Wychowanie gimnastyczne dla bytu państwowego było najważniejsze, zazwyczaj określane było przez ustawy i kierowane przez urzędy państwowe.

Wychowanie moralne:

Wychowanie fizyczne było potrzebne dla duchowego rozwoju, dla ukształtowania charakteru. Głoszono, że dzielność fizyczna nie wystarcza dla doskonałości, jeśli nie idzie z nią piękność moralna i szlachetność duchowa. Od wczesnego dzieciństwa wpajano dziecku zasady moralne, przyuczali do skromnego postępowania, do unikania rubasznych ruchów i gestów, do chodzenia w milczeniu, do stania i siedzenia w przyzwoitej postawie, do skromnego ubioru ( w okresie młodości jedynym okryciem był prosty płaszcz). Wpajano szacunek do rodziców i osób starszych.

 Wychowanie muzyczne:

Główną rolę w kształceniu charakteru i umysłu odgrywało wychowanie muzyczne. Wiązało się ono z drugim publicznym obowiązkiem państwa – kultem religijnym. Wprawdzie nie udzielano żadnej nauki religijnej, ale z religią dziecko zaznajamiało się z ust matki, opowieści niańki, z obecności przy obrzędach domowych, jak i uczestnictwa w publicznych uroczystościach, czy z poematów narodowych. Składowe wychowania muzycznego to: śpiew, taniec, muzyka, poezja.

Nie mogło zabraknąć dzieci i młodzieży przy wielodniowych uroczystościach religijnych organizowanych przez państwo, po to, aby utrzymać bóstwa w usposobieniu życzliwym. Byli oni wyuczeni w tańcu i w nabożnych hymnach i poematach. Widzimy tu połączenie wychowania muzycznego i kształcenia literackiego.

Wychowanie muzyczne opierało się na wsączaniu przez śpiew i instrumenty tonów surowych, poważnych i doniosłych. Wychowanie muzyczne odbywało się prywatnie, ale pod opieką i nadzorem publicznym. Za instrument narodowy uchodziła lutnia, umiejętność uderzania w jej struny cechowała człowieka wykształconego. Homera uważano za nauczyciela religii i obyczajów.

Te dwa kierunki: muzyczny i gimnastyczny były podstawą wychowania młodzieży. Owe kierunki całkowicie wystarczały ówczesnym potrzebom narodowym oraz zaspokajały w pełni wyobrażenia o ideale wychowawczym.

Kształcenie umysłu:

W systemie helleńskim brak było wykształcenia naukowego, jak i elementarnego. Grecy nie dostrzegli tych braków bowiem życie publiczne opierało się na przekazach ustnych. Życie państwowe skupiało się w miastach, a ważniejsze sprawy publiczne omawiano na rynku lub na ulicy, stad też sprawy te były dostępne wszystkim. Często prowadzono młodzieńców na takie obrady, ponieważ przebywanie ze starszymi i bieglejszymi podczas  rozmowy towarzyskiej czy konwersacji przyczyniało się do kształcenia młodzieży. 

Szczególnie kształcącym czynnikiem był teatr. Młodzież, która bywała na przedstawieniach zaznajamiana bywała z zagadnieniami ogólnoludzkimi i narodowymi. Prywatnie niejeden ojciec kształcił syna w domu w wiadomościach elementarnych. Często u nauczyciela muzyki nabywało się umiejętności czytania i pisania przy okazji uczenia się poematów Homera – wyuczanych drogą pamięciową.

Wychowanie w Średniowieczu homeryckim:

X – VIII w p.n.e.

Jest to okres, który najlepiej poznajemy na podstawie Homerowskiej „Iliady i Odysei” Wychowanie dotyczy tylko sfer arystokracji, o której pisze Homer. Pieśni jego wyrażają ideały życiowe arystokracji, tworzą kodeks postępowania (wychowanie) wpajany dzieciom (wg którego postępują). Homer jest najważniejszą postacią Grecji. Jego dzieła mówią o wydarzeniach historycznych. W tym okresie nauki były przekazywane ustnie. Przekazywali je chłopcy, którzy mają dobrą pamięć, uczą się ich i są oni nazwani AOID. AOID – wędrowny poeta-śpiewak, który śpiewa poematy, zarabiając na życie. Pełni on rolę nauczyciela i jest płci męskiej. Kobiety są traktowane jako osoby będące drugiego gatunku. Szkolnictwo przeznaczone jest tylko dla chłopców.(od słowa aoid pochodzi słowo oda).

Sztuka czytania i pisania była w epoce homeryckiej dopiero w zaczątkach. Bohaterowie Homera nie znają tej sztuki chociaż byli dobrymi mówcami. Już w VI wieku rozwijała się filozofia, poezja, malarstwo i rzeźba. W Grecji zapoczątkowano wiele nauk, które rozpowszechniły się w basenie Morza Śródziemnego a później w Europie. Około V wieku cała Grecja składała się z republik, dokonywała się kolonizacja Italii południowej, Sycylii, Francji i wschodniej Hiszpanii. Zawsze Hellenów łączył wspólny język, Świątynia w Delfach, sąd Amfiktionów i igrzyska olimpijskie.

Dla człowieka homeryckiego i dla Greka wychowanego w tradycji homeryckiej „wszystko jest boskie” w tym sensie, że wszystko, co się zdarza, jest dziełem bogów. Grecy wierzyli, że zjawiska natury są wywoływane przez bóstwa: grzmoty i błyskawice uważane były za atrybuty Zeusa, który miotał je z wysokiego Olimpu. Morskie fale piętrzące się na morzach były dziełem trójzębu Posejdona, słońce unosi złoty powóz Apollona itd. Również przejawy wewnętrznego życia każdego Greka, a także jego życie we wspólnocie, losy jego miasta i wynik prowadzenia wojen, były pojmowane jako wydarzenie istotnie związane z bogami i od nich zależne.

Homerycki ideał wychowania:

Chronologicznie pierwszy, to ideał starogrecki, w zasadzie typowy dla wszystkich plemion w okresie tzw. homeryckim, przypuszczalnie od X do VII w. p. n. e. W tym czasie ukształtowała się już arystokracja rodowa, która na czele z królami rządziła poszczególnymi państwami. Aby zapewnić sobie niepodważalne prawo do władzy i przewodzenia. Arystokracja musiała stworzyć ideologie, która przekonywałaby wszystkich o całkowitej naturalności i trwałości funkcjonujących stosunków społecznych. Zakładano więc, że dzieci królewskie i arystokracji rodzą się mądre i dobre i z tego względu nie musi się ich wychowywać. Wychowanie ograniczano do ćwiczeń sprawności i to tych najbardziej potrzebnych, jak: posługiwanie się bronią, kierowanie bojowym rydwanem oraz do pewnych umiejętności politycznych, jak np. przygotowanie mów, które przekonywałyby podwładnych, wyrabiały w nich uczucia patriotyczne itp. Tak więc homerycki ideał wychowawczy arystokracji greckiej to dzielny żołnierz i zręczny polityk.

Wychowanie w epoce Homera-etos rycerza:

Etos (z greki: ethos - zwyczaj, obyczaj) jest to zbiór obyczajów, norm, wartości, wzorów postępowania składających się na styl życia i charakter stanu rycerskiego, określający odrębność tej grupy. Etos rycerski uwzględniał kodeksu rycerskiego, czyli niepisanego zbioru zasad etycznych, moralnych i zawodowych. Przestrzeganie kodeksu rycerskiego zapewniało dobra opinię o danym rycerzu oraz godne życie.

Kodeks rycerski zawierał następujące zasady:

Bądź zawsze oddany Bogu, Ojczyźnie, Panu. Nigdy nie bądź tchórzliwy. Bądź ambitny i podążaj do celu. Przegrane bitwy znoś z honorem. Bądź wzorem dla innych. Szanuj ludzi wokół siebie. Dobro i prawość przed niesprawiedliwością broń. Bądź hojny dla ludzi w potrzebie. Bądź wierny swym zasadom i ideałom. Nie krzywdź słabszych.

Hymny homeryckie – zbiór pisanych heksametrem hymnów skierowanych do poszczególnych bogów greckich, które tradycja starożytna wiązała z postacią Homera. Zachowało się 33 całych oraz fragment jednego hymnu.

Z etosu wojownika homeryckiego wyrasta model człowieka “słusznie dumnego”, zaprezentowany w “Etyce nikomachejskiej” przez Arystotelesa. Termin ten oznacza przede wszystkim wyważenie między przesadną pewnością siebie i zarozumiałością, a nadmiarem pokory i skrajną skromnością. “Słusznie dumny” jest, oczywiście, piękny, wysoki, sprawny fizycznie. Nie przystoi mu pośpiech, emocje, nadmierna gestykulacja (nie jest wszak kupcem). Największą wagę przykłada do sławy - ale tylko sławy zasłużonej. Jest szczodry, prawdomówny, pamięta o cudzych zobowiązaniach, lecz - co zaznacza Tacyt zestawiając wzorce greckie z germańskimi - zapomina z łatwością o własnych długach honorowych.

Hellenizm-utrwalanie się struktury szkolnej, ideał człowieka wykształconego. Grecja straciła niepodległość, mimo to nie przeszkodziło jej to w zdobywaniu najlepszych dialektów kultur regionalnych, wyniku czego powstał nowy zmodyfikowany ideał człowieka. Ideałem był wolny i szlachetny człowiek, indywidualista, kosmopolita, esteta, wrażliwy na potrzeby ogólne, wykształcony. Obraz ten do dziś pozostaje wzorem Kulturowego Europejczyka. Ustalił się zakres wiedzy, którą powinien posiadać każdy człowiek kulturalny. Obejmował . 7 sztuk wyzwolonych tj:gramatyka,logika,retoryka,arytmetyka,geometria,astronomia,muzyka.Wadą tego systemu wychowania był fakt, iż robiono to kosztem wychowania fizycznego. Okres hellenistyczny zapoczątkował rozwój metodyki, kształcenia językowego i literackiego, powstały podręczniki szkolne, rozwinęło się współzawodnictwo, a greka stała się językiem obcym. Wiek obniżono z 7 do 6,a nawet 5 lat. Dokonał się podział na 3 poziomy: elementarny, średni i wyższy. Szkoły elementarne były przeznaczone dla chłopców i dziewcząt rodzin mniej zamożnych, natomiast szkoły średnie i wyższe przeznaczone były dla młodzieży męskiej z rodzin arystokracyjnych.

Zarys rycerza średniowiecznego

Charakterystycznym rysem rycerza średniowiecznego jest jego obowiązek opieki nad słabszymi, szczególnie wdowami i sierotami. Wreszcie też pojawia się twór taki, jak „galanteria”, określona przez Monteskiusza jako “delikatne, lekkie i ciągłe kłamstwo miłości” a przez Gustava Cohena nazwana “skonwencjonalizowanym wiarołomstwem i uznaną społecznie bigamią”. W wielkim skrócie, galanteria sprowadzała się do fizycznej nietykalności kobiety (z własnej klasy) oraz kultu “dam serca”, czyli kobiet z tejże klasy, ale zazwyczaj o wyższej randze (kultu często konsumowanego).

Jest to największa z różnic między rycerstwem średniowiecznym, a wojownikami germańskimi czy helladzkimi. Ci pierwsi prowadzili ekshibicjonistyczne i egzaltowane(łatwo popadające w zachwyt) życie uczuciowe, zalewając się łzami na poczekaniu i tracąc zmysły z miłości, podczas gdy ich poprzednicy wyraźnie preferowali powściągliwość i opanowanie.

model wojownika wyłaniający się z analizy eposów homeryckich

Przede wszystkim mamy do czynienia tutaj z opisem życia elity społeczeństwa, gdzie warstwy niższe, jeśli już są przedstawiane, to jako prymitywne, brzydkie (bardzo istotna jest kategoria estetyczna!), o nierozwiniętej moralności, ewentualnie jako wierne i usłużne. Kilka wieków później podejście to znajdzie swój wyraz w kalokagatii(gr. kalós kagathós: dosł. piękny i dobry). Tego typu przyporządkowanie kategorii estetycznych - w wymiarze fizycznym i umysłowym, przy czym warto pamiętać, że starożytni Grecy nie stawiali między nimi granicy, jedno implikowało drugie - dobremu urodzeniu jest charakterystyczne dla Hellady i wiąże się ściśle z systemem wychowania i edukacji.

Dbałość o umysł i ciało - mówiąc najprościej - zarezerwowana była dla bogatych, w których światopogląd wpisana była pogarda dla pracy (faktycznie wymienia się jedynie cztery zajęcia niehańbiące elit: sprawowanie rządów, prowadzenie ceremonii religijnych, wojowanie oraz sport).

WYCHOWANIE W EPOCE HELLENISTYCZNEJ

Istotnym elementem rozprzestrzeniającej się kultury greckiej w okresie hellenizmu była szkoła ateńska. Zgodnie z nową koncepcją ideału wychowawczego nastąpiły zmiany jakościowo-organizacyjne, które dotyczyły głównie treści nauczania. Zmniejszyło się zainteresowanie wychowaniem fizycznym i muzycznym. Treści nauczania koncentrują się coraz bardziej na wiedzy literacko-językowej. Idea wszechstronnego wykształcenia zaczyna przybierać jednostronny kierunek. Pod względem organizacyjnym wyodrębniono trzy szczeble kształcenia. Zaczęły powstawać oddzielne szkoły elementarne, średnie i zalążki wyższych.

Rozwój szkolnictwa w epoce hellenistycznej

Szkoły elementarne miały powszechny charakter, były dostępne dla wszystkich dzieci wolnych obywateli, ponieważ zakładano je w każdym mieście i większych wsiach. Fundatorami i opiekunami szkół były osoby prywatne, samorządy i państwo. "W hellenizmie zapoczątkowana została również tradycja elementarnych szkół koedukacyjnych. Wprowadzono w nich, co było wyrazem postępu, nauczanie zbiorowe, nie zdołano jednak zmienić ateńskiej tradycji nauczania jednorodnego. Najpierw uczono czytania, następnie pisania i rachowania.(...) W szkołach elementarnych pojawiają się pierwsze pomoce naukowe, a nawet pierwsze próby z zakresu metodyki nauczania początkowego" (J.Krasuski, 1985, s.16). Ten etap edukacji trwał cztery lata.

Nauka w szkole średniej rozpoczynała się w dwunastym roku życia i miała charakter publiczny, choć nie powszechny. Uczniami były dzieci ludzi bogatych. Główną bazą treści nauczania była lektura utworów literackich, gramatyka i retoryka, arytmetyka, geometria, geografia i astronomia. Wprowadzenie do gimnazjów nowych przedmiotów było spowodowane dynamicznym rozwojem nauk szczegółowych. Nauki te nazywane były sztukami wyzwolonymi, uprawianymi przez ludzi wolnych w przeciwieństwie do treści praktycznych, zarobkowych. W ich nauczaniu stosowano pomoce naukowe, jak mapy, globusy, bryły geometryczne.

Gimnazjum opiekowało się państwo lub samorządy miejskie. Szkoły elementarne i średnie można uznać za pierwowzór dzisiejszego szkolnictwa podstawowego i średniego. Również tu należy szukać genezy szkolnictwa wyższego. " Zapoczątkowały je głośne w Atenach, a później i w innych miastach, szkoły filozoficzne, jak Akademia Platona, Liceum Arystotelesa, szkoła Zenona z Kition czy też Ogród Epikura"

Małżeństwo w czasach Homera

W czasach Homera małżeństwo było powszechnie przyjętą formą życia. Ponieważ było to arystokratyczne społeczeństwo feudalne, tylko dzięki małżeństwu była możliwość przedłużenia danego rodu. Jednak dążenie do małżeństwa nie odnosiło się jedynie do elity, ale i do pozostałych, niższych warstw społecznych.

Wesele i rozwód w czasach Homera

Kobieta nie miała nic do powiedzenia w wyborze małżonka – małżeństwa były aranżowane wyłącznie przez mężczyzn. To ojciec z przyszłym małżonkiem zawierał transakcje zwaną engye. Układ ten mógł zostać zawarty wiele lat wcześniej i polegał na przekazaniu opieki prawnej nad kobietą z jej ojca na przyszłego męża. Podczas tych „zaręczyn” ojciec wypowiadał tradycyjną formułę, która podkreślała główną rolę przyszłej małżonki: „Daję ci tę oto dziewczynę, abyś z nią spłodził legalne potomstwo”.
Najpierw odbywała się uczta, najczęściej w domu rodziców narzeczonego, w czasie której kobiety pojawiały się nieco później, ponieważ nie mogły razem z mężczyznami brać udziału w posiłku.

Następnie, wieczorem, panna młoda otoczona orszakiem tancerzy, muzyków i ludzi niosących pochodnie, wieziona była z domu rodziców narzeczonego do jego własnej siedziby. W czasie przebiegu ceremonii odbywało się również tradycyjne obmycie i zdjęcie welonu pannie młodej, co było kulminacją uroczystości. Wesele było jedyną okazja, by kobiety bawiły się razem z mężczyznami.
Niewiasta w mieszkaniu męża otrzymywała specjalny pokój, gdzie sypiała i jadła wraz z innymi przedstawicielkami własnej płci, a na prośbę męża przechodziła do jego sypialni. Powodowało to jej odosobnienie i samotność.

Dwoma podstawowymi powodami rozwodu, była chęć wzięcia ponownego małżeństwa lub zdrada żony. Rozwód w społeczeństwie homeryckim polegał na tak samo prostych zasadach jak małżeństwo – wystarczyło tylko, że jeden z partnerów opuści rodzinę. Niestety często zostawienia rodziny przez kobietę nie akceptowali mężczyźni, w ten sposób raniona była ich duma i uczucia. Przykładem może być sytuacja z „Iliady” Homera, gdzie Helena uciekła z Parysem i choć było to legalne, nie powstrzymało Menelaosa od zemsty. Rzadko jednak w czasach homeryckich brano drugie małżeństwo. Było to spowodowane umowami przedmałżeńskimi, które ograniczały pochopne rozwody. Hedna była darami dla ojca (bydło, owce, stroje itp.) wnoszonymi przez przyszłego małżonka za kobietę, która opuszczała rodzinny dom.

Potem te prezenty trafiały wraz z nią do nowej rodziny po wzięciu ślubu. Hedna wracała do męża, jeśli małżeństwo rozpadło się z winy żony, natomiast jeśli zawinił mężczyzna, jego dary zostawały przy kobiecie. Narażało to winną stronę na wielkie koszty, czasem niemożliwe do spłacenia. Broniło to często kobietę przed porzuceniem przez męża. Przedstawicielki płci pięknej nie mogły zdradzać, ponieważ wymagano od nich rodzenia prawowitych potomków. Były gwarantem legalności potomstwa. Mężczyzna z kolei nie miał żadnych ograniczeń i mógł współżyć z niewolnicami i służącymi.

Wierzenia Homera

Homer wierzył w rzeczywiste istnienie swych bohaterów, były to dla niego postacie historyczne, a ich czyny i dzieje miały określone miejsce w przeszłości, tak jak wojna trojańska była zawsze historycznym faktem dla Greków, których chronologowie i historycy dokładnie podawali jej datę. Dopiero w czasach nowożytnych spadła ona między podania, i kiedy Schliemann wybierał się na poszukiwanie Troi, radzono mu, by wziął sobie za wierzchowca Pegaza.